آثار روزه در زندگی دنیوی

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، هر کاری در دنیا که از سوی انسان انجام می‌شود، آثار مثبت یا منفی به دنبال دارد که شناخت آن‌ها موجب می‌شود تا نسبت به برخی از آن‌ها گرایش بیشتر و شوق وافری پیدا کند و نسبت به برخی دیگر که آثار منفی به دنبال دارد، گریزان باشد. با نگاهی به رفتار‌های عقلانی بشر می‌توان دریافت که گرایش و‌گریزش انسان به کاری مبتنی بر همین آثار خوب و بد است؛ هر چند که برخی از مردم با آنکه این آثار را تصدیق کرده و به درستی آن اذعان دارند، اما یا در مقام انکار بر می‌آیند؛ زیرا مقاصد دیگری را در نظر دارند؛ یا به دلیل آنکه اهل عزم و اراده قوی نیستند تا آنچه را تصدیق می‌کنند، انجام دهند، از انجام آن طفره می‌روند و اجتناب می‌کنند. آموزه‌های قرآن، بر اساس همین گرایش طبیعی عقلانی، برای ایجاد گرایش نسبت به کاری یا‌گریزش از کاری، همواره به بیان آثار و پیامد‌های خوب و بد آن‌ها پرداخته است. بر همین اساس است که در آیات قرآن به آثار متنوع و متعدد روزه پرداخته شده است. در اینجا به برخی از آثار مثبت روزه در زندگی دنیوی پرداخته می‌شود:

۱- رهایی از مشکلات و مصیبت ها: انسان در طول زندگی گرفتار انواع مصیبت‌های آزمونی یا کیفری است؛ زیرا سنت الهی بر این است که هر انسانی در زندگی خویش گرفتار انواع آزمون‌ها از خیر و شر یا نعمت و نقمت می‌شود (عنکبوت، آیات ۲ و ۳؛ بقره، آیه ۱۵۵)، یا آنکه کیفر برخی از گناهان غیر آن‌هایی که خدا عفو می‌کند را در همین دنیا می‌بیند: وَمَا أَصَابَکُمْ مِنْ مُصِیبَهًْ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ؛ و هر گونه مصیبتى به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست؛ و در حالی که خدا از بسیارى از آن‌ها درمى‏ گذرد. (شوری، آیه ۳۰)

بنابراین، کسی نیست که به انواع مصیبت‌ها گرفتار نشود. برای رفع گرفتاری‌ها راه‌هایی در قرآن بیان شده است که یکی از آن‌ها بهره‌گیری از روزه است. به این معنا که اگر کسی گرفتار مصیبت و مشکلی است، برای رفع آن می‌تواند از روزه بهره گیرد. خدا می‌فرماید:‌ای کسانی که ایمان آورده اید، از صبر و نماز استعانت جویید؛ زیرا خدا با صابران است (بقره، آیه ۱۵۳)؛ و از صبر و نماز استعانت بجویید؛ و براستی که نماز جز بر خاشعین سنگین و بزرگ است. (بقره، آیه ۴۵) بر اساس روایات، از مهم‌ترین مصادیق صبر، همان روزه است؛ از همین رو در مقام جری و تطبیق و نه از نظر معنا و مفهوم، صبر به روزه تفسیر شده است.

به هر حال، اگر کسی به مشکل و مصیبتی گرفتار شد، می‌بایست برای رهایی از آن به روزه استعانت جوید؛ زیرا با نگاهی به ویژگی‌های روزه معلوم می‌شود که چگونه ظرفیت انسانی در برابر مشکلات افزایش می‌یابد و می‌تواند از بسیاری از آن‌ها عبور کند؛ البته مراد تنها افزایش ظرفیت برای صبوری و شکیبایی از طریق روزه گرفتن نیست، بلکه همان طوری که استغفار و صدقه و نماز موجب می‌شود تا خدا از مقام رحمت به شخص بنگرد، با روزه گرفتن نیز چنین امری اتفاق می‌افتد.

