قومیت نگاری بدون اطوارهای روشنفکرانه/ عبور از خنثی‌زدگی با خلق کمدی در دل تراژدی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو: آرش فهیم

فصل دوم سریال «نون خ» نیز نه تنها موفقیت نسبی فصل اول آن را تکرار کرده که هم در ساختار و محتوا و هم جذب مخاطب، نسبت به فصل اول چند قدم جلوتر رفته است. یکی از دلایل اولیه ای که منجر به افزایش ضریب توفیق این سریال شده، حضور سعید آقاخانی در جایگاه کارگردان است. چون آقاخانی علاوه بر سابقه و تجربه بالای تولید سریال طنز، خودش متعلق به قومی است که در این مجموعه تلویزیونی، محور قرار گرفته اند. شناخت روحیات و ظرایف گفتاری و رفتاری و بسیاری از جزئیات فرهنگی و اجتماعی کردها از سوی کارگردان، نقش موثری در قوام یافتن شکل و فضای «نون خ» داشته است. بدون شک اگر همین فیلمنامه با همان عوامل و امکانات در اختیار کارگردانی بیگانه با قوم کرد قرار می گرفت، نتیجه کاملا تغییر می کرد. این نکته بسیار مهمی است که اگر قرار است مردم یک ناحیه و قوم در آثار سینمایی و سریال ها –به ویژه اگر کمدی باشند- سوژه بشوند، حتی الامکان فیلمنامه نویس و کارگردان بومی استخدام شود تا کار به بیراهه و اهانت و تصنع کشیده نشود.

فصل دوم سریال «نون خ» نیز در ادامه فصل اول، ماجرای نورالدین خانزاده و خانواده و اطرافیان اوست. این بار هم آن ها گرفتار یک بحران می شوند. برخلاف فصل اول که یک سوءتفاهم مالی، عامل جدایی آدم های این سریال بود و دوری و انفصال، شاکله اصلی قصه را تشکیل می داد، در فصل دوم، یک بلای طبیعی و عواقب آن،موتور محرکه درام است و این بار قصه بر مبنای جمع شدن و اتحاد جلو می رود.

ماجرایی که از یک حادثه واقعی الهام گرفته شده است. زلزله کرمانشاه در سال 96 که موجب آسیب دیدن یا بی خانمانی برخی از هموطنانمان در آن استان شد، این بار موضوع اصلی یک سریال طنز قرار گرفته است. نوآوری اتفاق افتاده در فصل دوم «نون خ» در این است که با انتخاب یک موضوع تراژیک، طنز و طنازی خلق شده است. قصه پرتحرک و شخصیت های ملیح داستان و طنز پاک و تمیز جاری در آن باعث می شود تا موضوع تلخ و سرد زلزله، در قالبی شیرین و گرم به تصویر کشیده شود. 

کنایه های سیاسی و اجتماعی در بستر کمدی موقعیت

یکی از دلایل موفقیت سریال «نون خ» حضور و ظهور کاراکترهایی است که هر یک دارای شخصیت و مرام متفاوتی هستند. به گونه ای که هر یک از مخاطبان سریال، با یک یا چند نفر از آدم های سریال، ارتباط برقرار می کنند. مردمی که در فصل دوم  «نون خ» می بینیم با اینکه همه اهل یک روستا و متعلق به یک قوم هستند اما تک بعدی نیستند. هر کدام از آنها زندگی و عالم خودشان را دارند و بخشی از دنیای داستان را در سریال می سازند.

در این فضا و درکنار طنز کلامی، کمدی موقعیت هم شکل می گیرد. یعنی فقط حرف های آدم های سریال نیست که ما را می خنداند، بلکه ترکیب و کنار هم قرار گرفتن آدم هایی که ذاتا طنزآمیز طراحی شده اند، عامل اصلی ایجاد کمدی است. مثلا مهیار در عین سادگی، پیچیدگی و ظرافت خاصی هم وارد و رفتار اوست که بار کمدی را در این سریال بالا می برد. این درباره بقیه کاراکترهای سریال هم جاری است.

عبور از خنثی زدگی، دیگر ویژگی این سریال است. یکی از آفت های برنامه های تلویزیونی و سریال ها خنثی و بی ثمر بودن آن هاست. یک سریال می تواند بدون سیاست زدگی و سیاه نمایی، درد دل مردم را نمایش دهد، به سیاست دست اندازد و حتی با مسئولان و موضوعات مختلف شوخی کند. اهمیت این مسئله را می توان در تغییر علاقه مردم به این سریال در قسمت های اخیر دید. قسمت های اول سریال چندان جذابیت و کشش نداشت، چون خنثی بود و روی مسئله خواستگاریابی اینترنتی که برای خیلی از ما نامانوس است انگشت گذاشته بود. اما از جایی که قصه سریال با ماجرای زلزله گره می خورد و تکه پرانی ها و کنایه زدن های سریال با سوژه های سیاسی و اجتماعی شروع می شود، فضا گرم تر می گردد و اشتیاق مردم برای تماشای این سریال نیز افزایش می یابد.

