قدیمی‌ترین تماشاخانه‌های تهران / از ساخت هتل ۴۰۰ اتاقه تا نبض کُند تئاتر

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، از این دالان استوانه‌ای یا به تعبیری دایره‌ای و گرد و سنگی ـ آجری تو در تو میانه مرکز شهر تهران در چهار راه ولیعصر به قلب تپنده تا مهمترین مرکز نمایشی تئاتر تهران نام می‌دهند. از اولین بار‌هایی که به این مکان رفتم خاطرم است که در دالان‌های تو در توی آن گم می‌شدم و هر بخشی از آن برایم جالب و عجیب بود.

نقل می‌شود که سال‌ها پیش اینجا تفرجگاهی برای مردمی با خاطرات زیاد از حضور در کافه‌ها تا قدم زدن بر سنگ فرش‌ها و حتی تماشای سیرک بوده است هر چند هنوز هم چنین پاتوقی برای علاقه‌مندان محسوب می‌شود و محدود به تئاتر دوست‌ها نیست. منتها این روز‌ها شاهد رکود عجیب و سکوت زیادی در آن هستیم که بیشتر وقتی روی سکوی سنگی و خاکستری جلوی تئاتر شهر که می‌نشینم آن را درک میکنم.

دیگر هنرمندان اندکی به دلیل شیوع کرونا اینجا رفت و آمد می‌کنند. فقط برخی پرسنل تئاتر شهر گه گاه می‌آیند، مردم عادی، چون سالمندان یا جوانانی که جویای کار هستند روی این سکو‌ها می‌نشینند یا تنها برای عبور و مرور رفتن به مترو، ولی عصر یا هر مکان دیگری در این اطراف از سنگ فرش‌ها عبور می‌کنند.

برخی دستفروش‌ها هنوز با زرنگی فعال هستند و به فروش تخمه، آجیل، چای و کیک یا لباس و چیز‌های دیگر می‌پردازند در ماه مبارک رمضان که همین اندازه هم دیگر حضوری ندارند تنها شب‌ها رفت و آمدی را در این اطراف بیشتر می‌بینیم. اما این مکان سنگی که سالهاست اینجا پا برجا مانده و حرف‌های زیادی هم برای گفتن از دیده‌ها و شنیده هایش دارد چه قدمتی دارد؟


شاید خالی از لطف نباشد که بدانید ابتدا قرار بوده سرمایه گذاران خارجی یک هتل ۴۰۰ اتاقه برای توریست‌ها و خارجی‌ها در مکان تئاتر شهر بسازند، اما زمانی که کلنگ ساخت آن در سال ۱۳۴۶ زده می‌شود، در محل کافه شهرداری که آن روز‌ها بدین نام آنجا معروف بود، یک تئاتر اجرا می‌شود و قرعه به نام ساخت یک تماشاخانه در این مکان می‌افتد.

در آن دوره چهارراه ولیعصر، چهار راه پهلوی نام داشت که سپس به چهار راه مصدق و بعد از آن ولیعصر (عج) تغییر نام داد و کسی چه می‌دانست که این مکان همان بزرگترین مجموعه نمایشی تئاتر ایران خواهد شد که این روز‌ها سوت و کور شده و حتی مدیریتش تصمیم دارد که به فعالیت‌های آن لاین در این مجموعه دست بزند آیا دیگر زمان فعالیت‌های نمایشی حضوری به سر رسیده است یا این یک اتفاق موقت است؟

طراحی این تماشاخانه با مهندس علی سردار افخمی از شاگردان هوشنگ سیحون (الهام گرفته از برج طغرل) بود، ساخت آن ۵ سال (هفتم بهمن ۱۳۵۱) به طول انجامید که به دلیل معماری زیبا و دالان‌های نمایشی خوش ساخت جزو میراث فرهنگی کشور به حساب می‌آید. مکان تئاتر شهر در قلب چهارراه ولیعصر (عج) تقاطع انقلاب و، ولی عصر (عج)، مجاور پارک دانشجو است. از ابتدا این مجموعه با حمایت دولت فعالیت خود را آغاز کرد و طی ۵ دهه فعالیتش اتفاقات زیادی را هم رقم زده و هم شاهدش بوده است.


