خام‌فروشی بلای جان ادبیات پایداری / وقتی دیوار ادبیات داستانی کوتاه است

گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو- طهورا میرزایی‌زاده؛ راضیه تجار، نگارنده زندگی‌نامه‌های داستانی دفاع مقدس گفت: خاطره‌نویسی و داستان هر یک جایگاه خود را دارند، اما داستان از جایگاه ویژه‌تری برخوردار است که باید به شناخته‌تر شدن آن کمک کرد. چرا که اثرگذاری بیشتری خواهد داشت.

«فکر می‌کنم که خواب می‌بینم. اما بیدارم. تمام طول شب از لحظه‌ای که دراز کشیدیم تا بخوابیم، خواب و بیدار بوده‌ایم. مژه‌هایم را بهم می‌زنم. از کنار پتو که پنجره را پوشانده‌است، خط نازک خاکستری رنگی پیداست. باید صبح شده باشد. روز‌های قبل از جنگ، سپیده می‌زد، ولوله و سر و صدای پر شور انبوه گنجشکانی که شب را لا به لای شاخ و برگ‌های درخت کنار وسط حیاط گذرانده بودند، از خواب بیدارمان می‌کرد. اما حالا، انگار نه انگار که روزی روزگاری پرنده‌ای تو شهر بوده‌است. صدای انفجار و گلوله‌های توپ، حتی کبوتران خانگی را هم رم داده است و همه از شهر گریخته‌اند...»

احمد محمود در کتاب «زمین سوخته» روز‌های اول جنگ در اهواز را اینچنین روایت می‌کند. مخاطب را در کوچه پس کوچه‌های اهواز، میان اضطراب و آوارگی و هم‌نشینی با مرگ در یک شهر جنگ‌زده می‌چرخاند و روایتی ملموس و واقعی از روز‌های جنگ به خواننده می‌چشاند. تیراژ بالای کتاب‌هایی با مضمون ادبیات پایداری و دفاع مقدس نشان می‌دهند، این ژانر جایش را بین مخاطبان باز کرده و به موفقیت دست یافته‌است، اما این موفقیت همه جانبه نیست! تقریبا از دهه ۸۰ به بعد ادبیات دفاع مقدس با رویکرد درستی پیش نرفته و به خاطره نویسی و خام فروشی خاطرات رزمندگان محدود شده‌است. دیگر خبری از داستان‌هایی از جنس زمین سوخته و امثال آن نیست. درحالی که این حقیقت و این برهه زمانی مهم در تاریخ ایران نیازمند پیوند خوردن با هنر و ادبیات خلاقانه است تا دستخوش تحریف و زوال نشود و برای عموم مردم جامعه ملموس و قابل فهم باشد.

 

در این زمینه با راضیه تجار، نویسنده و متبحر در نگارش زندگی نامه داستانی، به گفتگو نشستیم. او درباره وضعیت فعلی ادبیات دفاع مقدس معتقد است: به هر حال خوشبختانه ادبیات دفاع مقدس رشد خودش را کرده، جایگاهش را باز کرده و مخاطب خودش را پیدا کرده‌است. بسیاری از آثاری که زندگی‌نامه داستانی یا خاطرات یا داستان کوتاه هستند، مورد اقبال واقع شده‌اند. مخصوصا دو قسمت اول خاطرات و زندگی‌نامه داستانی. ولی زمانی بود داستان‌های کوتاه و همچنین رمان در زمینه دفاع مقدس بیشتر بود. منتهی در این دو شکل آخر الان کم کاری می‌بینیم و بیشتر بخش اول و دوم هست که رویش کار می‌شود و مورد اقبال هم قرارگرفته‌است.

او گفت: با توجه به جنگ هشت ساله و احتمال فراموشی خیلی از وقایع و از دست رفتن کسانی که خودشان در عرصه بودند و انبوه خاطرات را دارند؛ اگر این بخش مغفول بماند خاطرات از دست می‌رود. یعنی اگر صحبت خام فروشی هست؛ نیاز هست که این اطلاعات استخراج و ذخیره بشوند و بعد هم فقط بایگانی نشود. به نوعی با زندگی‌نامه داستانی و استفاده از آرایه‌های داستانی جذاب‌تر شود و یک حالت هنری پیدا کند و در دسترس عموم قرار بگیرد تا تاثیرگذار باشد. خاطرات هم که عرض کردم صد درصد نیاز است، به هر حال به همان صورت خام جذابیت‌های خودش را دارد. چنانچه در جهان نیز مورد اقبال است. اما چیزی که نباید مغفول بماند داستان کوتاه و رمان، با این درون مایه و مضامین است؛ که صد درصد به ادبیات ناب، نزدیک‌تر و هنری‌تر است. برای این بخش باید یک فکر عاجل‌تری شود.

