مکتب راسیونالیسم و انتظار ظهور «نیوتون علوم اجتماعی» در عصر روشنگری/ تفاوت‌های عقل‏گرایی قرن هفدهم با عقل‏گرایی دوره روشنگری

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو»- ساجده مقدمی، برای شناخت غرب کافی است آن را به صورت یک پازل تصور کنیم. زمانی تصویر ما از غرب کامل می‌شود که تمام اجزای پازل را در اختیار داشته باشیم و علاوه بر آن هر تکه‌ای از پازل را به درستی و در جای خود قرار داده باشیم.

ما در این سلسله نوشتارها به دنبال بررسی هر یک از این تکه‌های پازل هستیم. تکه‌هایی با قرار گرفتن در جای مناسب خود و در کنار بقیه پازل‌ها، مجموعه منسجمی به نام غرب را برای ما متجلی می‌کند.

هر یک از مکاتب غربی نباید به تنهایی و بدون توجه به سایر مکاتب تعریف شوند. واقعیت این است که مکاتب غربی که به ظهور غرب جدید منجر شدند آن‌چنان پیچیده و گسترده عمل کردند که نمی‌توان به راحتی آنها را از یکدیگر تفکیک کرد.

برای مثال نوع نگاه ما به عقل‌گرایی یا راسیونالیسم (که در این نوشتار بررسی خواهد شد) زمانی درست و منسجم خواهد بود که ما آن را در کنار سایر مکاتب غربی مانند اومانیسم، فرد گرایی و ... ببینیم.

در این نوشتار به دنبال شناخت عقل‌گرایی و عقلانیت غربی به عنوان یکی از زیر بناهای تفکر غربی در کنار سایر مبانی تفکر غربی هستیم.

عقلانیّت؛ چگونگی هستی و واقعیتِ عقلانی
 

واژه‏ عقلانیّت (Rationality) بیانگر ویژگی عقلانی بودن یک واقعیت است. به عبارت دیگر، چگونگی هستی و واقعیت‏عقلانی را عقلانیّت گویند. خردمندی، معقول و منطقی بودن و جنبه‏ عقلانی داشتن، واژگان معادل عقلانیّت به شمار آمده‏اند.

اصطلاح دیگری که هم ریشه‏ عقلانیّت است، عقل‏گرایی (Rationalism) است که کاربرد وصفی دارد و به معنای عاقلانه و به طور عقلانی می‏باشد، چنان‏که معنای واژه‏ راسیونال ( Rational) عقلانی، عقلی، معقول، عاقل، خردمند و اهل عقل و استدلال است.

در واقع تفاوت چندانی میان این واژه‌ها (عقلانیت و عقل گرایی و .... ) وجود ندارد و در نوشتارهای گوناگون با معنای یکسان از آنها استفاده شده‌است.

حوزه‌های کاربرد اصطلاح عقل‌گرایی

عقل‌گرایی در فلسفه، در برابر تجربه‏گرایی مطرح می‌شود

اصطلاح عقل‌گرایی، به طور عمده در سه حوزه به کار می‏رود: این واژه در فلسفه، در برابر اصطلاح تجربه‏گرایی قرار می‏گیرد و به معنای آن است که هر امری در مورد حقایق اساسی عالم را می‏توان به وسیله عقل تبیین نمود.

عقل‌گرایی در کلام، در برابر ایمان گرایی مطرح شده است

عقل‌گرایی در کلام، در برابر ایمان‌گرایی قرار دارد و به معنای آن است که عقل بر ایمان مقدم داشته می‏شود و کلیّه اصول و حقایق دینی بر مبنای عقل اثبات می‏پذیرند؛ نه آن که بر مبنای ایمان استوار باشند.

سومین کاربرد عقل‌گرایی

سومین کاربرد آن، عقل‏گرایی در عصر عقل یا دوره روشنگری است. این اصطلاح برای توصیف جهان‏بینی‏ها و رهیافت های فیلسوفان عصر روشنگری قرن هجدهم به کار می‏رود، که در نزد آنان عقل در برابر ایمان، مرجعیت سنّتی، جمودگرایی و خرافه‏پرستی قرار می‏گیرد و خصوصا تقابلی با مسیحیت سنتی دارد.

متفکّران روشنفکری به قابلیت و کفایت عقل در تمام حوزه‏های مربوط به حیات انسانی، اعمّ از علم، دین، اخلاق، سیاست و غیر آن، به گونه‏ای جزمی، اطمینان داشتند. (عقل بسندگی)

عقل گرایی مد نظر ما در این نوشتار براساس سومین کاربرد (عقل‏گرایی در عصر عقل یا دوره روشنگری) است. در نتیجه براساس چنین تعریفی از عقل گرایی به ارائه سیر تاریخی و روند آن در طول قرن 17 و 18 می پردازیم.