۲- بهره‌مندی از خیر: خیر به معنای هر چیز مناسب حال شخص است. از نظر قرآن، ممکن است شخص نعمتی داشته باشد، ولی آن نعمت، خیر و مناسب حال او نباشد، یا به او از همین ناحیه نعمت‌های عام، ضرری برسد؛ چنانکه بر اساس آموزه‌های قرآن، ثروت زیاد در بسیاری از افراد موجب بدمستی، فرحناکی، خیالبافی، غرور (قصص، آیه ۷۶؛ حدید، آیه ۲۳)، احساس استغنا، تکذیب وحی، طغیان ورزی و بخل ورزی (لیل، آیات ۸ و ۹؛ علق، آیات ۶ و ۷؛ عبس، آیات ۵ و ۶) و مانند این گونه رفتار‌های نادرست و افکار باطل می‌شود. بنابراین، نعمت همواره از مصادیق خیر نیست، بلکه می‌تواند شر باشد.

از نظر قرآن، برای اینکه انسان بتواند از نعمتی در قالب خیر بهره‌مند شود، باید روزه بگیرد؛ زیرا روزه موجب می‌شود که نعمت‌های در اختیار برای انسان مفید و مناسب و بهره‌مندی از آن‌ها موجب دستیابی به کمالات شود. در حقیقت جهت گیری نعمت به سمت خیر با روزه گرفتن تحقق می‌یابد.

از نظر قرآن کریم، روزه گرفتن خود از مصادیق خیر است؛ زیرا روزه بر خلاف ظاهر آن، که از دست دادن برخی بهره مندی‌های مادی همچون غذایی و جنسی است، ولی در باطن، روزه گرفتن موجب می‌شود تا انسان با مهار و مدیریت نفس و افزایش صبوری بهتر بتواند از نعمتی بدرستی بهره گیرد، بی‌آنکه تحت تاثیر هوا‌های نفسانی و فشار‌های سهمگین آن باشد، بلکه با عقلانیت می‌تواند نعمت را به گونه‌ای استفاده کند که بهترین و بیشترین سود را به شخص روزه دار می‌رساند. از این رو خدا در قرآن بصراحت در‌باره تاثیر دنیوی روزه برای روزه دار می‌فرماید: روزه در روزهاى معدودى بر شما مقرر شده است؛ ولى هر کس از شما بیمار یا در سفر باشد به همان شماره، تعدادى از روزهاى دیگر را روزه بدارد؛ و بر کسانى که روزه، طاقت‏ فرساست کفاره‏ اى است که خوراک دادن به بینوایى است؛ و هر کس به میل خود بیشتر نیکى کند، پس آن براى او خیر و بهتر است؛ و اگر بدانید، روزه گرفتن براى شما بهتر است. (بقره، آیه ۱۸۴)

در این آیه به دو نوع خیر‌اشاره شده است؛ یکی خیری که در خود ذات روزه است؛ دوم خیری که با روزه گرفتن نصیب انسان می‌شود. در حقیقت از نظر قرآن، خود روزه گرفتن از مصادیق خیر است؛ یعنی نعمتی است که مناسب با انسان برای دستیابی به انواع کمالات دنیوی و اخروی است؛ چنانکه روزه موجب بهره‌مندی انسان از خیر و امور مناسبی می‌شود که از طریق روزه برای وی فراهم می‌شود. به عنوان نمونه روزه موجب سلامتی بدن می‌شود که خود خیری برای انسان است؛ همچنین روزه موجب سلطه عقلانیت بر هوا‌های نفسانی از غضب و شهوت می‌شود که خود عامل صحت روان است. در حقیقت آثار روزه در دو حوزه سلامت تن و روان خیری است که به انسان می‌رسد و هر کسی که بخواهد از نظر تن و روان سالم باشد، باید به روزه به عنوان عامل تندرستی جسم و روان درستی توجه کند و بدان اهتمام ورزد. از همین رو در قرآن، از روزه به عنوان صبر تعبیر می‌شود؛ زیرا مهم‌ترین عامل برای ایجاد حالت شکیبایی و چیرگی عقلانیت بر هوا‌های نفسانی، روزه است. همچنین در خیررسانی روزه به سلامت تن نیز در روایت آمده است: وَ نَظَّفْتَ الْجِسْمَ‏ مِنَ الْقَاذُورَات؛ و با روزه جسم را از رسوبات اضافی و ناپاکی‌ها، پاک می‌کنی. (وسائل الشیعة، ج. ‏۱۰، ص. ۱۶۶)

