به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، بیش از چهل سال از دوران دفاع مقدس می گذرد. دورانی که در کنار همه تلخی ها، آوارگی ها و زخم های غیرقابل جبرانش، گفتمان جدیدی را زیر سایه ارزشهایی همچون اتحاد، همدلی، ایثار، صبر و … در جامعه فراگیر ساخت.
انتظارها بر این بود که پس از پایان مصائب جنگ، این گفتمان همچنان حفظ و از نسلی به نسل دیگر منتقل شود اما سال به سال، این ارزشها رنگ و رو باختند و باوجود تلاش های مستمر، برنامه های خاص و انحصاری و طرح های راهبردی ، تصویر معنا دار این فرهنگ نسل به نسل محوتر و محورتر شد.
اما علت چیست؟ چرا جامعه ای که در دهه شصت با اتکا به این گفتمان ویژه توانست بعد از قرن ها تفکر اتحاد و مقاوت را ترویج کند و جریان های متخاصم را از کشور بیرون راند، نتوانست آنگونه که باید این روحیه را حفظ کند؟
بازتولید کلید گفتمان سازی
هنر را از مهمترین و تاثیرگذارترین ابزار فرهنگسازی و حفظ ارزشها می دانند. یک عکس، یک داستان، یک نمایش، یک موسیقی و … هریک به تنهایی این توانایی را دارند تا در جهت دهی به افکار یا برجسته سازی یک مضمون در اذهان تاثیرگذار باشد. این ویژگی منحصر به فرد باعث شده تا همواره در هنر پای ثابت ثبت و ماندگاری وقایع مهم لحاظ گردد.
دوران دفاع مقدس در ایران نیز از این قاعده استثنا نیست و انتظارها بر آن بود تا هنر بتواند تاثیر عمیقی بر ترویج این فرهنگ در جامعه بگذارد؛ هرچند قرائن نشان می دهد ، آنگونه که باید در این راه موفق نبود. بی شک یکی از دلایل اصلی آن را باید در عدم بکارگیری صحبح از توان ابزار فرهنگی دانست.
اعتقاد بر این است هرگاه موضوعی در ظرف های گوناگون بازتولید شود بهتر و سریع تر می تواند به گفتمان اجتماعی تبدیل و قشر وسیع تری را با خود همنوا سازد. مدعیان این دیدگاه برای اثبات نظر خود به وفقیت راهبردی تولید آثاری چون هری پاتر، مرد عنکبوتی، باب اسفنجی و … متمرکز هستند. آثاری که ابتدا در قالب رمان به بازار عرضه شدند و بعد از مدتی در قالب های دیگر همچون سینما، انیمیشن، بازی و سایر تولیدات فرهنگی جانمایی شدند. در نتیجه همین تفکر خیلی سریع توانستند جهانشمول گشته و بر روند حرکت های فرهنگی در جوامع مختلف موثر شوند و موجی از علاقه مندان از فرهنگ های متفاوت در گروه های سنی مختلف را با خود همراه سازند. تجربیاتی که در فرهنگسازی یک گفتمان بومی و خاص به نام دفاع مقدس هیچگونه برنامه ای را به خود اختصاص نداده است!
رمانی براساس تجربه واقعی یک ملت نوشته می شود، بارها و بارها به چاپ می رسد، مشتاقان و خوانندگان زیادی را به خود اختصاص می دهد اما به گفتمان فرهنگی بدل نمی شود!
در ایام مختلف سال ، هزینه های زیاد صرف برگزاری همایش ها، نمایش ها، نمایشگاهها مختلف برگزار می شود محصولات فرهنگی مختلفی به بازار می آیند اما باز با چالش نبود محصول فرهنگی موثر روبرو می شویم! چرا؟
حلقه مفقوده ای به نام اقتباس
در روزگاری که سینما و تئاتر جهان تلاش می کند ادبیات را به عنوان بستری پر از ظرفیت های نمایشی مورد تاکید قرار دهد، تئاتر و سینمای ایرانی گرایش زیادی به این شیوه از نگارش متون نمایشی نداردو این درحالی است که ما منابع زیادی در حوزه ادبیات به ویژه ادبیات دفاع مقدس داریم که به واسطه استقبال زیاد می توانند با ضریب موفقیت بالا و توجیه اقتصادی در قالب های هنری دیگر مورد استفاده قرار گیرند. با این مقدمه در کنکاشی بر رمان های ماندگار دفاع مقدس به چند اثر برگزیده برمی خوریم که عدم توجه به آنها جای تامل دارد:
سفر به گرای ۲۷۰ درجه
سفر به گرای ۲۷۰درجه اثر احمد دهقان در سال ۱۳۷۵ برای اولین بار منتشر و خیلی زود با استقبال عمومی روبرو شد.
