بررسی شرایط تاریخی و مضامین زیارت‌نامه جامعه کبیره / سند بالادستی برای شیعیان عصر غیبت

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، بدنه اصلی زیارت جامعه کبیره، اثری برگرفته از فرمایش‌های امام هادی است؛ متنی که در شرایط و بستری خاص و برای نخستین‌بار در حجمی قابل توجه و با ساختاری متفاوت، بخشی از مهم‌ترین معارف شیعی را از قول امام در خود جای داده است. زیارت جامعه، پاسخگوی مهم‌ترین نیاز‌های معرفتی امامی مذهبان در زمانه امام هادی بوده و می‌توان آن را یک سند بالادستی از سوی یک رهبر دینی و سیاسی، برای مدیریت پیروانش در این عصر دانست.

 

حجت‌الاسلام روح‌الله توحیدی‌نیا که هم‌اکنون در حال تحصیل در دوره خارج فقه و اصول حوزه علمیه است و همچنین دانشجوی دکترای تاریخ اسلام در دانشگاه تهران است، درباره زمینه‌های تاریخی این زیارت‌نامه و مضامینی که در تناسب با آن آمده است مقاله‌ای علمی، پژوهشی با عنوان «سازواری قالب و مفاد زیارت جامعه کبیره و نیاز معرفتی امامیه در عصر امام هادی (ع)» نوشته است که در فصلنامه تاریخ اسلام در پاییز ۹۶ منتشر شده است. در این نوشته مروری بر ایده علمی او خواهیم داشت.

از دو زاویه می‌توان به زمینه و بستر صدور این زیارت‌نامه نگریست. از طرفی، امامیه در دوره امام هادی (ع)، با وجود گذشت چند دهه از تبیین آموزه‌های اساسی شیعه امامی توسط صادقین (ع)، همچنان مورد هجمه شبهات گروه‌های فکری قدرتمند دیگر است و از سویی، در این عصر، خلفای عباسی همچون معتصم، واثق و متوکل، راهبرد خشونت و سرکوب حداکثری را برخلاف برخی دوره‌های قبل، در دستور کار قرار داده‌اند؛ بنابراین، فضای صدور زیارت‌نامه، یعنی نیمه نخست قرن سوم، در دو بخش سیاسی. اجتماعی و فکری. فرهنگی قابل بررسی است.

بستر صدور زیارت جامعه کبیره

تشیع امامی در ابتدای قرن سوم، به یک نهاد اجتماعی سازمان‌یافته تبدیل شده و می‌توان اذعان کرد که نهاد وکالت در عصر امام هادی (ع)، به مرحله کمال خود رسیده بود. در این شرایط، برخلاف دوره‌های پیش، امامیه از امام زمان خود انتظار قیام در برابر خلیفه ندارد و صف او به طور کامل از گروه‌هایی که چنین عقایدی داشتند، جدا شده است. شاید مهم‌ترین دلیل این رویکرد، آن بود که عباسیان در این دوره راهبرد خود را تغییر داده و با پشتوانه حدود یک قرن حکومت بر قلمرو اسلامی، تحمل پذیرش وجود کوچک‌ترین مخالفی را در صحنه سیاسی و اجتماعی نداشتند و با وجود تجربه‌های تلخ برخی گروه‌های شیعه، هر اقدامی در این راستا نافرجام تصور می‌شد. در این شرایط، پرسشی در اذهان امامیه وجود داشت و آن اینکه آیا باید منتظر قیام موعود بود؟

شواهد به‌طور صریح نشان از فشار سیاسی و اجتماعی بر شیعیان در این دوران دارد. مطابق برخی اخبار، وضع اقتصادی شیعیان در نتیجه این فشارها، به قدری رقّت‌بار شد که گاه علویان در تأمین نیاز‌های حداقلی خود برای زندگی از قبیل: پوشاک، در رنج بودند.

