یک تیر و دو نشان معاونت علمی برای بازگشت نخبگان به کشور / طرحی که متخصصان را به وطن بازگرداند

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، ایران همواره با سطح قابل توجهی از مهاجرت افراد ماهر و تحصیلکرده همراه بوده است، این مسئله علیرغم اینکه می‌تواند نگران کننده باشد منجر به انباشت سرمایه‌های انسانی، مالی و دانشی کم نظیری در خارج از کشور شده است که می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های اثربخش به کار گرفته و منجر به توسعه کشور شود.

ایران تا قبل سال ۱۳۹۴، به ندرت سیاست و یا برنامه‌ای مدون برای ترغیب و یا تسهیل بازگشت مهاجران ایرانی خارج از کشور به خصوص افراد متخصص و یا تحصیلکرده داشت؛ لذا آنچنان آمار دقیق و مشخصی از میزان بازگشت ایرانیان خارج از وطن در آن زمان در دست نیست البته اظهارنظر‌های متفاوتی پیرامون این موضوع همواره وجود داشته است، برای مثال طبق اعلام مرکز جذب اعضای هیئت علمی وزارت علوم از اردیبهشت سال ۱۳۸۳ تا پایان اردیبهشت سال ۱۴۰۰ در مجموع ۲۲۱۴ دانش آموخته خارج از کشور جذب هیئت علمی دانشگاه‌های داخلی شده‌اند.

طرحی برای بازگشت دانشمندان ایرانی خارج از وطن

اما در دهه اخیر اهمیت موضوع بازگرداندن ایرانیان متخصص برای کشور پررنگ شد و از جمله اقدامات مهم و تاثیرگذاری که از اواخر سال ۱۳۹۴ در این راستا شکل گرفته طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم است که با هدف تسهیل بازگشت ایرانیان برجسته توسط معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری پیاده‌سازی و اجرا شد.

طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم به منظور انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور و همچنین ایجاد ارتباط موثر دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم با همتایان داخلی و مراکز علمی و فناوری منتخب طراحی و از اسفند سال ۱۳۹۴ به صورت رسمی آغاز شده است. هدف اصلی این طرح ایجاد سازوکاری جهت بهره‌مندی از دانش و تجارب ارزشمند دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم در قالب برنامه‌هایی همچون پسادکتری، فرصت مطالعاتی، اساتید مدعو و معین، فعالیت‌های فناورانه و برگزاری سخنرانی و کارگاه‌های تخصصی تعریف شده است.

دستاورد‌های طرح همکاری با دانشمندان ایرانی غیرمقیم

مطابق آخرین آمار دریافتی در معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری و موسسه توسعه دانش فردای ایرانیان در سال ۱۴۰۰ (طبق گزارش‌های ارائه شده در سالنامه مهاجرتی ایران) از زمان آغاز طرح همکاری تا پایان فروردین ۱۴۰۰ در مجموع ۱۹۸۹ نفر به ایران بازگشته‌اند که بیشترین آمار بازگشت برای سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ است. این طرح همچنین موجب حفظ ارتباط کشور با ۸۶۴ نفر از ایرانیان متخصص و دانشمند غیر مقیم شده است.

۳۳۰ نفر از کسانی که تا پایان فروردین سال ۱۴۰۰ به ایران بازگشته‌اند زن و ۱۶۵۹ نفر از آن‌ها مرد هستند. به عبارت دیگر مردان سهمی بالغ بر ۸۳ درصد از مجموع ایرانیان بازگشتی را به خود اختصاص داده‌اند.

تسهیلات ارائه شده به متخصصان ایرانی بازگشتی

تا پایان فروردین سال ۱۴۰۰، ۲۳۴۰ سخنرانی و کارگاه تخصصی برای متخصصان و دانشمندان ایرانی بازگشتی و غیرمقیم برگزار شده است تا منجر به انتقال دانش و تجربه این افراد به کشور شود.

