بررسی عوامل فراموش شدن امر به معروف در افراد و جوامع اسلامی

اخبار دانشگاهی را از «کانال اخبار دانشگاهی SNN.ir» دنبال کنید

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- یادداشت دانشجویی؛ هر کس که در آیات قرآن کریم و روایات کمی تأمل کرده باشد، ممکن است کمتر به مباحثی همچون مستحبات دست چندم راه رفتن، خوردن، خوابیدن و... برخورده باشد، ولی بعید است و شاید بهتر باشد که بگوییم غیر ممکن است به اهمیت و جایگاه والای امر به معروف و نهی از منکر برخورد نکرده باشد. 

بگذارید از جنبهٔ دیگری بحث را ادامه دهم. در یک جمع حدوداً ۵۰۰ نفری، گفتگویی دربارهٔ امر به معروف و نهی از منکر داشتم. از آن‌ها پرسیدم که آیا کسی هست که روش وضو گرفتن را نداند؟ کسی در آن جمع نگفت روش وضو گرفتن را نمی‌داند، شاید اگر واقعاً اطلاعات ناقصی هم از نحوهٔ وضو گرفتن داشتند، ابراز ندانستن نمی‌کردند.

سپس از‌‌ همان افراد پرسیدم که شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر چه تعداد است؟ نکتهٔ جالب این بود که در آن جمع، معدود افرادی (شاید حدود ۱۰ نفر) بودند که موارد وجوب امر به معروف و نهی از منکر را می‌دانستند. البته این مثال، مشتی است از خروار خروار مسلمانان و معتقدان به دین که دربارهٔ مسائلی که خداوند متعال و ائمهٔ معصومین (سلام الله علیهم) آن‌چنان هم برای آن‌ها اولویت قائل نشده‌اند، دانش خوبی دارند ولی وقتی نوبت به امر به معروف و نهی از منکر می‌رسد، بسیار کم هستند کسانی که دانش حداقلی دربارهٔ این واجب پر تأکید و مهم الهی داشته باشند. 

تجربهٔ دیگری در این زمینه داشتیم و آن زمانی بود که تحقیقی پیرامون احکام امر به معروف و نهی از منکر در رسالهٔ علمیهٔ مراجع عظام تقلید انجام می‌دادیم. جالب این بود که در رسالهٔ علمیهٔ برخی از مراجع بزرگوار تقلید، بحث امر به معروف و نهی از منکر مطرح نشده بود و این بدین معناست که تا به حال کمتر از آن مرجع بزرگوار پرسشی پیرامون امر به معروف و نهی از منکر پرسیده‌اند و‌‌ همان زمان این سؤال مطرح شد که مقلدین این مراجع در مقام عمل، احکام مورد نیازشان را از چه راهی به دست می‌آورند؟ 

حال سؤال اصلی این است که علت این همه غبارگرفتگی و نادیده گرفته شدن امر به معروف و نهی از منکر، با این همه عظمت در منابع دینی و تأکید بزرگان، چیست؟ دراصل عوامل متعددی دست به دست هم می‌دهند تا یک چنین پدیده‌ای رخ دهد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم. 

۱) غلبهٔ نگاه فردی به دین نسبت به نگاه اجتماعی در دوران‌های گذشته

با توجه به اینکه می‌توان گفت، به خصوص بعد از دوران غیبت کبری، جمهوری اسلامی اولین حکومتی است که بر مبنای آرمان‌ها و اهداف اسلامی تشکیل شده و ما تا قبل از این دوران حکومتی بر این پایه و اساس که تشکیل دهندهٔ آن نیز یک دین‌شناس و دین باور باشد، نداشته‌ایم، توجه علما و بزرگان دین و همچنین مسائل مبتلا به عموم مردم بیشتر در حوزهٔ فردی بوده و نه اجتماعی. 

