به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو _ فاطمه قدیری، دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه بسته جهان، نه تنها به‌عنوان یک پهنه آبی عظیم، بلکه به‌عنوان یک منبع طبیعی حیاتی برای کشور‌های حاشیه‌ای خود، نقش مهمی در اقتصاد، فرهنگ و جغرافیای منطقه ایفا می‌کند. این دریاچه که در پنج کشور ایران، روسیه، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان قرار دارد، منابع غنی از نفت، گاز و ماهی را در خود جای داده و به‌عنوان یک مسیر حمل‌ونقل و قطب گردشگری برای این کشور‌ها محسوب می‌شود. اما در سال‌های اخیر، دریای خزر با بحران کاهش سطح تراز آب مواجه شده است. این کاهش سطح آب که به دلیل تغییرات اقلیمی، مدیریت نادرست منابع آبی و کاهش منابع آب ورودی به دریاچه رخ داده، تهدیدی جدی برای اکوسیستم‌های آن و معیشت جوامع انسانی به‌شمار می‌رود. به‌گفته محمدرضا کاویانپور، رئیس موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو، تأثیرات این بحران آن‌چنان شدید است که پیش‌بینی‌ها برای هزار سال آینده همچنان در هاله‌ای از ابهام است. این گزارش به‌طور دقیق به بررسی علل کاهش سطح تراز دریای خزر، اثرات آن و روند‌هایی که در آینده ممکن است رخ دهد، خواهد پرداخت.
روند تغییرات سطح تراز دریای خزر
سطح تراز دریای خزر از سال ۱۹۹۰ میلادی تاکنون نوسانات زیادی داشته است. در ابتدای قرن بیست و یکم، پس از یک دوره افزایش موقت سطح آب، روند کاهش تراز شروع شد و همچنان ادامه دارد. به گفته محمدرضا کاویانپور، گاهی در برخی گزارش‌ها، کاهش سطح تراز دریای خزر بین ۱۸ تا ۳۰ متر بیان می‌شود، اما مطالعات موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو نشان می‌دهد که در بدترین حالت، کاهش سطح تراز بین ۷ تا ۹ متر خواهد بود. این پیش‌بینی به‌ویژه به شدت روند گرمایش جهانی و فرآیند تبخیر آب از سطح دریا بستگی دارد. در حال حاضر، سطح تراز دریای خزر در حدود ۲۸.۵ متر زیر سطح دریا قرار دارد و این روند کاهش، به‌ویژه در نواحی جنوبی و مرکزی دریاچه، به وضوح مشاهده می‌شود.
علل کاهش سطح تراز دریای خزر
کاهش سطح تراز دریای خزر به دلایل مختلفی رخ داده است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی اشاره کرد. یکی از بزرگ‌ترین عوامل کاهش سطح تراز، افزایش تبخیر آب از سطح دریا به دلیل تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی است. دمای بالاتر و افزایش تبخیر باعث شده که منابع آبی ورودی به دریاچه نتوانند تعادل مناسبی با تبخیر از سطح آن برقرار کنند. علاوه بر این، رودخانه ولگا که حدود ۸۰ درصد از آب دریای خزر را تأمین می‌کند، نیز دستخوش تغییرات عمده‌ای شده است. بر اساس گزارشات، میزان آب‌دهی این رودخانه به دریای خزر از حدود ۳۲۰ میلیارد مترمکعب به حدود ۲۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است که تأثیرات آن به‌ویژه بر نواحی جنوبی دریاچه محسوس است. این کاهش شدید در آب‌دهی رود ولگا، که به دلیل تغییرات اقلیمی، سدسازی‌ها و توسعه کشاورزی در حوضه‌های آبریز این رودخانه‌ها است، به شدت بر تراز آب دریای خزر تأثیر گذاشته است.
تأثیر کاهش آب‌دهی رود ولگا
محمدرضا کاویانپور در این‌باره توضیح می‌دهد که کاهش آب‌دهی رود ولگا از ۲۴۰ میلیارد مترمکعب به حدود ۲۰۰ میلیارد مترمکعب، تاثیرات جدی بر سطح تراز دریای خزر گذاشته است. این رودخانه که تأمین‌کننده عمده آب دریای خزر است، در حال حاضر شاهد کاهش حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیارد مترمکعب از آب‌دهی خود است. به‌گفته کاویانپور، توسعه کشاورزی در حاشیه این رودخانه و تغییرات مدیریتی در بهره‌برداری از منابع آبی آن، سهم زیادی در کاهش آب‌دهی رود ولگا داشته است. علاوه بر این، میزان تبخیر از سطح دریای خزر نیز به‌شدت افزایش یافته است. برآورد‌های اولیه نشان می‌دهند که کاهش سطح تراز دریا به معنای محو شدن آن نیست، اما تأثیرات آن بر نواحی ساحلی و زندگی مردم این مناطق غیرقابل انکار است.
پیامد‌های کاهش سطح تراز دریای خزر
کاهش سطح تراز دریای خزر پیامد‌های متعددی به‌دنبال دارد که بر جنبه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی تأثیر می‌گذارد. از جمله تأثیرات منفی این پدیده، تغییرات در اکوسیستم‌های ساحلی و تهدیدات برای منابع طبیعی است. کاهش سطح آب موجب تغییر در زیستگاه‌های طبیعی بسیاری از گونه‌های آبی، به‌ویژه ماهی‌ها و موجودات دریایی، شده است. این تغییرات به‌طور خاص بر صنعت ماهی‌گیری و منابع غذایی وابسته به دریا تأثیر منفی گذاشته است. علاوه بر این، کاهش سطح تراز موجب فرسایش سواحل، کاهش زمین‌های کشاورزی و تهدید به تغییرات در الگو‌های زیست‌محیطی خواهد شد.
از بعد اجتماعی، ساکنان حاشیه‌ای دریای خزر که به کشاورزی و ماهی‌گیری وابسته هستند، در معرض بحران‌های معیشتی قرار خواهند گرفت. کاهش سطح تراز دریا همچنین بر منابع آبی استفاده‌شده در این مناطق تأثیر گذاشته و به بحران کمبود آب دامن خواهد زد. بر اساس برآوردها، ۲۰ درصد از تأمین آب دریای خزر از رودخانه‌های حاشیه جنوبی، غربی و شرقی آن صورت می‌گیرد و توسعه کشاورزی در این نواحی نیز به کاهش منابع آبی این رودخانه‌ها منجر شده است.
کاهش سطح تراز دریاچه خزر به‌عنوان یک بحران زیست‌محیطی و اقتصادی، نیازمند توجه و همکاری فوری کشور‌های حاشیه‌ای این دریاچه است. پیامد‌های این بحران نه تنها بر اکوسیستم دریای خزر بلکه بر زندگی میلیون‌ها نفر که به‌طور مستقیم به منابع این دریا وابسته هستند، تأثیر می‌گذارد. با توجه به پیش‌بینی‌ها و مطالعات صورت‌گرفته، احتمال کاهش ۷ تا ۹ متر سطح تراز دریا در آینده نزدیک وجود دارد که باید به آن توجه جدی شود. این کاهش سطح تراز نیازمند برنامه‌ریزی جامع برای مدیریت منابع آبی، حفظ اکوسیستم‌های ساحلی و حمایت از جوامع محلی است تا از پیامد‌های آن جلوگیری شود.