سایر تسهیلات این طرح در دو دسته تسهیلات شغلی (با هدف تسهیل اشتغال‌یابی یا ادغام شغلی متخصصان ایرانی بازگشتی شامل جذب استادیاران جوان، تاسیس شرکت نوپا، همکاری به عنوان استاد مدعو و و معین و اشتغال در شرکت دانش بنیان) و غیرشغلی (شامل دوره مطالعاتی، پسادکتری، نظام وظیفه و دوره فرصت مطالعاتی) قرار می‌گیرد. در مجموع ۱۰۹۶ پسادکتری، ۴۰۱ نظام وظیفه و ۷۶ دوره فرصت مطالعاتی، ۴۴۵ استادیار جوان، ۲۱۷ کمک برای تاسیس شرکت نوپا، ۱۰۷ همکاری به عنوان استاد مدعو و معین و ۲۷ اشتغال در شرکت‌های دانش‌بنیان به پذیرفته‌شدگان این طرح ارائه شده است.

متخصصان ایرانی از کدام کشور‌ها به ایران بازگشته‌اند؟

کشور‌های آمریکای شمالی و اروپای غربی مقصد بخش جمعیت کثیری از دانشجویان ایرانی خارج کشور هستند، براین اساس بازگشت دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم به ایران نیز اغلب از کشور‌های این مناطق صورت می‌گیرد بنا بر آخرین آمار در سال ۱۴۰۰ (طبق گزارش‌های سالنامه مهاجرتی ایران) کشور‌های ایالات متحده آمریکا، کانادا، انگلیس، استرالیا، مالزی، آلمان، هلند، ایتالیا، سوئد و فرانسه به ترتیب مهمترین مقاصد مهاجرتی متخصصان ایرانی بازگشتی بوده‌اند.

بیش از ۴۲۰ متخصص ایرانی از ایالات متحده آمریکا، بیش از ۳۱۰ متخصص ایرانی از کانادا، بیش از ۱۶۰ متخصص ایرانی از انگلیس، بیش از ۱۲۰ متخصص ایران از استرالیا، بیش از ۹۰ متخصص ایرانی از مالزی و آلمان و بیش از ۶۰ متخصص ایرانی از هلند و ایتالیا و بالغ بر ۵۰ متخصص ایران از فرانسه به کشور بازگشته‌اند.

اغلب ایرانیان بازگشتی از طریق طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم در حوزه فنی مهندسی مشغول به تحصیل و کار هستند. حوزه‌های علوم انسانی، علوم پایه، علوم پزشکی و هنر و معماری در رده‌های بعدی قرار دارند.

ایران و ترغیب به بازگشت دانشمندان

نکته اساسی و قابل توجه این است که اجرای طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم، گامی ارزشمند در راستای استفاده از ظرفیت ایرانیان تحصیل کرده در خارج از کشور بوده و نتایج مطلوبی نیز به همراه داشته است. اما باید در نظر داشت که واکنش ایران در قبال مهاجرت‌های بازگشتی تاکنون به نحوی نبوده که مهاجران خارج از وطن را به شکل جدی و در حجم قابل توجه ترغیب به بازگشت به ایران کند.

درواقع اثر سیاست‌ها و برنامه‌های بازگشت ایران، در حجم گسترده و اثربخشی همچنان محدود و نیازمند تعمیق و تقویت بنیادین است. بر همین اساس سالنامه مهاجرتی ایران در این خصوص اعلام می‌کند که رویکرد واکنشی ایران در برابر مهاجرت بازگشتی ایرانیان متخصص منجر به این شده که مهاجرت بازگشتی ایرانیان اغلب تحت تاثیر عوامل درونی (شخصی) مانند «تمایل به بودن در کنار خانواده و فامیل» و «نزدیکی به دوستان و هم دوره‌ای ها» و «احساس مفید بودن در ایران» و یا «احساس غربت در مقصد مهاجرتی» صورت گیرد.

در صورتی که بخواهیم استفاده بهینه‎تری از ظرفیت ایرانیان متخصص خارج از کشور داشته باشد، باید رویکرد سیاسی «فعالانه و کنشی» را جایگزین رویکرد سیاسی «واکنشی» فعلی کنیم تا اینگونه ایرانیان خارج از وطن بیشتری را برای بازگشت به کشور ترغیب کنیم. همچنین ایران نیازمند بهبود زیرساخت‌های خود برای کسب آمادگی بیشتر برای جذب و ایجاد فرصت‌های بیشتری برای باز ادغام اقتصادی و اجتماعی متخصصان خارج از کشور در داخل است.