 همچنین اگر فعالیت اجتماعی هم وجود داشته، بیشتر در حوزهٔ مبارزه با سلاطین و حاکمان ظالم آن دوران تعریف می‌شده و به جنبه‌های اجتماعی دین که ناظر بر ادارهٔ یک جامعه و رساندن آن جامعه به سعادت در ابعاد مختلف مادی و معنوی نگاه کمتری شده است. از این رو مباحثی مانند امر به معروف و نهی از منکر که جنبهٔ اجتماعی آن به صورت کامل بر جنبهٔ فردیش غلبه دارد کمتر مورد توجه واقع شده است. به عنوان مثال در مباحثی مانند وضو یا روزه به طور مجزا صد‌ها کتاب مفصل و با بیان ریز‌ترین جزییات به رشتهٔ تحریر درآمده ولی شاید به اندازهٔ یک دهم آن هم به بحثی مانند امر به معروف و نهی از منکر پرداخته نشده است، به طوری شهید مطهری در جایی از این گله می‌کنند که چرا در یک بازهٔ تاریخی حدود دویست ساله، بحث امر به معروف و نهی از منکر از رسالهٔ عملیهٔ برخی از فق‌ها حذف شده است. 

۲) سخت و دشوار بودن مسیر امر به معروف و نهی از منکر

در روایتی از امام محمد باقر (علیه السلام) در وصف امر به معروف و نهی از منکر آمده است که: «در آخرالزمان گروهی ریاکار و زاهد پیشه پدیدار خواهند شد و سفیهانی تازه به دوران رسیده که امر به معروف و نهی از منکر را واجب نمی‌دانند مگر آنکه از زیان ایمن باشند برای خود در پی بهانه‌ها و رخصت‌ها هستند و درصدد عیب جویی عالمان و نادرستی کردارشان به نماز و روزه و آنچه به جان و مالشان زیانی ندارد روی می‌آورند و اگر نماز به آنچه در مورد اموال و کالبدهای خود آزادانه انجام می‌دهند زیان بزند آن را فرد خواهند نهاد همچنان که والا‌ترین و شریف‌ترین فریضه‌ها را فرد گذاشته‌اند» [۱] 

 مقصودم از آوردن این روایت بسیار مهم توجه به آن قسمتی است که ایشان امر به معروف کردن افراد ذکر شده را مشروط بر دور بودن از هر ضرر و زیان و سختی بیان می‌کنند. از این روایت برداشت می‌شود که گاهی امر به معروف و نهی از منکر با سختی و مشکلات همراه هست که در مقام عمل نیز، این چالش‌ها و سختی‌ها مشهود هستند. به همین خاطر برخی خودآگاهانه یا ناخودآگاهانه از انجام دادن این واجب سر باز می‌زنند. در آیهٔ ۱۷ سورهٔ لقمان ایشان بعد از دعوت فرزندشان به اقامهٔ نماز و سپس به انجام امر به معروف و نهی از منکر، فرزندشان را به صبر کردن در آنچه به او می‌رسد دعوت می‌کنند «یا بُنَی أَقِمِ ﭐلصَّلَوةَ وَأْمُرْ بِـﭑلْمَعْرُوفِ وَﭐنْهَ عَنِ ﭐلْمُنکَرِ وَﭐصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَ لِکَ مِنْ عَزْمِ ﭐلْأُمُور» [۲] و برخی مفسرین ذیل این آیه می‌فرمایند که در راه امر به معروف و نهی از منکر مشکلاتی است که باید در برابر آن شکیبایی نشان داد و پایداری کرد. 

۳) اشتباه برخی آمرین به معروف در مقام عمل

یک ضرب المثل هست که می‌گوید «بهترین حمله، بد دفاع کردن است». یکی از مصداق‌های این ضرب المثل، امر به معروف و نهی از منکر است. این واجب از کسانی که آن را به شکل نادرستی انجام داده‌اند ضربه‌های زیادی خورده است و افراط برخی سبب تفریط برخی دیگر شده است. متاسفانه این سبب شده است که چهره‌ای زشت و بعضاً خشن از امر به معروف در ذهن عموم مردم شکل بگیرد و به همین جهت است که تا اسم امر به معروف و نهی از منکر می‌آید برخی می‌ترسند و از آن فرار می‌کنند. 

