گزارش|
فرونشست زمین؛ بحران خاموش ایران در وضعیت هشدار
فرونشست زمین در ایران به مرحله هشدار رسیده است؛ پدیده‌ای خاموش اما پرخطر که زیرساخت‌ها، کشاورزی و اقتصاد کشور را به چالش کشیده است.
به گزارش گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، با گسترش شهرنشینی، افزایش جمعیت و بهره‌برداری‌های غیر اصولی از منابع آبی و خاکی در کشور، احتمال وقوع مخاطره فرونشست در حال افزایش است.
فرونشست به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن زمین به‌تدریج، معمولاً در اثر تغییرات طبیعی یا عوامل انسان‌ساخت، فرو می‌رود و پایین می‌آید. این پدیده به‌ویژه در مناطقی با فعالیت‌های کشاورزی شدید، استخراج منابع آب زیرزمینی و فعالیت‌های ساختمانی، مشهود است.
فرونشست می‌تواند تهدیدی جدی برای زیرساخت‌ها، اکوسیستم‌ها و ایمنی زندگی انسانی ایجاد کند. این پدیده نه‌تنها منجر به خسارات اقتصادی می‌شود، بلکه در درازمدت بر محیط زیست و حیات انسان تأثیرات منفی می‌گذارد.
بهره برداری‌های غیر اصولی بلای جان شهرهای مختلف ایران
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در گفت‌و‌گو با خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، با بیان اینکه بهره‌برداری غیر اصولی از آب‌های زیرزمینی در جهت مصارف شهری و کشاورزی در ایران علت اصلی فرونشست است، گفت: بر اساس بررسی‌های انجام‌شده در برخی از دشت‌های ایران، سرعت‌های نگران‌کننده‌ای از فرونشست گزارش شده است. این گزارش‌ها نشان می‌دهد مناطق خاصی از جنوب تا جنوب‌غرب تهران، از ۱۰ سانتی‌متر تا ۲۵ سانتی‌متر در سال فرونشست را تجربه می‌کنند.
وی افزود: همچنین در بعضی بخش‌های پیرامون تهران این میزان بیشتر است و در استان خراسان رضوی، سرعت سالانه بیش از ۲۰ سانتی‌متر روند مشابهی را نشان می‌دهد. دشت توس در غرب و شمال‌غرب مشهد از پهنه‌های بحرانی فرونشست زمین در ایران است.
وی ادامه داد: در ایران، فرونشست به‌ویژه در دشت‌های مرکزی و جنوبی کشور مشاهده می‌شود. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب، به‌ویژه در مناطق کم‌بارش، منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه فرونشست زمین شده است. به‌عنوان مثال، در دشت تهران نرخ فرونشست در برخی مناطق به ۳۶ سانتی‌متر در سال می‌رسد که این مقدار، چندین برابر بیشتر از بحرانی‌ترین شرایط در کشورهای توسعه‌یافته است.
این استاد دانشگاه با اشاره به وضعیت فرونشست در سایر شهرهای ایران تصریح کرد: در اصفهان، گزارش‌ها حاکی از آن است که بخش‌هایی از شمال تا مرکز اصفهان سالانه حدود ۱۵ سانتی‌متر فرو می‌رود. بخش‌هایی از شاهین‌شهر و مناطق پیرامون آن، سرعت بیشتری از فرونشست زمین را نشان داده‌اند. علت اصلی این فرونشست، برداشت بیش از حد آب زیرزمینی از سفره‌های زیرزمینی است که منجر به کاهش فشار حفره‌ای در لایه‌های خاک و در نتیجه، تراکم آبرفت‌های سطحی شده است.
استخراج بی رویه آب‌های زیرزمینی بلای جان زمین
علل اصلی فرونشست معمولاً به دو دسته طبیعی و انسان‌ساخت تقسیم می‌شوند. یکی از مهم‌ترین علل انسان‌ساخت، برداشت بیش از حد از منابع آب زیرزمینی است که به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک مشاهده می‌شود. این برداشت بی‌رویه موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه، فرونشست زمین می‌گردد.