مساحت تئاتر شهر ۳ هزار متر مربع و زیربنایش ۵۶۰۰ مترمربع است و قطر تقریبی آن ۳۴ متر و ارتفاعش ۱۵ متر است. اداره تئاتر شهر پس از انقلاب اسلامی بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گذاشته شده و پیش از انقلاب دست جشن هنر شیراز و سپس رادیو و تلویزیون ملی ایران بوده است.

ترکیب کاشی‌ها از معماری دوره ایلخانیان و ستون‌های تخت جمشید و ساختمان مدور و خیمه گونه که یادآور تکیه دولت، نخستین تماشاخانه عظیم ایران است. هر چند نوع دایره‌ای تئاتر شهر تکیب معماری یونان و روم قدیم را دارد. در گذشته تئاتر شهر دارای یک تماشاخانه اصلی و تالارچهارسوبود، اما اکنون سالن‌های دیگر قشقایی، سایه و کارگاه نمایش (پلاتو اجرای کنونی) نیز بدان اضافه شده است.

«اصغر کاشی‌تراش اصفهانی» سال ۱۳۸۸ مطرح کرده بود: سال ۱۳۴۹ از شهر‌های مختلف هنرمندان کاشی کار برای گرفتن پروژه کاشی کاری تئاترشهر به تهران آمدند و به دلیل اینکه پدر من کاشی کاری کاخ گلستان را انجام داده بود و با کار او آشنا بودند این پروژه به من محول شد. سپس با ویکتور بابایان، رئیس شرکت ساختمانی مقاطع کاری به ساز نو، فرزند مهندس بابایان که بانک ملی شعبه سبزه میدان را ساخته بود قرارداد بستم که اتفاقا کاشی کاری آنجا نیز به عهده پدر من بوده است. طرح اصلی کاشی کاری توسط امیرعلی سردار افخمی به من داده شد و در کارگاه عباس نحوی پور در تهران قالب ریزی و ساخته می‌شد و با اختیار عملی که به من داده شده بود کار را آغاز کردم. نام نقش‌هایی که برای کاشی کاری تئاتر شهر استفاده شد، هشت ضلعی، اسبر و پا باریک بود.

نخستین مدیر مجموعه تئاتر شهر شهرزاد مهدوی بود که از سوی فرح غفاری رئیس این دفتر انتخاب شده بود، اما به دلیل فقر اطلاعات تاریخی درباره تئاتر، پریسا مقتدی هنرمند تئاتر که اکنون هم مدیر تماشاخانه سنگلج است به عنوان مدیر مجموعه معرفی شد. پس از او نیز دکتر علی رفیعی هنرمند پیشکسوت تئاتر مدیر مجموعه شد که تحصیلاتش را در فرانسه گذرانده بود، او فعالیت‌هایی برای اگوستیک کردن صوت تئاتر شهر انجام داد و پس از انقلاب هم تا سال ۱۳۵۹ این مجموعه مدیری نداشت تا اینکه در این سال شورای انقلاب قانونی بر زیرمجموعه ارشاد رفتن تئاتر شهر تصویب کرد.

عبداله انوار، مهندس حجت، محمدرضا آل محمد، قدیمی و دانش، مجید جعفری، حسین پاکدل، مجید شریف خدایی از مدیران و سرپرست این مجموعه بودند. در این مدت یک مرتبه تئاتر شهر مرمت شد و مرکز هنر‌های نمایشی برای نظارت از این مجموعه در نظر گرفته شد، اما پس ازآن مدیریت تئاتر شهر مدتی شورایی شد و این شورا متشکل از حسین پارسایی، ایرج راد، آتیلا پسیانی و فرهاد مهندس پور بودند. سایر مدیران این مجموعه در دهه هشتاد شامل شهریار رشیدپور، حسین رازی، سیدصادق موسوی، جواد افشین، مهرداد رایانی مخصوص، محمد حیدری که در دوره او تئاتر شهر مدتی تحت مرمت قرار گرفت و پس از آن نیز در دوره قادر آشنا به عنوان رئیس مرکز هنر‌های نمایشی، اتابک نادری مدیر تئاتر شهر شد که مدت کوتاهی پس از آن استعفا کرد، تا خرداد ۱۳۹۰ این مجموعه تحت مدیریت پرسا مقتدی و سپس مهدی شفیعی و، پیمان شریعتی، در دوره مدیریت شهرام کرمی در تئاتر کشور و در نهایت نیز سعید اسدی قرار گرفته است.