۴) تلاش و سرمایه گذاری دشمنان

در روایات آمده است که با امر به معروف و نهی از منکر فرایض برپا می‌شوند. [۳] و همچنین با نهی از منکر بینی منافقین به خاک مالیده می‌شود. [۴] همچنین امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرمایند که اگر امر به معروف را ترک کنید اشرار شما بر شما مسلط می‌شوند. [۵] از مجموع این روایات بر می‌آید که اهداف دشمنان دین از جمله تسلط بر جوامع اسلامی، مشغول کردن مسلمانان به کارهای پست و بی‌ارزش و... با ترک کردن امر به معروف و نهی از منکر بین مسلمانان محقق می‌شود. این سبب می‌شود که دشمنان دین با گسترش فرهنگ بی‌تفاوتی جوامع مسلمین را آنگونه که می‌خواهند بسازند و مدیرت کنند. مس‌تر همفر در کتاب خاطراتش که به بیان اتفاقات و مأموریت‌هایی که از طرف بریتانیا مأمور به انجام در کشورهای اسلامی شده بود، می‌گوید که یکی از مأموریت‌های او در کشورهای اسلامی تضعیف امر به معروف و نهی از منکر و گسترش ضرب المثل‌هایی مانند «عیسی به دین خود، موسی به دین خود» بوده است. 

۵) محدود شدن به مصادیق خاص

تعاریف مختلفی از معنای معروف و منکر ارائه شده است، در یکی از بهترین این تعریف‌‌ها شهید مطهری می‌فرمایند: هر چه که جزء اهداف اسلامی باشد معروف است و هر چه بر خلاف آن اهداف باشد منکر است. حال با این تعریف چه کارهایی که جزء اهداف اسلامی هستند و شاید ما آن‌ها را معروف حساب نمی‌کنیم. مواردی مانند: نظم، رعایت قوانین، تربیت خوب فرزندان و... که چون همه جزء اهداف اسلامی هستند پس معروف بوده و در دایرهٔ امر به معروف و نهی از منکر می‌گنجند. حال اگر ما امر به معروف را به مواردی خاص محدود کنیم، یک سری افراد از انجام امر به معروف و نهی از منکر سر باز می‌زنند در صورتی که همه، حتی آن کسی که به برخی واجبات و محرمات مقید نیست هم باید در موارد دیگر امر به معروف و نهی از منکر کند. متاسفانه امروزه عموم مردم امر به معروف و نهی از منکر را در مصادیق خاص محدود می‌کنند و این ضربهٔ بزرگی به امر به معروف و نهی از منکر زده است. 

در پایان باید ذکر کرد که اگر ما بخواهیم از چهرهٔ امر به معروف و نهی از منکر غبارزدایی کنیم باید چاره‌ای اندیشیده شود تا موارد ذکر شده و همچنین موارد دیگری که وجود دارد، برطرف شود و این ممکن نیست مگر با همت و تلاش مؤمنینی که جای خالی این واجب را با تمام وجود حس می‌کنند. 

منابع: 

۱. فروع کافی، ج ۵، (صلی الله علیه و آله) ۵۵ ـ ۵۶

۲. آیهٔ ۱۷ سورهٔ مبارکه لقمان

۳. کافی (ط-الاسلامیه) ج ۵، ص ۵۶، ح ۱

۴. کافی (ط-الاسلامیه) ج ۲، ص ۵۱، ح ۱

۵. کافی (ط - الاسلامیه) ج ۲، ص ۳۷۴ {شبیه این حدیث در امالی (صدوق) ص ۳۰۸}

*محمد ناصری فر- فعال دانشجویی و عضو جنبش حیا(www.hayauni.ir)

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تایید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است