فرصتی که در اختیار صادقین برای برگزاری جلسات بزرگ فکری و فرهنگی بود، پس از آن، هیچ‌گاه به وجود نیامد. در سال ۲۳۳ ق. امام هادی (ع) به دستور متوکل عباسی از مدینه تبعید و در سامرا مورد حصر قرار گرفت. تنها راه ارتباطی امام (ع) با شیعیان، تا حدود ۱۵ سال، یعنی حداقل تا پایان دوره متوکل، وکیلانی بودند که موفق به دیدار امام می‌شدند.

در عصر امام هادی (ع)، با وجود آنکه شیعیان امامی در مبانی فکری خود به اصولی پایبند هستند، اما همچنان بیم تفرقه و جدایی آنان از امامی‌مذهبان به‌روشنی قابل درک است. گروه‌های فکری شیعه غیرامامی در این دوره، نفوذی قابل توجه یافته بودند؛ برای نمونه، زیدی‌مذهبان در این دوره با تأثیرپذیری از معتزله و البته بارورکردن اندیشه‌های پیشینیان خود، به عنوان یک فرقه کلامی منسجم به رقابت مستقیم و بی‌پرده با شیعیان امامی مشغول بوده‌اند. پرسش‌ها و شبهات متعددی از سوی آنان در برابر امامی‌مذهبان وجود داشت؛ اینکه چطور می‌توان به امامی خردسال اعتماد کرد؟ شوونات رهبر امت چیست؟ و آیا این شوونات می‌تواند در یک خردسال جمع شود؟ چطور می‌توان خود را شیعه خواند و به ظلم ظالمان راضی شد و از امور سیاسی کناره گرفت؟ چطور می‌توان به امام، صفاتی، چون عصمت از هر خطا و علم غیب داد؛ درحالی‌که این پاکی و علم، مختص خداوند است؟

در بین گروه‌های فعال در این عصر، غالیان نیز موفق به اشاعه عقاید خود در میان شیعیان امامی شده بودند. شاید این تصور برای غالیان وجود داشت که یکی از دوره‌های امیدبخش خود را طی می‌کنند. همین اختلافات درون‌شیعی، گاه سبب می‌شد تا امام (ع) به قتل سران غلات حکم کنند. در این شرایط، با آنکه امام هادی (ع) در روایاتی از غلات دوری جسته بود یا شوونات امامان شیعه در روایات متعدد و پراکنده بیان شده بود، بیش از هر زمان دیگر، ارائه شناسنامه‌ای جامع از ابعاد وجودی امام برای پایان‌دادن به این جریان مخرب احساس می‌شد. در این شرایط امام (ع) به شخصی این زیارت‌نامه را املا کردند که از عالمان و آگاهان به این معارف است و ظرفیت پذیرش آن را دارد.

ساختار زیارت جامعه

امام هادی (ع) وظیفه خود می‌دید تا از هر ظرفیتی برای بازخوانی و تبلیغ معارف بهره گیرد؛ اما این برای نخستین‌بار است که از قالب «زیارت‌نامه» در کنار «ادعیه» برای طرح آموزه‌ها در این سطح و با این تفصیل استفاده می‌شد.

شاید مهم‌ترین مسأله معرفتی شیعیان در عصر امام هادی (ع)، درباره رهبری و امامت است. برخی شیعیان در یک قرن اخیر به تبعیت از افرادی، چون زیدبن‌علی، نفس زکیه یا گروه‌هایی، چون فطحیه و واقفیه بار‌ها از مسیر امامی‌مذهبان جدا شده بودند. شک و تردید در این دوره، تا جایی بود که امام حسن عسکری (ع) مدتی بعد، از شیعیان به‌دلیل شک و تردید درباره ایشان گله کردند. علاوه بر این، در طول این سال‌ها، همواره باور امامیه نسبت به امام (ع) و ویژگی‌های او مورد تهاجم و گاه غیرقابل فهم و گاه نابخردانه خوانده می‌شد؛ بنابراین، سخن‌گفتن از «بحران رهبری برای امامی‌مذهبان» در شرایط سختِ تقیه، سکوت و ابهام نابجا نیست. به همین دلیل، مهم‌ترین شاگردان مشهور امام هادی (ع) کتبی با موضوع «امامت» نگاشته‌اند. با توجه به معنای مفهوم «زیارت»، به نظر می‌رسد زیارت‌نامه‌ها بهترین ظرفیت را برای طرح معارف یادشده دارند؛ برای نمونه، در معنای «زیارت» آمده است «زائر را از آن جهت زائر گویند که با زیارت شخصی، از دیگران عدول کرده و رو برمی‌گرداند.»

