به گزارش خبرنگار فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»، وحید یامین پور در مطلبی با عنوان «مفهوم رفتار اخلاقی در سبک زندگی» که در وب سایت شخصی خود منتشر کرده، به نقد رفتار اخلاقی در جامعه مدرن پرداخته است.
متن این نوشتار به شرح ذیل است:
1. هر عالمی، ادبی دارد. ادب در باطنی ترین معنای خود، تجلی نسبت میان آدمی و هستی است. ادب ظهور معنایی است که ما از نحوه بودمان در عالم دریافت می کنیم، اما در فهم ظاهری و اجتماعی، ادب اصطلاحاً رعایت قواعدی است که با تایید عموم اهالی آن عالم همراه است و عدم رعایت آن شماتت و تقبیح آنها را در پی دارد؛ پس متناسب با بنیان های نگرشی هر حوزه تمدنی، ادب آن عالم با دیگری تفاوت پیدا می کند.
2. به طور مثال در فهم ادب کلانشهرهای مدرن به نوعی رفتار خاص اشاره می شود که اصطلاحاً به آن «civil Inattention» یا بی توجهی مدنی گفته می شود. بی توجهی مدنی یعنی اینکه شهروند جامعه مدرن در مواجهه اتفاقی با رهگذران آشنا، به جای آغاز گفت و گو و احوالپرسی، تغافل می کند و از کنار آنها با بی اعتنایی می گذرد. بشر جدید با وجود سعی وافری که در تحریک کنندگی و جلب نظر دیگران دارد، ولی باطناً از بودن با آدمیان می هراسد. او خاص می پوشد، خاص آرایش می کند، خاص می خرامد، خاص حرف می زند، اما در عین حال بی اعتنا و منفرد باقی می ماند، بنابراین می توان گفت ادب زندگی اجتماعی در کلانشهرهای مدرن دقیقاً نوعی بی ادبی در اجتماع مسلمین است. در کلانشهرهای مدرن، آنچه که عرفاً رفتار گرم و صمیمی خوانده می شود، به نوعی فضولی و مزاحمت تعبیر می شود. بر همین سیاق، شهروند مدرن حتی وقتی رهگذری می خواهد از او وقت را بپرسد یا در پیدا کردن نشانی از او کمک بگیرد، احساس عدم امنیت می کند، در حالی که ادب اجتماعی ایران پیشاتجدد متضمن برقراری ارتباطات میان فردی وثیق، ولو به بهانه های کوتاه مدت و گذری بوده است. (به روایاتی مراجعه کنید که به پرسیدن اسم همسفر و جویا شدن احوال او در موقعیت های مختلف اشاره دارد.)
3. برخی فلاسفه تاریخ معتقدند شهروندان در جهانشهرها هر چند ظواهر ادب و اخلاق اجتماعی را رعایت می کنند، لیکن عمیقاً بی ادب، خام و بی بهره از تربیت انسانی و اجتماعی هستند. ادب و اخلاق اجتماعی آنها صرفاً رعایت ظواهری است که نوعی تشخّص اجتماعی به آنها می دهد، بنابراین نماد هویت به حساب نمی آید. آنها لباس های خوب می پوشند، بهداشت را رعایت می کنند، صف و نوبت را مراعات می کنند، در مترو و تاکسی بلند حرف نمی زنند و ...؛ این آداب عموماً نوعی رفتار ناشی از عادت و بدون ارتباط با فهم و احساس عمیق انسانی است؛ به عبارتی ادب ظاهری شهروندان مدرن، با نوعی بی ادبی و بی تعهدی عمیق باطنی همنشین می شود که ناشی از سرگشتگی او بوده و عین گسستگی و جدا افتادن او از معنای اصیل حیات است، به طور مثال از یک رهگذر خوش لباس انتظار نمی رود هنگامی که دو کودک را در حال زد و خورد می بیند، پادرمیانی کند و آنها را به صلح و آشتی دعوت کند؛ یا اگر کسی از او تقاضای کمک می کند با احساس تعهد برای او وقت بگذارد؛ یا با شنیدن صدای گریه و شیون از خانه همسایه، جویای احوال او شود؛ او راه خود را می گیرد و با بی توجهی مدنی به «خود» می پردازد.