 در این موارد هم کمدی موقعیت به کمک  «نون خ» آمده است. مثل صحنه ای که در آن، شعرخوانی یک نمانده مجلس به هجو کشیده می شود. انتقاد از تقسیم جوایز جشنواره فیلم فجر را به یا بیارید؛ در این بخش، بجای اینکه درباره این موضوع صحبت شود، خود جشنواره و پشت صحنه آن در قالب جشنواره انار، هدف طنز و نقد قرار می گیرد. برخلاف  «پایتخت ۶« که رویکرد انتقادی اش بسیار شعاری و سطحی بود، در فصل دوم  «نون خ» انتقادات و کنایات در بستر استعاره و درام رخ می دهد. به همین دلیل هم این شوخی ها دلنشین و تاثیرگذار هستند.

قوم نگاری بجای قوم گرایی

متأسفانه غالب آنچه در سینمای ما از کردها و مناطق کردنشین به تصویر کشیده شده است، تصاویر و روایت هایی آلوده به قومیت گرایی و تفرقه بوده است. «نون خ» از معدود آثاری است که بجای قومیت گرایی، به قومیت نگاری نزدیک شده است. یعنی با کنار زدن اطوارهای شبه روشنفکرانه و اگزوتیک رایج در سینما در مواجهه با کردها، به متن فرهنگ و زندگی روزمره این مردم رفته است. «نون خ» به زیبایی و بدون شعارزدگی، بسیاری از دروغ های رایج در فیلم های جشنواره ای و قومیت گرا را برملا می کند. در سینما و تلویزیون و به طور کلی در رسانه برای ابطال یک دروغ الزاما نباید سراغ آن رفت، بلکه گاهی کافی است تا راستی و درستی را نشان داد و این گونه دروغگو را رسوا کرد.

در این فصل از سریال «نون خ» نیز مناطق بکر و دیدنی غرب کشورمان به تصویر کشیده شده است. مناطقی در میان کوهستان ها و دره های استان کرمانشاه که به ویژه در فصل های بهار و تابستان، زیبایی غیرقابل وصفی دارند و می توانند هدف گردشگران و مسافران قرار بگیرند. این سریال توانسته به خوبی نماهایی چشم نواز از طبیعت بکر آن مناطق را به تصویر بکشد و به مردم معرفی نماید.

همچنین در سریال «نون خ» جلوه هایی از فرهنگ و آداب و رسوم کردی، ترسیم شده است. پوشش ، گویش و موسیقی کردی، در تمام لحظات این سریال دیده و شنیده می شود. اتفاقی که یک اقدام راهبردی در جهت تحکیم وحدت و همبستگی ملی در کشور محسوب می شود. هر چقدر مردم کشورمان نسبت به زیبایی های اقوام این سرزمین آگاهی پیدا کنند به طور مستقیم موجب همدلی و پیوند مردم با یکدیگر می گردد. همچنین نسل جدید در استان های کردنشین، از طریق این سریال می توانند با اقلیم و فرهنگ قومی خودشان بیش از پیش آشنا شوند. از طرفی، وقتی رسانه ای ملی همچون صداوسیما سراغ اقوام می رود و زیبایی ها و رنج های آن ها را نمایش می دهد و به نوعی تریبونی برای بازنمایی و بازتاب مشکلات آن ها می شود، خود به خود موجب دفع بلایای رسانه های مسموم و تفرقه افکن می گردد.

هر چند که از جغرافیای زیبای مناطق غربی در این سریال، حداقل استفاده شده است. این درحالی است که می‌شد با استفاده از لانگ شات، عظمت و وقار محیط زیست و طبیعت بکر آن مناطق را بیشتر به چشم مخاطب رساند. همچنانکه می‌شد ظرائف و نکات بیشتری از فرهنگ عامه و آداب و رسوم خاص کردها نمایش داد.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد سریال «نون خ» تیتراژ آغازین این سریال است. معمولا تیتراژ شروع و پایان سریال ها به ثبت اسامی بازیگران و عوامل سریال ها محدود می شود و خیلی از مردم آن ها را نمی بینند. خیلی از ما اگر بخواهیم این سریال ها را به صورت پخش آنلاین اینترنتی ببینیم و یا اگر سریالی از محصولات شبکه نمایش خانگی را بخواهیم تماشا کنیم، تیتراژ آغاز را رد می کنیم. اما یک تیتراژ اگر خلاقیت و جذابیت زیبایی شناختی داشته باشد، می تواند مثل یک أثر هنری مستقل دیده شود و حتی مورد بحث قرار بگیرد. درست مانند تیتراژ شروع سریال «نون خ» که علاوه بر ارتباط مفهومی و ارگانیک با کلیت این سریال، می توان به چشم یک أثر هنری نیز به آن نگاه کرد. چون روی آن فکر شده و خلاقیت و مفهوم دارد. در این تیتراژ، چکیده و خلاصه ای از مهم ترین نغمه ها و آواهای کردی به گوش می رسد و مناطق جغرافیایی مختلف هماهنگ با آن هم دیده می شود. یعنی وقتی موسیقی مربوط به کرمانشاه است، صحنه هایی از آن خطه نیز به نمایش در می آید، وقتی جغرافیای ایلام را می بینیم موسیقی هم لحن ایلامی می گیرد و ...