در همان سال نویسنده کتاب، جایزه بیست سال داستان‌نویسی و جایزه چهارمین دوره انتخاب کتاب سال دفاع مقدس و جایزه بیست سال ادبیات پایداری را گرفت و بعد از مدتی به زبان انگلیسی، روسی و سپس ایتالیایی ترجمه شد.
این رمان که داستان سفر حیرت‌انگیز یک نوجوان به عمق جبهه‌های جنگ تحمیلی و بازگشت دوباره به نقطه ابتدایی داستان یعنی زندگی او را روایت می‌کند، در سال ۱۳۹۴ برنده جایزه بهترین داستان شرق از سوی هیئت داوران جایزه ادبی سرزمین ناشناخته «ترااینکاگنیتا» در روسیه شد.
این رمان در سال ۱۳۹۷، چاپ بیست و پنجم خود را توسط انتشارات نیستان به بازار عرضه کرد.
زمین سوخته
زمین سوخته اثر احمد محمود دیگر رمان ماندگار دفاع مقدس است که برای نخستین بار در سال ۶۱ با شمارگان ۱۰هزار نسخه توسط نشر نو منتشر شد و به اذعان ناشر آن یک روزه به فروش رسید.
این کتاب در همان سال مجددا در ۲۲ هزار نسخه منتشر گردید و با وجود توقف یک دهه و اندی، به واسطه استقبال چشمگیر تا سال ۱۳۹۹ چهارده بار به بازار عرضه کرد.
زمین سوخته روایت مستندگونه در توصیف اهواز در سه ماهه نخست حضور عراقی ها در آبادان (از اواخر شهریور تا اواخر آذر ۵۹) است و ترس، اضطراب، استرس های ناشی از جنگ را به نمایش می گذارد.
شطرنج با ماشین قیامت
شطرنج با ماشین قیامت یکی دیگر از آثار برگزیده دفاع مقدس است که در سال ۱۳۸۴توسط حبیب احمد زاده به رشته تحریر در آمد و در حال حاضر چاپ بیست و دوم را در بازار دارد.
این کتاب که یک اثر فلسفی اجتماعی درباره سه روز از زندگی یک بسیجی هفده ساله در شهری است که توسط عراقی‌ها محاصره شده است، تاکنون به زبان های انگلیسی، روسی، فرانسه، عربی، آلبانیایی، صربی و … ترجمه شده است.
از دیگر افتخارات این اثر انتخاب به عنوان رمان تقدیر شده در کتاب سال دفاع مقدس(۱۳۸۵)، کاندید کتاب سال انجمن نویسندگان و منتقدان مطبوعات کشور(۱۳۸۵)، کاندید قلم زرین و کاندید کتاب سال جمهوری اسلامی ایران(۱۳۸۵) است.
در عرصه بین المللی نیز شطرنج با ماشین قیامت در حال حاضر در دانشگاههای راتگرز و مریلند آمریکا به عنوان منبع درسی در بخش «ادبیات مدرن خاورمیانه» تدریس می شود.
موضوع جالب اینکه در سال ۲۰۱۴ شرکت هنری وان لایت تیاتر با عوامل تماماً کانادایی نمایشی با اقتباس از این اثر به کارگردانی شاهین صیادی هنرمند ایرانی الاصل مقیم کانادا به روی صحنه برد که در صدر ۱۴ نمایش برتر آن سال کانادا قرار گرفته‌است و در جشنواره فجر نیز به روی صحنه رفت.
دختر شینا
دختر شینا اثر بهناز ضرابی زاده را باید از آثار جذاب دفاع مقدسی بنامیم که مورد توجه هنرمندان سایر حوزه های هنری نیز قرار گرفته است.
داستان در خصوص خاطرات قدم خیر محمدی همسر یکی از فرمانده هان رشید جبهه های جنگ (ستار ابراهیمی هژیر) است و اولین بار در سال ۱۳۹۰ به چاپ رسید.
این رمان در طول ۸ سال فروش ۲۶۵ هزار نسخه ای را به خود اختصاص داده و در اردیبهشت ۱۳۹۹، چاپ یکصد و ششم خود را به بازار فرستاد. ضمن اینکه در این سالها تاکنون به زبان های انگلیسی، ترکی استانبولی و عربی ترجمه شده است.