همچنین استخراج معادن و سوخت‌های فسیلی می‌تواند ساختار زمین را تضعیف کرده و موجب فرونشست شود. تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های عمرانی، ساخت‌وسازهای گسترده بدون رعایت اصول مهندسی و نادیده‌گرفتن مسائل زمین‌شناسی می‌تواند، بر اساس تغییرات ایجادشده در خاک و زمین، به فرونشست منجر شود.
زارع به وضعیت فرونشست در کشورهای دیگر اشاره کرد و گفت: در ایالات متحده، فرونشست زمین در مناطق مختلف رخ می‌دهد، اما بیشتر در دره سن‌خواکین کالیفرنیا قابل توجه است. در آن منطقه، سرعت فرونشست در حدود ۲۵ سانتی‌متر در سال به دلیل پمپاژ گسترده آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی ثبت شده است. مناطق دیگری مانند نیواورلئان نیز به دلیل فشرده شدن رسوب و بالا آمدن سطح دریا، فرونشست را تجربه می‌کنند. بعضی از دشت‌های شرق چین نیز با مشکلات شدید فرونشست زمین مواجه‌اند. شهرهایی مانند پکن، سرعت فرونشست را بین ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال به دلیل شهرنشینی سریع و استخراج آب‌های زیرزمینی گزارش کرده‌اند. منطقه دلتای رودخانه یانگ‌تسه نیز به دلیل فعالیت‌های صنعتی و برداشت بیش از حد آب، فرونشست قابل توجهی را تجربه می‌کند.
همچنین در شمال هند، شهرهایی مانند دهلی با سرعت فرونشست در حدود ۱ تا ۵ سانتی‌متر در سال، فرونشست زمین را تجربه می‌کنند. علاوه بر این، شهرهای ساحلی مانند بمبئی با چالش‌های مربوط به فرونشست زمین مواجه هستند. در پنجاب، به‌ویژه در مناطقی مانند جالاندهار و لودیانا، نرخ فرونشست زمین در حدود ۲ تا ۵ سانتی‌متر در سال گزارش شده است.
در هاریانا نیز مشکلات فرونشست زمین گزارش شده و حاکی از آن است که این نرخ می‌تواند حدود ۱ تا ۴ سانتی‌متر در سال باشد. در بخش‌هایی از غرب اوتار پرادش، مانند میروت و قاضی‌آباد، مطالعات نشان داده‌اند که نرخ فرونشست زمین می‌تواند تا ۲ سانتی‌متر در سال برسد؛ که عمدتاً به دلیل استخراج آب‌های زیرزمینی برای نیازهای کشاورزی و شهری است.
اسپانیا نیز دارای مناطقی مانند استان آلیکانته و لورکا است که در آن فرونشست زمین تقریباً ۲ سانتی‌متر در سال اندازه‌گیری شده است؛ این پدیده عمدتاً به دلیل کاهش سطح آبخوان برای اهداف آبیاری رخ می‌دهد. اگرچه این میزان در مقایسه با کشورهایی مانند ایران یا چین هنوز زیاد نیست، اما همچنان خطراتی برای زیرساخت‌ها به همراه دارد.
دشت ورامین در معرض خسارات شدید فرونشست
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله گفت: بیشترین نرخ واقعی فرونشست زمین گزارش‌شده در ایران، در کلان‌شهر تهران، به‌ویژه در مناطقی مانند دشت ورامین مشاهده می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که مناطق خاصی در این دشت، نرخ فرونشست نگران‌کننده‌ای را تجربه کرده‌اند که تا ۲۵ سانتی‌متر در سال می‌رسد. به‌صورت موردی و نقطه‌ای، بخش‌هایی از دشت ورامین حتی فرونشست تا میزان ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر در سال را نیز نشان داده‌اند.