از ویژگی‌های دیگر ساختار زیارت جامعه، کنش‌های گفتاری موجود در آن است که نشان می‌دهد این متن، در بهترین ساختار برای انتقال مفاهیم مهم معرفتی در این دوره استفاده شده است.

کنش گفتاری اظهاری: در کنش‌های گفتاری اظهاری، گوینده تعهد خود را به صدق گزاره‌هایی که اظهار می‌دارد، نشان می‌دهد. شیعیان امامی وقتی برخی صفات مطرح‌شده در زیارت جامعه، چون «ائمه‌الهدی»، «مصابیح الدجی» و «اعلام‌التقی» را برای امامان خود به‌کار می‌برند، به این ویژگی‌ها باور نیز پیدا خواهند کرد.

کنش گفتاری اعلامی: هدف از کنش‌های اعلامی، اعلام شرایط تازه‌ای برای مخاطب توسط گوینده است. برای نمونه مواردی، چون «اشهد انکم ائمه‌الراشدون، المهدیون المعصومون المکرمون المقربون...» را اعلام می‌کند.

کنش گفتاری ترغیبی: در کنش ترغیبی، گوینده تلاش می‌کند تا با به‌کارگیری جملات یا افعال خاصی، مخاطب را به انجام کاری ترغیب کند که یعنی امام نیز وظایفی در قبال شیعیان داشته و حتی در شرایط دشوار می‌تواند مشکلات شیعیان را شنیده و آسان‌کننده و بازکننده گره‌های زندگی آنان باشد. برای نمونه، در زیارت جامعه طرح عباراتی، چون «خزان‌العلم»، «اصول‌الکرم» و «مساکن برکه‌الله» به‌نوعی نشان‌دهنده در خواست گوینده برای بهره‌مندی از گنجینه علم، مقام کریمانه و برکات وجودی امامان است.

کنش گفتاری عاطفی: این کنش، بیان‌کننده احساساتی از قبیل: علاقه‌مندی، عذرخواهی، تعریف و تمجید است. سلام‌دادن به ائمه که در جای‌جای این زیارت‌نامه مشاهده می‌شود و عباراتی چون «بأبی أنتم و أمی و أهلی
و مالی و أسرتی»، از جمله این‌گونه کنش‌های گفتاری است که در زیارت جامعه به‌کار رفته است.

کنش گفتاری تعهدی: در این گونه از کنش‌های گفتاری، گوینده با قول‌دادن، پذیرفتن و نظایر آن‌ها، وعده انجام یا ترک کاری را در آینده به مخاطب می‌دهد. در یکی از فقرات زیارت جامعه، گوینده با بیان «رایی لکم تبع و نصرتی لکم معده... و فمعکم معکم لا مع عدوکم»، وعده و تعهدی را در پایبندی به مسیر مورد قبول ائمه می‌دهد.

مضامین زیارت جامعه

امام (ع) از ظرفیت زیارت‌نامه نهایت استفاده را کرد و از این طریق، اصول و فروع باور‌های شیعیان را بار دیگر برای آنان مطرح کرد؛ امری که کمتر در متن زیارت‌نامه‌ها با این تفصیل قابل مشاهده است. ایشان علاوه بر طرح باور‌های اساسی، چون توحید، نبوت، امامت و معاد، نظر امامیه را در موضوعات مهمی که در این عصر مورد اختلاف فِرَق است، بیان کرده است. از جمله این موضوعات، تولی و تبری، ایمان و عمل، چگونگی تعیین امام، شرایطی مانند عصمت، علم غیب و افضلیت برای امام، جبر و تفویض، شأن عقل و کتاب‌الله، جایگاه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر، مهدویت و انتظار دولت موعود، رجعت و شفاعت است که در قرن سوم از مهم‌ترین موضوعات مورد بحث توسط گروه‌های مختلف شیعی، چون زیدیه و واقفیه و فِرق غیرشیعی، چون معتزله و اهل‌حدیث است.