تماشاخانه اصلی تئاتر شهر بزرگترین و قدیمی‌ترین تماشاخانه این مجموعه با گنجایش نزدیک به ششصد تماشاگر است. صحنه دارای ۱۶ متر عمق و ۱۴ متر عرض است که مناسب اجرا‌های پر پرسوناژ با امکانات ماشینری ویژه است. نخستین نمایشی که در این مجموعه اجرا شد، باغ آلبالوی چخوف بود که در این نمایش داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، فهمیه راستکار و پرویز پورحسینی ایفای نقش می‌کردند. تماشاخانه چهارسو در سال ۱۳۵۴ و به همت کارگردان صاحب سبک کشورمان، آربی آوانسیان و با ظرفیت ۱۲۰ تماشاگر ساخته شد. تالار قشقایی تا قبل از سال ۱۳۵۹ برای تمرین گروه‌های نمایشی محسوب می‌شد، اما پس از آن سال یک تماشاخانه مجزا شد و دلیل نام این تماشاخانه شهید حسین قشقایی از کارگردانان جوان تئاتر بود که در جریان انقلاب به شهادت رسید.


سالن سایه در تاریخ ۱۳۷۷ همزمان با بیستمین سالگرد انقلاب اسلامی و برگزاری هفدهمین جشنواره تئاتر شهر با اجرای نمایش نیلوفر آبی به کارگردانی حمید امجد افتتاح شد و کارگاه نمایش نیز در سال ۸۳ با نظارت آتیلا پسیابی و اجرای نمایش زمین صفر رسما فعالیت خود را برای اجرا‌های تجربی آغاز کرد. مجموعه تئاتر شهر دارای یک کتابخانه و مرکز اسناد نیز هست که مکتوبات مربوط به هنر تئاتر ارز کتاب تا پوستر و بروشور و مجلات ایران را نگه داری می‌کند و پذیرای دانشجویان و هنرمندان نیز هست. علاوه بر همه این‌ها کافه تریای تئاتر شهر نیز در داخل لابی سالن اصلی و کافه تریای چهارسو فعال است و گا‌ها پیش می‌آید نمایش‌هایی نیز در این کافه به اجرا بروند.

سالهاست که مجموعه تئاتر بازوی اصلی اجرای نمایش‌های جشنواره بین المللی فجر تا کارگاه‌های این جشنواره، جشنواره تئاتر عروسکی و سایر جشنواره‌ها محسوب می‌شود.

علی نصیریان در دهه ۸۰ در نمایش «پنجره‌ها» نوشته و کار فرهاد آییش در تئاتر شهر (۱۳۸۵) بازی کرد. وی از آغاز ورودش به تئاتر همواره بازیگری در تئاتر را لازمه کارش دانسته و در دهه ۹۰ نیز در پنج نمایش حضور پر رنگ و قابل تأملی داشت. آخرین بازی علی نصریان در نمایش «اعتراف» کار شهاب حسینی در تئاتر شهر (۱۳۹۶) بود.

سایر هنرمندان نام آوازه ایرانی نیز یکی از افتخاراتشان روی صحنه رفتن در تئاتر شهر بوده از داود رشیدی و فرهاد اییش تا علی نصیریان، شهاب حسینی، اکبر زنجانپور و ...

در طول این پنج دهه اتفاقات زیادی در این مجموعه رخ داده است از ساخت و ساز سالن‌های نمایشی بیشتر تا مرمت چند باره سالن‌ها و اصلاح شرایط سالن اصلی تئاتر شهر در سال گذشته و تعطیلی چند ماهه این مجموعه گرفته تا مرمت ابراهه‌ها و کانال ها، سیستم‌های برق و سن گردون مجموعه، وضعیت صوتی و آکوستیک سالن‌ها و در نهایت نیز تفاوت در اجرا‌های نمایشی در این مجموعه را می‌توان نام برد.

در دوره‌های زیادی شاهد بودیم که نمایش‌های با کیفیت و خوبی در سال‌هایی در این سالن‌ها اجرا می‌رفتند، بزرگان تئاتری ما از علی نصیریان تا دیگر بزرگانمان در این سالن‌ها خاک صحنه خوردند، خیلی از این افراد از این سالن‌ها معروف شدند و نام و آوازه کسب کردند، نمایش‌های مطرح زیادی از خارجی تا ایرانی در این سالن‌ها گل کردند و مردم زیادی را پشت درب‌های خود در انتظار نگه داشتند، اما در این اثنا و این شرایط دیگر شاهد چنین نمایش‌هایی نیستیم خیلی از تئاتری‌ها این روز‌ها اعتقاد دارند که تنو رتئاتر شهر دیگر مثل گذشته‌ها روشن نیست هر چند هنوز هم قلب تپنده تئاتر ما محسوب می‌شود.