همچنین به گفته زارع، در جنوب‌غرب تهران، مقادیر اوج تا ۲۵ سانتی‌متر در سال در بخش‌هایی از ملارد و شهریار دیده می‌شود. در نقاطی و به‌صورت موردی، فرونشست بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال در همین ناحیه هم گزارش شده است. تمام این موارد فرونشست قابل توجه، در درجه اول به استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و شهری نسبت داده می‌شود.
فرونشست زمین؛ تهدیدی جدی برای اقتصاد و زیرساخت‌های ایران
فرونشست یکی از چالش‌های زیست‌محیطی و عمرانی است که با افزایش رشد جمعیت و فعالیت‌های انسانی در بسیاری از مناطق دنیا به یک مشکل جدی تبدیل شده است. توجه به این پدیده و بررسی دقیق علل و آثار آن، همراه با برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت بحران، می‌تواند به کاهش خطرات ناشی از فرونشست کمک کند. همکاری نزدیک بین دولت، متخصصان و مردم برای پیشگیری و مدیریت این بحران ضروری است تا از پیامدهای آن جلوگیری شود و زندگی پایدار در مناطق مختلف حفظ گردد.
مهدی زارع با اشاره به اینکه فرونشست زمین در ایران پیامدهای اقتصادی قابل‌توجهی دارد و زیرساخت‌ها، کشاورزی و منابع آب را تحت تأثیر قرار می‌دهد، گفت: هزینه‌های تخمینی مربوط به فرونشست زمین را می‌توان در چند حوزه کلیدی طبقه‌بندی کرد.
وی عنوان کرد: فرونشست زمین منجر به آسیب جدی به ساختمان‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و سایر زیرساخت‌ها می‌شود. در مناطق شهری مانند تهران، هزینه‌های تعمیر یا تقویت سازه‌های متأثر از فرونشست قابل‌توجه است. برآوردها حاکی از آن است که هزینه سالانه خسارت زیرساختی ناشی از فرونشست زمین، تنها در تهران، به حدود صدها میلیون دلار در سال می‌رسد. به‌عنوان مثال، یک مطالعه نشان داده که هزینه تعمیر جاده‌ها و ساختمان‌های آسیب‌دیده تنها در بخشی از حومه تهران به سالانه معادل بیش از ۲۰۰ میلیون دلار در سال (حدود هجده هزار میلیارد تومان براساس هزینه‌ها تا آخر بهمن ۱۴۰۳) بودجه نیاز دارد.
فرونشست زمین؛ تهدیدی پنهان، خسارتی آشکار
زارع تصریح کرد: بخش کشاورزی ایران برای آبیاری به‌شدت به آب‌های زیرزمینی متکی است. با فرونشست زمین، تغییر در الگوهای زهکشی و فشردگی خاک رخ می‌دهد و بر میزان و کیفیت محصول اثر منفی می‌گذارد. زیان‌های اقتصادی ناشی از کاهش بهره‌وری کشاورزی قابل‌توجه است. برآوردها حاکی از آن است که بخش کشاورزی به دلیل کاهش عملکرد و افزایش هزینه‌های آبیاری، متحمل ضررهایی معادل با هزینه‌ای بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ میلیون دلار در سال (حدود ۹ تا نزدیک به ۳۰ همت) می‌شود.
وی ادامه داد: کاهش آب‌های زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد، عامل اصلی فرونشست زمین در ایران است. هزینه‌های مرتبط با مدیریت منابع آب، مانند سرمایه‌گذاری در سیستم‌های تأمین آب جایگزین (مثلاً نیروگاه‌های آب‌شیرین‌کن) یا بهبود راندمان آبیاری، قابل‌توجه است؛ این هزینه‌ها به چند صد میلیون دلار (ده‌ها همت) در سال تخمین زده می‌شود.
فرورفتن زمین در هنگام باران‌های شدید، زمین‌ها را نفوذناپذیر و در نتیجه مستعد سیل می‌کند. این موضوع نه‌تنها منجر به خسارات مستقیم می‌شود، بلکه هزینه‌های مرتبط با مدیریت سیل را نیز افزایش می‌دهد. بار مالی ناشی از افزایش ریسک سیلاب، به تلاش‌های واکنش اضطراری و بازیابی اضافه می‌کند. این میزان نیز مقادیر ده‌ها میلیون دلاری در سال را نشان می‌دهد (چند همت تا چند ده همت افزایش هزینه‌ها در سال).