از نکات مهم این کتاب حضور در قالب های دیگر هنری از جمله نمایش است. این اثر در سال۱۳۹۴ توسط آشا محرابی در رادیو نمایش و ۱۳۹۵ توسط علی مست علی در تماشاخانه سرو به اجرا درآمد.
نورالدین پسر ایران
نورالدین پسر ایران از دیگر آثار ماندگاری است که نشر سوره در سال ۱۳۹۰ براساس خاطراتی از نورالدین عافی از عملیات های بدر، والفجر ۸ و کربلای ۴ به چاپ رسانده است.
این اثر که در پنجمین جایزه ادبی جلال آل احمد، گران‌ترین جایزه ادبی ایران، پس از بررسی بیش از چهار هزار و پانصد، در گروه مستند نگاری و بخش خاطره نگاری موفق به کسب عنوان برترین کتاب شد، در حال حاضر با ۶۶ مرحله چاپ، پرتیراژترین کتاب حوزه جانبازان است.
نورالدین پس ایران در حال زبان به زبان های انگلیسی، عربی و ترکی ترجمه شده و انیمیشنی از آن در سی قسمت به کارگردانی میثم حسینی ساخته شده است.
دا
کتاب «دا»، روایتی جذاب از روزهای ابتدای ورود دشمن به خرمشهر از زبان سیده زهرا حسینی است. او در کنار مردان و پسران خرمشهری تا آخرین ذره توان خود در وقایع خرمشهر ایستادگی کرد تا شهر به دست دشمن متجاوز بعثی نیفتد.
دا در سال ۱۳۸۷ توسط انتشارات مهر رونمایی شد و عنوان پرمخاطب ترین اثر ایران در سال ۱۳۸۸ را به خود اختصاص داد. پس از آن به دلیل استقبال زیاد، بارها از سوی ناشر به بازار عرضه شد و در حال حاضر چاپ ۱۵۷ آن در بازار است.
استقبال بی نظیر از این کتاب باعث شد تا در عرصه بین المللی نیز نگاه خاصی بر آن شود و به زبان های انگلیسی، عربی، ترکی، اسپانیایی و اردو ترجمه شود.
با وجود جایگاه ویژه این کتاب در میان مخاطبان، هنوز به دلیل عدم هماهنگی و توافق‌ها، اثر اقتباسی یا برگرفته از آن که در شان این کتاب باشد، تولید نشده است.
دل و دلدادگی، داستان های شهر جنگی، آواز نیمه شب، در شعله‌های آب، پایی که جاماند، من زنده ام، خاک های نرم کوشک، بابانظر، سرباز کوچک امام، پیغام ماهی ها و … گوشه هایی از تمام تلاشی است که هنرمندان ادب کشور در مسیر روایت خاطرات ۸ سال دفاع مقدس و تلاش ها، ایثارگری ها و همدلی مردم به رشته تحریر درآورده اند. آثاری که بی شک تامل بر آنها می تواند ظرفیت خوبی را برای اجرا ایجاد کنند.
تئاتری که با اقتباس بیگانه است
از قرائن پیداست با وجود اندوخته غنی ادبیات دفاع مقدس که ماحصل سال ها تلاش در حوزه ثبت و ضبط خاطرات، حوادث، شخصیت ها، موقعیت ها و … این بازه زمانی است هنوز تئاتر ایران با اقتباس از این آثار بیگانه است.
جالب اینکه برخی علت عدم استقبال از این آثار را با خلق مضامینی همچون نسل جدید با نسل دوران جنگ متفاوت است، نسل جدید تفکرات و نیازهای جدیدی دارد، نسل جدید جهانی فکر می کند و … شرح می دهند؛ این در حالی است که هنوز در سایر کشورها فیلم و نمایش های جذاب و مخاطب پسند زیادی در خصوص جنگ، وقایع و مضامین مرتبط با با آن ساخته و با استقبال چشم گیری روبرو می شوند. حتی در کشور خودمان نیز نمایش های زیادی همچون ترن، سردار، خنکای ختم خاطره، پچ پچه های پشت خط نبرد، زمستان ۶۶ و … در همین دهه با استقبال چشمگیری روبرو شدند.
باید بپذیریم که دراین سالها کار منسجمی برای تغذیه فرهنگی در حوزه دفاع مقدس انجام نداده ایم و تئاتر هنوز در این حوزه راه زیادی برای پیمودن دارد. براساس این جمع بندی ایران تئاتر در روزوهای پیش رو به معرفی کامل رمان های ادبیات دفاع مقدس ، موقعیت ها و شخصیت های قابل توجه این عرصه خواهد پرداخت.
یادداشت: علی رحیمی