۲- مقابله با فِرق انحرافی شیعه

مطابق شواهد، فِرق مختلف شیعه در این دوره باور‌های گوناگون خویش را تبلیغ کرده و تلاش می‌کردند خود را به عنوان نماینده معتبر مذهب معرفی کنند؛ به ویژه مفوضه و غلات که برای طرح صورتی ربوبی از ائمه حتی از اقدام به جعل اخبار و روایات هراس نداشتند. برخی بخش‌ها، چون «والمخلصین فی توحید الله» یا «و من وحدّه قبل عنکم» بر توحید ذاتی یا فقراتی مانند «خلقکم‌الله انوارا» یا «بکم فتح‌الله و بکم یختم» بر توحید افعالی و عباراتی نظیر «و المظهرین لامرالله و نهیه و عباده المکرمین الذین لایسبقونه بالقول و هم بامره یعلمون» بر توحید در ربوبیت، و تعابیری، چون «و احکمتم عقد طاعته» یا «وبینتم فرائضه» بر توحید در مقام اطاعت اشاره دارد. بر این اساس، می‌توان زیارت جامعه را بسته‌ای جامع برای معرفی ارتباط دوطرفه امام و خداوند دانست.

 

در بخش‌هایی از متن زیارت جامعه، عباراتی ذکر شده است که به‌نوعی نظرات غلات مفوضی را رد می‌کند؛ برای نمونه، تأکید می‌شود امامان نه ظهورات نور الهی به معنای مورد نظر غلات، بلکه حاملان نور الهی به معنای هدایت ربوبی‌اند. این عقیده، به طور دقیق، عقیده شیعیان اعتدالی در برابر غلات مفوضی بوده که علم امام را نه از طریق میراث نبوت، بلکه برخاسته از وحی و الهام مستقیم و علم لدنی بی‌واسطه فیض پیامبر می‌دانسته‌اند. همچنین، در بخشی دیگر، عبارت «فالراغب عنکم مارق واللازم لکم لاحق والمقصر فی حقکم زاهق» آمده است و می‌توان گفت از جمله گروه‌های مورد نظر امام هادی (ع) در این دوره که در شأن ائمه افراط می‌کردند، غالیان بوده‌اند.

۳- آماده‌کردن شیعیان برای درک عصر غیبت

از دوره امام کاظم (ع)، شیعیان امامی فضای متفاوتی را در تعامل با امام تجربه کردند و در بسیاری از زمان‌ها، امکان درک حضورشان را نداشتند. مشاهده این رویه، سیر نسبی صعودی اختفای ائمه را که البته به‌دلیل مسائل سیاسی و به‌صورت اجباری بود، نمایان می‌کند. در جای‌جای این زیارت، ویژگی‌هایی برای ائمه بیان می‌شود که گویا قصد تثبیت چند اندیشه در اذهان امامی‌مذهبان وجود دارد.

از آن جمله، می‌توان به عبارات «من اعتصم بکم فقد اعتصم بالله» اشاره کرد. «اعتصام»، به معنای اراده نگهداری از خویش و دفع آسیب، و مدلول التزامی‌اش چنگ‌زدن به چیزی است که مدافع انسان در برابر خطر و زیان باشد. در بخشی به صورت واضح، از تعبیر «منتظر لأمرکم مرتقب لدولتکم» بر لزوم انتظار و آمادگی شیعیان در فرارسیدن امر ظهور و درک دولت کریمه اهل‌بیت تأکید می‌شود.

 

منبع: صبح نو