پیامدهای اقتصادی بلندمدتِ اثر تجمعی این عوامل برای اقتصاد ایران افزایشی و در دهه‌های بعدی آسیب‌زاتر خواهد بود. اگر روند فعلی بدون مداخله ادامه یابد، با در نظر گرفتن تمام اثرات غیرمستقیم بر معیشت و توسعه منطقه‌ای، خسارت‌های فزاینده‌ای به حجم ده‌ها میلیون دلار بر هزینه‌های ریسک‌های ایران در دو دهه پیش‌رو خواهد افزود.
مدیریت بحران فرونشست نیازمند رویکرد چندجانبه است
مدیریت بحران در مواجهه با فرونشست، مستلزم یک رویکرد چندجانبه است که شامل پیشگیری، شناسایی، کنترل و امدادرسانی است. برای مدیریت این بحران می‌توان اقداماتی همچون: پیش‌بینی و هشدار زودهنگام با استفاده از فناوری‌های نوین مانند سنجش از دور و مدل‌سازی پیشرفته برای شناسایی مناطقی که در معرض خطر فرونشست هستند؛ برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دقیق و تدوین سیاست‌های مناسب برای کنترل مصرف منابع آب زیرزمینی، به‌ویژه در مناطق بحرانی؛ آموزش و آگاه‌سازی عمومی، برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی برای اطلاع‌رسانی به مردم درباره خطرات فرونشست و راه‌های مقابله با آن؛ ایجاد سیستم‌های مدیریت بحران، ایجاد مراکز تخصصی مدیریت بحران برای نظارت و برنامه‌ریزی در هنگام وقوع فرونشست و تسریع در امدادرسانی را در دستور کار قرار داد.
برای کاهش ریسک فرونشست زمین، مشارکت ذی‌نفعان مختلف شامل سازمان‌های دولتی، مقامات محلی، مؤسسات تحقیقاتی و سازمان‌های اجتماعی امری ضروری است.
ضرورت همکاری دولت و مردم در جهت کاهش خسارات ناشی از مخاطرات در ایران
دولت و مردم، هر یک نقش‌های مهمی در پیشگیری و مقابله با فرونشست دارند. دولت باید سیاست‌گذاری‌های مؤثر برای مدیریت منابع آب، برنامه‌ریزی‌های شهری و روستایی پایدار، و نظارت بر فعالیت‌های عمرانی داشته باشد. ایجاد چارچوب‌های قانونی و اجرایی برای محدود کردن برداشت بی‌رویه آب و حفظ اکوسیستم‌های آبی، از جمله اقداماتی است که باید توسط دولت پیگیری شود. مردم نیز باید با آگاهی و مسئولیت‌پذیری بیشتر از منابع طبیعی استفاده کرده و در حفظ محیط زیست و منابع آبی مشارکت فعال داشته باشند. آموزش و آگاه‌سازی عمومی در این زمینه می‌تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با بیان اینکه سازمان‌های دولتی نقش مهمی در تدوین سیاست‌ها و مقررات برای مدیریت مؤثر منابع آب دارند، گفت: چارچوب نظارتی شامل قوانینی است که نرخ استخراج آب‌های زیرزمینی را محدود می‌کند. برنامه‌های نظارتی نیز شامل اجرای پایش استخراج آب از سوی سازمان‌های آب و فاضلاب در مناطق مختلف است.
وی عنوان کرد: پویش‌های آگاهی عمومی نیز با آموزش مردم در مورد اثرهای فرونشست زمین و ترویج شیوه‌های حفاظت از آب، در سال‌های اخیر تا حدی به فرآیند کاهش ریسک فرونشست پیوسته است. مقامات محلی مسئول اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریت آب، مانند میزان برداشت آب و بازیافت فاضلاب در هر منطقه هستند.