مفاهیمی چون احترام به دیگران، تواضع، آرامش، صبر و مسئولیت پذیری همگی مفاهیمی مشترکند که روان شناسی جدید هم به کرّات از آنها به عنوان ادب اجتماعی و اخلاق عمومی یاد می کند، اما تفاوت بنیادینی در تلقی از این مفاهیم با تلقی دینی از آنها دارد.
بسیار دیده و شنیده اید که روان شناس خوش لباس و متشخصی به آرامی شهروندان را به آرامش، صبر و رعایت حقوق دیگران سفارش می کند؛ استادان و مشاوران و مددکاران اجتماعی مدرن در واقع به شهروندان می آموزند که رفتاری را بیاموزند تا زندگی برای آنها و دیگران لذت بخش تر باشد، اما هی چگاه این سوال پاسخ داده نمی شود که چرا شهروندان مدرن کمتر به آموزش هایی که می بینند، پایبند می مانند.
4. اخلاق و ادب در سبک زندگی مدرن با وجود اشتراک در صورت الفاظ، ولی تفاوتی مبنایی با اخلاق و ادب در سبک زندگی ایرانی-اسلامی دارد؛ به اصطلاح گفته می شود این دسته از مفاهیم دچار «فروکاست» یا تقلیل و تحویل در معانی شده اند.
اخلاق و ادب در تلقی دینی، متصف شدن ظاهری به برخی اوصاف یا رعایت قواعد صوری اجتماعی نیست؛ به عبارتی صبر، تواضع، آرامش و عزتمندی نه به عنوان مجموعه رفتارهایی که باید آموخته شوند یا قواعدی که باید رعایت شوند، که به عنوان «ملکات نفسانی» شناخته می شوند.
علامه طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان می‌فرمایند: «علم اخلاق عبارت است از فنی که پیرامون ملکات انسانی بحث می‌کند، ملکاتی که مربوط به قوای نباتی و حیوانی و انسانی اوست برای این هدف بحث می‌کند که فضایل را از رذایل جدا سازد.( المیزان، ج 1، ص 368)؛ این تعریف و تعاریف مشابه، اخلاق را برآمده از خلق و باطن انسانی می دانند که تجلیات ظاهری آن در شکل رفتار ظاهری و ادب اجتماعی دیده می شود، به تعبیر عرفان اسلامی، انسان صادراتی دارد هماهنگ با واردات او و آنچه از او سرمی زند ثمره ملکات نفسانی او و حاصل تربیتی است که «واجد» آن شده است. در حکمت اسلامی، فضایل اخلاقی مرحله ای است که در وجود انسان «محقق» می شود و در واقع انسان در طی مراتب سلوک «واجد» این مرتبه می شود و فضایل به صورت ملکاتی در تملک نفس او در می آیند. تلقی این چنینی از اخلاق طبعاً همنشین با حضور، ذکر، خلوت و عبادت است، نه ثمره آموزش های شهروندی یا توصیه های ایمنی یا مهارت افزایی و امثال این تعابیر عرفی.
5. امروزه زیاد دیده می شود که متناسب با فرهنگ عمومی کلانشهرهای مدرن، توصیه های اخلاقی ناشی از معانی باطنی، جای خود را به مفاهیم تقلیل یافته و عرفی می دهند. زمانی روی قبض های آب و برق این عبارت آمده بود که «مصرف بی رویه موجب ضمان است»؛ این تعبیر یک تحذیر و هشدار اخلاقی و شرعی است و با این جمله که «ارائه بلیت نشانه شخصیت شماست» به طور مبنایی متفاوت است؛ اولی نمایانگر ارتباط معنایی آدمی با یک زیست باشعور است و دومی نمایانگر دست و پا زدن برای جعل هویت برای انسانی است که در پی جلب توجه دیگران است؛ اولی هشداری است مبتنی بر تعهد باطنی مخاطبان به نسبت میان رفتارهایشان و نتایج شرعی و اخلاقی آن و دومی یک هشدار نسبت به تشخّص ظاهری اجتماعی است، بنابراین شهروند مدرن می آموزد در مواقعی که نظارت عمومی وجود ندارد، رعایت قواعد اخلاقی هم ضرورتی ندارد، او به طور مکانیکی در مواقع لزوم مودب به ادب شهروندی است و در مواقع دیگر انسانی است به غایت خام و تربیت نشده که به اقتضای نفس خود رفتار می کند.