سیر تاریخی عقل گرایی

عقلانیّت مدرنیته با اُمانیسم هم‏ریشه و هم‏زاد است و تاریخ پیدایش هر دو به رنسانس باز می‏گردد. از این زمان، انسان‏گرایی و خردورزی دو مفهوم کانونی در تفکر و فرهنگ غربی به شمار آمدند. پس از عصر رنسانس، با رشد شتابنده‏ای که در قرن هفدهم و هیجدهم در عرصه‏ علوم طبیعی رخ داد، عقلانیّت مدرنیته نیز سیری پرشتاب را پشت سرگذاشت و به نقطه‏ اوج خود رسید.

 اتفاق نظر عقل‌گرایان قرن 17و 18بر حکمرانی عقل بر جهان هستی

عقل‏گرایان قرن هفدهم و هیجدهم در شیوه‏ تنظیم نظام فلسفی خود با یکدیگر اختلاف داشتند، لیکن همگی در این مورد هم‏نظر بودند که عقل بر جهان هستی حکم می‏راند و خود آدمی قادر به درک آن است. در پس ماشین پیچیده طبیعت یک ذهن عقلانی وجود دارد که با استفاده‏ صحیح از عقل، قابل شناختن است. اگر اطلاعات درستی در اختیار ما قرار گیرد، و روش منطقی را به درستی به کار گیریم می‏توانیم تصویری درست از حقیقت ترسیم کنیم.

درک ساختار عقلانی کاینات؛ مسئله اصلی عقل‌گرایان قرن هفدهم

عقل‏گرایان قرن هفدهم، پیش از آن که مجذوب خدا باشند، مجذوب جهان بودند، بسیاری از آنان دانشمندانی بودند که در ریاضیات، مخصوصاً هندسه، کشفیّات را به عمل آورده بودند، نقطه‏ کارشان منطق بود و شیوه‏ کارشان از ریاضیات اقتباس می‏شد، آنان افراد بی‏دینی نبودند، اما مسئله‏ اصلی برای آنها رابطه شخصی با آفریدگاری نبود که باید به او حساب پس دهند، بلکه علاقمند بودند که ساختار عقلانی کاینات را درک نمایند.

«رنه‌دکارت»؛ اولین فیلسوف بزرگ در میان فلاسفه عقل‌گرا

اولین فیلسوف بزرگ در میان فلاسفه عقل‏گرا، «رنه‏دکارت» فرانسوی است. مهم‏ترین مشغله فکری وی فلسفه و هندسه بود. در هندسه به پایه‏گذاری هندسه‏ تحلیلی مبادرت ورزید و در فلسفه مکتب عقل‏گرایی و شک‏دکارتی را پدید آورد.

دکارت، همانند فلاسفه قرون وسطا به مابعدالطبیعه علاقه مند بود و تا آخر عمر خویش، کاتولیک باقی ماند و برای اثبات وجود خداوند دلایل عقلی نیز اقامه کرد. ولی علاقه او به خدا بیش از آن که برای خدا باشد برای اثبات وجود جهان بود. او از طرح وجود خداوند در پی اثبات حقانیت نظریات انسان درباره‏ جهان بود.

عصر عقل

تأکید بر خودبسندگی و توانمندی عقل آدمی برای کشف مجهولات، حل مشکلات، احساس و اظهار بی‏نیازی به امدادهای وحیانی از ویژگی‏های بارز عقلانیّت مدرن به شمار می‏رود. این رویکرد که با رنسانس آغاز شده بود در قرن هجدهم به اوج خود رسید. تا آن‏جا که آن را عصر عقل نامیده‏اند.

در این عصر انتظار می‏رفت که آرمان عقلانیّت که در علم جلوه‏گر شده بود عرصه‏ همه فعالیت‏های انسانی را دربر بگیرد. این نهضت نوین فکری که «روشنگری» نامیده می‏شد. پدیده‏ چند چهره‏ای بود و از کشوری تا کشور دیگر و از متفکّری تا متفکّر دیگر فرق می‏کرد، با این وصف، یک وحدت نوعی داشت که رهیافت‏ها و برداشت‏هایش با قرون پیشین تفاوت داشت.