بی‌توجهی به متخصصان؛ عاملی برای افزایش خسارات
متخصصان مخاطرات محیطی و علوم زمین، نقش حیاتی در کاهش آسیب‌های ناشی از فرونشست زمین دارند. پایش مداوم، تحلیل علمی، ارائه راهکارهای مدیریتی، ارتقای آگاهی عمومی و مشارکت در سیاست‌گذاری‌های کلان، از جمله اقداماتی است که این متخصصان برای کاهش خسارات و افزایش تاب‌آوری جوامع انجام می‌دهند.
توجه به یافته‌های این متخصصان و اجرای پیشنهادهای آن‌ها می‌تواند به کاهش چشمگیر خطرات ناشی از فرونشست کمک کند. اما متأسفانه با نگاهی گذرا به بدنه بخش خصوصی و دولتی، مشاهده می‌کنیم متخصصان این حوزه جایگاه چندانی ندارند و بسیاری از نخبگان تحصیل‌کرده این شاخه، به سایر کشورها مهاجرت می‌کنند.
مهدی زارع در پاسخ به اینکه چرا متخصصان حوزه‌های مختلف مخاطرات طبیعی و انسانی در ساختار و بدنه بخش دولتی و خصوصی برای پیشگیری از حوادث ناشی از رخداد مخاطرات مختلف همچون فرونشست به کارگیری نمی‌شوند، گفت: تا ساختار اداری و فن‌سالاری ایران به‌صورت مدرن درنیاید، نمی‌توان انتظار داشت که فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط با مخاطرات طبیعی در زمینه‌های گوناگون در کشور، در بخش‌های دولتی و خصوصی به کار گرفته شوند. بدون اصلاح ساختاری، اساساً نیازی حس نخواهد شد تا متخصصی به کار آید.
از این رو، امیدواریم با همدلی هر دو بخش خصوصی و دولتی و با به‌کارگیری نیروهای متخصص رشته‌های مرتبط و علوم بین‌رشته‌ای، شاهد کاهش خسارات احتمالی ناشی از رخداد مخاطرات، به‌خصوص مخاطرات طبیعی، در کشور باشیم.
راهکارهای مهار فرونشست؛ از مدیریت منابع آب تا نظارت و قانون‌گذاری
مدیریت منابع آب زیرزمینی، تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها، اصلاح الگوهای کشاورزی، تقویت نظارت و قانون‌گذاری، آموزش و آگاهی‌بخشی، از مهم‌ترین راهکارهای کاهش فرونشست زمین است. اجرای این راه‌حل‌ها نیازمند همکاری بین‌بخشی و مشارکت فعال دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی است تا از گسترش فرونشست زمین جلوگیری شده و منابع آب زیرزمینی کشور حفظ شود.
در نهایت، فرونشست زمین به‌عنوان یکی از بحران‌های جدی زیست‌محیطی و زیرساختی، نیازمند توجه ویژه و اقدامات فوری است. مقابله با این پدیده، نه‌تنها در گرو تدوین و اجرای قوانین سخت‌گیرانه‌تر، بلکه مستلزم همکاری میان‌بخشی و بهره‌گیری از دانش متخصصان است.
آگاهی‌بخشی عمومی، اصلاح الگوی بهره‌برداری از منابع آب، توسعه فناوری‌های پایش و افزایش تاب‌آوری شهرها، از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند خسارات ناشی از فرونشست را کاهش دهند. با درک عمیق‌تر از علل و پیامدهای این بحران، می‌توان آینده‌ای پایدارتر و ایمن‌تر برای نسل‌های بعدی رقم زد.
نویسنده: کبری محمدی
لینک کپی شد
گزارش خطا
۱
اخبار مرتبط
ارسال نظر
*شرایط و مقررات*
خبرگزاری دانشجو نظراتی را که حاوی توهین است منتشر نمی کند.
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگیلیش) خودداری نمايید.
توصیه می شود به جای ارسال نظرات مشابه با نظرات منتشر شده، از مثبت یا منفی استفاده فرمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابهی دارند، انتشار نمی یابد.