درست است که این روز‌ها شاهد تاسیس تماشاخانه‌های خصوصی کوچک و بزرگ زیادی هستیم، اما این را نباید فراموش کنیم که خواستگاه تئاتر ما به کجا باز می‌گردد و این سالن‌ها هر چند که دولتی هستند، اما نباید که فروع خود را از دست بدهند و به لحاظ کیفی می‌بایست کیفیت خود را حفظ کنند و هر روز هم تماشاگر بیشتری را به سمت خود بکشانند نه اینکه تنها زمان جشنواره‌ها شاهد این باشیم که تنو رتئاتر در تئاتر شهر روشن باشد یا اینکه فقط سالن اصلی نمایش با کیفیت به صحنه ببرد.

سه ماه است که به دلیل تعطیلی تالار‌های نمایشی برای جلوگیری از ویروس کرونا تئاتر شهر نیز خاموش شده و هنرمندان و خیلی از علاقه‌مندان به تئاتر منتظر بازگشایی این فضا هستند امیدواریم پس از بازگشایی مجموعه تئاتر شهر شاهد به روز رسانی فعالیت‌ها پس از چند ماه تا رعایت مسائل بهداشتی و ضدعفونی فضا باشیم تا مردم نیز کم کم برای حضور خود به سالن‌ها اعتماد لازم را داشته باشند.

به استثنای مسائلی که درباره مجموعه تئاتر شهر و کم فروغی این مجموعه در این مقاله مطرح شد می‌توانیم سایر مشکلاتی که سالهاست این مجموعه به صورت پیرامونی نیز با آن درگیر است اشاره کنیم از جمله دست فروش‌های اطراف تئاتر شهر که سالهاست معضلی برای این مجموعه شده اند، اما هنوز هم با شهرداری به توافقی در این زمینه رسیده نشده است سالهاست در این عرصه خبرنگاران به کمک مجموعه آمده اند، اما به دلیل مشکلات معیشتی این قشر از مردم مشکلی حل نشده و گا‌ها شاهد هستیم که ماه‌ها این مسئله حل می‌شود و دستفروش‌ها به مکان دیگری منتقل می‌شوند، اما دور مرتبه این اتفاق تکرار می‌شود.

سایر مسائل نیز تاثیر پذیری مجموعه به دلیل اتفاقات سیاسی یا مسائل دیگر از جمله گئده‌های افراد با گروه‌های مختلف از معتادان تا سایر اقشار که حضورشان برای خانواده‌ها را در قلب مجموعه تئاتر شهر ناامن می‌کند که همه بر روند تئاتر تأثیر گذار است، هر چند شاهد هستیم که در این سال‌ها ماموران نیروی انتظامی تلاش زیادی برای امنیت بخشی مجموعه انجام می‌دهند، اما باز هم به دلیل بی در و پیکر بودن فضای تئاتر شهر شاهد ناامنی و مشکلاتی هستیم از جمله اینکه همین یکی دو سال اخیر دزدیدن دستگیره‌ها تا سایر بخش‌های تئاتر شهر از سوی عده‌ای صورت گرفته بود یا در برخی موقعیت‌های حساس و سیاسی این مکان دستخوش مشکلاتی می‌شود که سالهاست طرح محصور شدن فضای اطراف تئاتر شهر داده شده و رسانه‌ها نیز تلاش زیادی کرده اند، اما هنوز اتفاقی در این زمینه نیافتاده است.

گویا سال‌ها قبل این مجموعه دارای حصار بوده که بعد از مدتی برداشته شده است. محمد بهرامی مدیر روابط عمومی قدیم تئاتر شهر در جایی گفته بود: برداشته شدن دیوار حصار تئاتر شهر علاوه بر این‌که پای افراد ولگرد را به حریم این مجموعه باز کرد، باعث سوخته شدن در بزرگ تئاتر شهر نیز شد چرا که یک عده زمستان‌ها آنجا آتش روشن می‌کردند. بنای تئاتر شهر به گونه‌ای است که نمی‌توان آن را تغییر داد، تنها باید تجهیزات و امکانات آن را بازسازی کرد.