انتظار ظهور «نیوتون علوم اجتماعی»

متفکّران عصر روشنگری از توانایی عقل، نه فقط در حوزه‏ علم و دین، بلکه در همه شؤون حیات انسانی، مطمئن بودند. همه بی‏صبرانه در انتظار ظهور «نیوتون علوم اجتماعی» دقیقه‏شماری می‏کردند، با کشف قوانین اجتماعی، شناخت جامعه و تنظیم فعالیت‏های انسان بر طبق آن امکان‏پذیر بود. انتظاراتی که در مورد ترقی انسان داشتند، حد و مرزی نمی‏شناخت.

علم و پیشرفت مادی، خود‌به‌خود خوشبختی و فضیلت به بار می‌آورد!

تصور می‏کردند که علم و پیشرفت مادی، خود به خود خوشبختی و فضیلت به بار می‏آورد. انسان می‏تواند بهشت را برای خود بر روی زمین بسازد، در مجموع فلسفه‏ تاریخ نوینی طرح شده بود که قائل بود انسان در همین زندگی، فقط به مدد تلاش خود، به کمال دست خواهد یافت و تکنولوژی منشأ این رستگاری خواهد بود.

تفاوت های عقل‌گرایی قرن هفدهم با عقل‌گرایی دوره روشنگری

تفاوت های عقل‏گرایی قرن هفدهم با عقل‏گرایی دوره روشنگری (قرن هجدهم) در سه جهت عمده است:
 

عقل‏گرایی قرن هفدهم جنبه غیردینی ندارد

اول آن‌که، عقل‏گرایی قرن هفدهم نه تنها جنبه غیردینی ندارد، بلکه معمولاً نظام‌های آن از مفهوم خدا (در شکل سنّتی و وحیانی آن) تأثیر عمده گرفته‏اند.

عقل‌گرایی قرن هفدهم گرایش به عقل فلسفی و کاربرد عقل صرفا در حوزه مسائل فلسفی دارد

دوم آن‌که، عقل‏گرایی قرن هفدهم و قبل از آن، گرایش به عقل فلسفی و کاربرد آن صرفا در حوزه مسائل فلسفی دارد، نه در حوزه همه شؤون حیات انسانی مانند علم، اخلاق، سیاست و دین. عقل‏گرایی این دوره را «عقل‏بسندگی» نیز می‏گویند.

عقل‌گرایی قرن هفدهم در تقابل با تجربه‌گرایی قرار دارد

سوم آن که، عقل‏گرایی قرن هفدهم و قبل از آن در تقابل با تجربه‏گرایی قرار می‏گیرد. در حالی که تجربه‏گرایی در قرن هجدهم، خود یکی از مؤلّفه‏های مهم روشنگری است. به طور کلی عقلانیت و عقل گرایی روشنگری یکی از ویژگی های دوران مدرن محسوب می‏شود و از آن با عنوان هایی چون «عقل ابزاری»، «عقل جزئی» یا «عقل استدلالگر» نیز یاد می‏شود.

از پیشروان نهضت عقل‏گرایانه روشنگری می‏توان از ولتر، منتسکیو، هیوم، کندیاک، دالامبر، دیدرو، ولف، لامبرت و زملر نام برد. بسیاری از نظریّه‏ها و مکتب‌های فلسفی و سیاسی مانند تفکرات اومانیستی و رویکردهای سکولاریستی و خصوصا اندیشه لیبرالیسم از خردگرایی دوره روشنگری، بهره‏جویی‌ها و تأثیرپذیری‌های مبنایی و جوهری داشته‏اند.

ناگفته نماند که عقل‏گرایی قرن هجدهم و انواع عقل‏گرایی‏های صرف امروزه، توسّط بسیاری از متفکّران همچون اگزیستانسیالیست‏ها، پست مدرنیست‏ها، محافظه‏گرایان و زمینه‏گرایان به چالش و ستیز فراخوانده می‏شود؛ که در مباحث بعدی به آنها پرداخته خواهد شد.

منابع:

1.مجله رواق اندیشه/ دی 1382 - شماره 25، واژه شناسی عقل گرایی
2.مجله کلام اسلامی/ زمستان 1382 - شماره 48، مدرنیته و عقلانیت
3.مجله اندیشه حوزه/ پاییز 1377 - شماره 14، مقایسه جامعه مدنی و دینی
4.مجله معرفت/  پاییز 1376 - شماره 22،مبانی فکری سکولاریسم
5.مجله علوم سیاسی/ پاییز 1381 - شماره 19، از عقل قدسی تا عقل ابزاری ، پارسانیا، حمید
6. مجله ذهن/ بهار 1383 - شماره 17چیستی عقلانیت، قائمی نیا، علی رضا