راه دستیابی به دین نه عقل و نه وحی که تجربه دینی است!/ کتب مقدس را نمی‌توان متن وحی الهی شمرد!

گروه دین و اندیشه «خبرگزاری دانشجو» ساجده مقدمی؛ در شماره قبل به عوامل پیدایش نظریه تجربی دینی پرداختیم و گفتیم که در اثر اشتباهات فاحش کلیسای مسیحی، انحصارطلبی و قدرت‌خواهی آن در قرون وسطی (قرن نوزدهم میلادی)، مادی گری در غرب غالب آمده، امواج آن، سرتاسر این سرزمین را فراگرفت؛ به گونه‌ای که در این دیار، دین گریزی و دین ستیزی رواج یافت و ماوراء الطبیعه به کل انکار گردید و همه چیز براساس یافته‌ها حسی و تجربی توجیه گردید.

دین از مقوله احساس و شوق به نامتناهی است و اعمال دینی، جنبه ثانوی دارد

در مقابل این جریان، مومنان به کلیسا، موضع تدافع اتخاذ نمودند و در نتیجه، مکاتب خاص فلسفی پدید آمد. یکی از این مکاتب، مکتب «شلایرماخر» و ارائه نظریه تجربه دینی به عنوان گوهر و اساس دین بود. «شلایر ماخر» ادعا کرد که گوهر دین، احساس و توجه باطنی به بی‌نهایت است و اساساً دین از مقوله احساس و شور و شوق به نامتناهی است و افکار و عقاید و اعمال دینی، جنبه ثانوی دارد و در واقع، چیزی جز تجلی احساسات دینی نیست.

کتب مقدس را نمی‌توان متن وحی الهی شمرد

اهداف شلایر ماخر:
هدف اول «شلایر ماخر»، توجیه مفاهیم کتاب مقدس بود. براساس این برداشت از دین، در توجیه تناقض‌های موجود در کتاب مقدس گفته شد: کتب مقدس را نمی‌توان متن وحی الهی شمرد. خداوند، وحی فرستاده است، ولی نه با املای یک کتاب معصوم و مصون از تحریف و خطا، کتاب مقدس، وحی مستقیم نیست، بلکه گواهی انسانی بر بازتاب وحی در آیینه احوال و تجارب بشری است.

راه دستیابی به دین نه عقل و نه وحی بلکه تجربه یا انتباه دینی

وی هدف دومی را نیز دنبال می کرد و آن مصون سازی دین از نقادی‌های فیلسوفانی مانند «کانت» و «هیوم» بود. «شلایرماخر»در مقابل کسانی که به عقل می پرداختند، شیوه دیگری را پیشنهاد کرد. او راه دستیابی به دین را نه عقلانی می‌دانست و نه وحیانی، بلکه دین را محصول تجربه یا انتباه دینی می‌انگاشت. به نظر وی، دین موضوع یک احساس زنده است، نه پیامد امری دور از احساس دینی و غایب از تجربه دینی.

مفهوم و تعریف تجربه دینی

در بیان مفهوم تجربه دینی و ارائه معنای جامع برای آن، در بین اندیشمندان غربی اختلاف‌های بسیاری دیده می‌شود. هر گروه از زاویه‌ای خاص به آن نگریسته است و شاید بتوان گفت: هر کس بر اساس رشته تحصیلی و گرایش غالب علمی خود، به آن لباسی پوشانده که این امر، علاوه بر ایجاد ابهام در مفهوم آن، باعث بحث‌های زیادی درباره آن گردیده است.

تاریخچه مفهوم تجربه دینی

اصطلاح «تجربه دینی» قبل از چاپ کتاب «انواع تجارب دینی» اثر «ویلیام جیمز» به عنوان یک اصطلاح علمی، زیاد مورد استفاده قرار نمی گرفت؛ اگرچه تاریخ تفسیر مفاهیم عقیدتی و دینی به عنوان یک تجربه شخصی، حداقل به قرن شانزدهم میلادی و مکتب عرفانی اسپانیایی و دوره اصلاح طلبان پروتستان بر می گردد، اما تاکید بر این مفهوم و به کارگیری اصطلاح تجربه دینی، بیشتر توسط متفکرانی چون «جانسون ادواردز» و «فردریک شلایر ماخر» و «رودلف اتو» صورت گرفت.

فهمی دست اول از دین

اساس نگاه تجربی به دین، بر فراهم آوردن امکان اعتقاد به فهمی دست اول از دین قرار دارد و می خواهد دین، به عنوان نیروی واقعی در زندگی بشر پذیرفته شود و صرفاً به عنوان اعتقاد رسمی یک عضو کلیسا به آن نگریسته نشود. تلاش در تفسیر مفاهیم دینی؛ همچون خدا، ایمان، وجدان، گناه، رستگاری، نجات و عبادت از طریق تجربه فردی و تجلی احساسات، باب تحقیقات مادی را درباره موضوعات دینی بر روی روانشناسان، تاریخ نویسان، باستان‌شناسان، جامعه‌شناسان، فلاسفه و خصوصاً فلاسفه اگزیستانسیالیست گشود و مباحث دنباله‌داری را در بین دانشمندان به وجود آورد و برداشت‌های مختلفی از این اصطلاح را به دنبال داشت؛ به گونه‌ای که نمی‌توان به مفهوم واحدی برای آن دست یافت.