البته در منابع اهل سنت روایت ضعیفی نیز آمده است که پیامبر (ص) فرموده باشد: صُومُوا تَصِحُّوا؛ روزه بگیرید تا سالم باشید. این روایت هر چند که از نظر سندی ضعیف است و در منابع شیعی نیامده است؛ اما مفاد آن با روایات دیگری که در منابع شیعی است همخوانی و هماهنگی دارد. (نگاه کنید: بحار الانوار، ج. ۵۹، ص. ۲۶۷)

۳- شکرگزاری و افزایش سعه صدر: از نظر قرآن، شکر نعمت نه تنها نعمت را افزایش می‌دهد، بلکه ظرفیت وجودی انسان را بسیار زیاد می‌کند به طوری که می‌تواند از اموری بهره‌مند شود که پیش از آن نمی‌توانست از آن‌ها بهره‌ای ببرد. باید توجه داشت که از نظر قرآن، روزه گرفتن یکی از مصادیق شکر عملی است و روزه دار در حقیقت با روزه گرفتن نسبت به خدا و نعمت‌های آن شاکر است. (بقره، آیه ۱۸۵)

به طور طبیعی از آثار شکرگزاری بهره مندی از سعه وجودی است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعا سپاسگزارى کنید هر آینه شما را افزون می‌کنم؛ و اگر ناسپاسى نمایید قطعا عذاب من سخت‏ خواهد بود. (ابراهیم، آیه ۷)

در این آیه بیان نشده است که نعمتی را افزایش می‌دهم، بلکه فرموده به اصل وجود شما می‌افزایم که بازگشت آن افزایش سعه صدر انسانی است که ابعاد و آثار گوناگونی دارد. البته این بدان معنا نیست که با شکر نعمت، بر خود نعمت افزوده نمی‌شود، چرا که حفظ و افزایش نعمت خود امری طبیعی است؛ اما آنچه با شکر نعمت از جمله با روزه داری اتفاق می‌افتد، افزایش وجودی انسان است که در اصطلاح به آن سعه صدر یا سعه وجودی می‌گویند.

۴- بهره‌مندی از آثار تقوای الهی: از نظر قرآن، هر گونه عبادتی در چارچوب قوانین اسلام و شرایع آن، موجب می‌شود تا انسان به تقوای الهی دست یابد. (بقره، آیه ۲۱) بر همین اساس خدا در بیان اثر مهم روزه می‌فرماید:اى کسانى که ایمان آورده‏ اید روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانى که پیش از شما بودند مقرر شده بود، باشد که پرهیزکارى کنید. (بقره، آیه ۱۸۳)

از آیه به دست می‌آید که اصولا روزه گرفتن خود از مصادیق تقواورزی است؛ یعنی اگر کسی بخواهد تقوا پیشه کند، باید به روزه همانند دیگر واجبات و محرمات اهتمام ورزد؛ زیرا اصولا نمی‌توان سخن از تقوای الهی داشت اماخلاف واجبات یا محرمات رفتار کرد؛ چرا که متقی همواره تلاش می‌کند بر اساس فرمان الهی عمل کند که عمل به واجبات و ترک محرمات از آن دسته است. البته این شیوه عمل چیزی جز تقوای عام نیست؛ چرا که تقوا مانند ایمان دارای مراتبی از شدت و ضعف است (مائده، آیه ۶۳)؛ اما تقوای خاص آن است که شخص افزون بر واجب و محرم به مستحبات و مکروهات هم توجه کند؛ چنانکه تقوای اخص اهتمام به مباحات و ترک برخی از آن‌ها برای کسب رضایت خداوند است که در ماه مبارک رمضان با گرفتن روزه این تقوای اخص ازسوی روزه دار تحقق می‌یابد.