می‌توان تعاریف گوناگون ارائه شده را به اختصار، این گونه برشمرد:

- اساس تجربه دینی بر تجربه فردی قرار دارد و می‌خواهد تفسیری براساس تجربه فردی از مفاهیم دینی به دست دهد. تجربه مستقیم خدا؛ می‌توان گفت، نوعی شناخت غیراستنتاجی و بی‌واسطه، شبیه شناخت حسی از خدا یا از امر مفارق و متعالی.

- نوعی نگاه به زندگی که بیشتر مبین روح انسانی است تا هر واقعیت ماورای مادی. در این تعریف، تجربه دینی، فاقد ارزش شناخت متافیزیکی است، بیگانگی و ناتوانی‌اش غلبه دارد.

- تجربه دینی، مطلق احساسی درونی و روانی و فاقد هرگونه ارزش ادراکی است و راهی به تأیید و یا تکذیب و همچنین تعریف آن نیست.

- آگاهی بر امر مقدس که خطاب‌گر و شورانگیز است.

- احساس وابستگی انسان که بر فطرت بشری به عنوان یک مخلوق تجلی می‌کند.

- فنای فی الله و احساس خود یک بینی با خداوند

- ادراک و شهود یک نظم غیبی و غیر مشهود یا شهود کیفیت حقیقت دائم و ازلی در تدبیر کیهانی.

- دیدن دست خدا و مشاهده دخالت مستقیم او در حوادث خارق العاده و شگفت انگیز؛ همچون معجزه‌ها و کرامت‌ها.

- انتقاد خداوند از انسان به واسطه گمراهی و دوری از معنویت، همچون انتقاد انبیای بنی‌اسرائیل از مردمان عصر خود.

هرگز نمی‌توان این معنا را تحت یک مفهوم جمع کرد و از آنها تعریف واحدی برای تجربه دینی فراهم آورد.

مفهوم وحی در نظریه تجربه دینی

در بین دانشمندان مسیحی، دو دیدگاه عمده در تفسیر وحی وجود دارد: نظریه نخست، معروف به وحی زبانی و دومی، وحی غیرزبانی است.

دیدگاه زبانی:

این دیدگاه در قرون وسطی نظریه غالب بود و متفکرانی همچون «توماس اکویناس» و اکثر متفکران مسیحی به آن اعتقاد داشتند و امروزه نیز سنت گرایان کاتولیک و محافظه‌کاران پروتستان هنوز طرفدار همین نظریه هستند.

کتاب مقدس، منبعی موثق

 وحی در این نظریه، این گونه تعریف شده است: وحی، انتقال برخی از حقایق از جانب خداوند به موجودات عاقل از طریق وسائطی که ورای جریان معمول طبیعت است، می‌باشد در این دیدگاه، کتاب مقدس، منبعی موثق شمرده می‌شود که در آن، مجموعه‌ای از حقایق دینی به عنوان کلام خداوند از زبان پیامبران اعلام شده و وحی مستقیم خداوند است؛ بنابراین، خطا ناپذیر است.

دیدگاه غیرزبانی یا توجیه وحی با تجربه دینی:
کتاب مقدس، کتابی که توسط موجودات بشری، به نگارش درآمده است

این دیدگاه به گستردگی در قرن حاضر در بین مسیحیت پروتستان رواج یافته است. طرفداران این نظریه مدعی‌اند این اندیشه در بین مصلحان دینی قرن شانزدهم (لوتر، کالون و اقران آنها) و حتی جلوتر از آنها، در عهد جدید و کلیسا ریشه دارد. طبق این دیدگاه، وحی، مجموعه‌ای از حقایق درباره خداوند نیست، بلکه خداوند از راه تاثیرگذاشتن در تاریخ، به قلمرو تجربه بشری وارد می گردد. مطابق این دریافت، کتاب مقدس، کتابی است که توسط موجودات بشری، همچون روایات افعال خداوند در تاریخ به نگارش درآمده است و بیانگر شرایط فرهنگ متنوعی است که در درون آنها تحریر یافته است.

ادامه دارد...

منابع :
1.کتاب سیطره جنس، محبوبه پاک نیا و مرتضی مردی‌ها، نشر نی، 1388.
2.کتاب تجربه دینی، روانشاد عباس یزدانی، انجمن معارف اسلامی ایران
3.پیشینه‌ها و رویکردها در بحث تجربه دینی، علی ربانی گلپایگانی، مجله تخصصی کلام اسلامی، سال18، مسلسل71.
4.تجربه دینی اسلامی، لنگهاوزن، مسعود آذربایجانی و محسن جوادی، مجله حوزه و دانشگاه، سال دهم، شماره 38، بهار1383.
5.وحی و تجربه دینی از منظر قرآن و اندیشمندان، علی باقری، مجله تخصصی دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
6.اسباب و زمینه‌های طرح نظریه تجربه دینی در الهیات مسیحی، علی ربانی گلپایگانی، مجله تخصصی کلام اسلامی، سال19، مسلسل73.
7.دین و تجربه، هادى صادقى، فصلنامه نقد و نظر، 1379، شماره 23 و 24، تابستان و پاییز.