از سوی دیگر از همین آیه ۱۸۳ سوره بقره به دست می‌آید که مومن با روزه داری خویش به تقوایی دست می‌یابد که بهره‌مند از آثار آن خواهد شد. از جمله آثار تقوای الهی، تعلیم خاص الهی (بقره، آیه ۲۸۲)، رهایی از مشکلات مالی و غیر مالی و بهره مندی از نعمت‌هایی غیر قابل پیش‌بینی (طلاق، آیات ۲ و ۳) و کسب شناخت کامل و جامع نسبت به حق و باطل، تبدیل بدی به خوبی، تغییر نگاه بد دیگران به نگاه مثبت و خوب، گذشت خدا و خلق از خطا‌ها و گناهان وی (انفال، آیه ۲۹) و مانند آن‌ها است. به هر حال اگر کسی مشکل مالی و دنیوی دارد، می‌تواند به روزه به عنوان یک عامل حل مشکلات توجه یابد و از این طریق مشکلات مالی و دنیوی خویش را برطرف کند.

۵- بهره مندی از امداد‌های الهی: از دیگر آثار دنیوی و مادی روزه می‌توان به بهره مندی از امداد‌های آشکار و غیب الهی اشاره کرد. خدا در آیات ۴۵ و ۱۳۵ سوره بقره بصراحت از مومنان می‌خواهد تا از نماز و صبر که یکی از مصادیق اتم و اکمل آن روزه گرفتن است، استعانت جویند تا از عنایت الهی بهره‌مند شوند. از امام صادق (ع) روایت شده که: مراد از صبر در آیه همان روزه است. پس هنگامى که سختى یا گرفتارى شدید به شخص وارد شد، روزه بگیرد؛ زیرا خداى ـ. عزّوجلّ ـ. مى فرماید: از صبر یارى بجویید، یعنى از روزه. (تفسیر نورالثقلین، ج. ۱، ص. ۷۶، ح. ۱۸۲) توصیه به استعانت جستن از روزه، گواه این است که روزه مى تواند امداد الهى را جلب کند و مشکلات را از سر راه روزه‌دار بردارد. این امداد‌های الهی در دو شکل آشکار و نهان نصیب انسان می‌شود؛ به طوری که گاه از جایی که گمان نمی‌برد مشکل حل می‌شود و می‌تواند از بحران به سلامت عبور کند.

۶- بشارت و خوشی و خوشایندی: واژه بشارت و بشیر از «بشر» به معنای پوست بدن است. از آنجا که واکنش ظاهری در پوست بدن انسان زودتر و بیشتر خودش را نشان می‌دهد، از اخبار خوشی که تاثیر خوشایندی در انسان می‌گذارد و چهره شخص را روشن و شادان می‌کند، به عنوان بشارت یاد می‌شود. از نظر قرآن، اموری از جمله روزه گرفتن موجب می‌شود که دل انسان به سروری برسد که آثار خوشایند آن در چهره شخص نیز نمایان شده و بشاشیت و طراوت در بدن و پوست تن وی نیز خودش را نشان دهد (توبه، آیه ۱۱۲).

۷- توبه و رهایی از نومیدی: همان طوری که روزه موجب می‌شود که بشارت در انسان ایجاد شود، همچنین سبب می‌شود تا انسان از نومیدی و آثار آن در امان ماند؛ زیرا انسان با روزه از کرده زشت و گناه خویش توبه می‌کند و به سوی خدا باز می‌گردد؛ به طوری که چنین شخصی از آثار توبه و بازگشت به خدا از جمله بشارت بهره مند می‌شود و اگر به سبب گناه احساس خوشایندی نداشت و نومید بود، از نومیدی نیز رها می‌شود؛ چرا که احساس خوشایندی از توبه آشکار می‌شود که برآیند آن نیز رهایی از نومیدی از خدا است. (نساء، آیه ۹۲)

آنچه بیان شد بخشی از آثار روزه در زندگی دنیوی است؛ همین آثار نیز خود ابعاد گوناگونی دارد که پرداختن به همه آن‌ها در حوصله این مقال نیست و در همین جا به همین میزان بسنده می‌شود.