راضیه تجار، درباره لزوم توجه به ادبیات داستانی در حوزه دفاع مقدس گفت: شاید بهتر است بگوییم دفاع مقدس به داستان محض احتیاج دارد. به هر حال داستان وقتی ساختارمند باشد؛ وقتی که شخصیت پردازی درست داشته باشد، فضاسازی داشته باشد و نثر و بیان قوی داشته باشد و در حقیقت از آرایه‌های داستانی استفاده شود؛ همان طور که گفتم به زبان هنر نزدیک‌تر می‌شود. قالب خاطره با داستان فرق دارد! لذا وقتی به این سمت و سو برود یقینا تاثیرگذاریش بر روح و روان و مخاطب بیشتر است و ماندگاریش در طول زمان بیشتر خواهد بود. در واقع یک خلاقیتی در کار هست؛ چون کسی که خاطره می‌نویسند به آنچه عینا اتفاق افتاده، وفادار می‌ماند، ولی داستان سبک‌های مختلفی دارد و در حقیقت سهم تخیل در آن بالاتر است در نتیجه آن هنر نویسنده است که بتواند جوری داستان پردازی کند که هم از نظر خواننده واقع نما باشد و هم اینکه صددرصد از واقعیت گرته‌برداری نکرده باشد.

این نویسنده عقیده دارد: خاطره نویسی و داستان هر یک جایگاه خود را دارند، اما داستان از جایگاه ویژه‌تری برخوردار است که باید به شناخته‌تر شدن آن کمک کرد تا خلاء در این زمینه وجود نداشته باشد. چرا که اثرگذاری بیشتری خواهد داشت و از منظر ارزش گذاری، نویسنده‌ای که آثار خلاقانه تولید کند ارزش و ماندگاری بیشتری دارد.

 

وی در ادامه بیان کرد: در زمینه خاطرات هر کاری در این چند سال بعد از جنگ نوشته شده است، کار مانایی نیست. بعضی از کار‌ها هستند که به قدری خوب پرداخت شده‌اند که هم حس را انتقال می‌دهد و هم از واقعیت‌های بیرونی شناسنامه خوبی ارائه می‌کنند. مهم کار‌هایی هستند که در طول زمان از هویت خودشان دفاع می‌کنند و مانایی خودشان را تثبیت می‌کنند، هر کاری نمی‌ماند. وقتی زبان داستان به هنر نزدیک می‌شود و هنرمندانه‌تر می‌شود، تاثیرگذاری‌اش بیشتر می‌شود. ولی هرکاری به این نتیجه نمی‌رسد.

نویسنده زندگی‌نامه داستانی شهید بابایی درباره سطحی نگری به شخصیت شهدا در کتاب‌های خاطره نویسی هم گفت: بعضی آثار ضعیف تدوین می‌شود و بعضی درجه مطلوب‌تری دارد. مهم این است که صرفا کتاب سازی نشود و کسانی که در مسند کار هستند، کسانی که بعد از تالیف یا نگارش کار آن را می‌خوانند و دستور چاپ را می‌دهند، خودشان توانایی تشخیص داشته باشند و به هر کتاب ضعیفی اجازه چاپ ندهند.

راضیه تجار درباره گذر از خاطره نویسی و رسیدن به ادبیات داستانی و شخصیت پردازی در ادبیات داستانی، در تایید اینکه ضمن خلق شخصیت‌های جدید می‌توان زندگی شخصیت‌های ماندگار دفاع مقدس را هم با عنصر تخیل درآمیخت و به رمان تبدیل کرد، گفت: بسیاری از آثار مهم جهان برگرفته از واقعیت است. منتهی نویسنده بوده که توانسته‌است به شکلی پردازش کند که گمان نرود این حتما یک شخصیت واقعی است، یعنی شناسنامه بیرونی آن را سنجاق نکرده‌است. اما آنقدر جذاب و جالب است که در حقیقت با آن فضا و تاریخ و شخصیت‌ها، خواننده کاملا همزاد پنداری می‌کند و تاثیر خودش را هم در مخاطب می‌گذارد.

او عقیده دارد دغدغه کمی برای ورود یک کار شاخصی به بازار در این حوزه وجود دارد. این مسئله البته علاوه بر حوزه کتاب‌های دفاع مقدس، یک مسئله عمومی مربوط به همه حوزه‌هاست که باعث شده کار‌هایی تولید شوند که حتی از نویسنده برای برای چاپش پول گرفته شده است. این آسیب‌ها را، در هر کجا که اتفاق می‌افتد، باید رفع کرد و دنبال این بود که چه عاملی باعث شده کار به این جا کشیده شود!

راضیه تجار در پایان، در این‌باره که چرا تا به امروز روند خوبی در رسیدن به ادبیات داستانی دفاع مقدس نداشته‌ایم و اینکه چه سرمایه گذاری‌های هنری و فرهنگی‌ای نیاز است تا در ادبیات داستانی پیشرفت داشته و بتوانیم به ابعاد روانشناسی، جامعه شناختی و فضای جامعه در زمان هشت سال دفاع مقدس، آن‌طور که شایسته است بپردازیم گفت: بعضی مواقع جشنواره‌هایی راه اندازی می‌شود. معمولا کسانی شرکت می‌کنند که جشنواره زده هستند و با اقبال پیشکسوتان و نویسندگان جدی رو به رو نمی‌شود. برای این بخش باید فکر عاجلی کرد. منهای رویکرد و علاقه خود نویسنده، آنچه الان بیشتر تاثیرگذاشته، وضعیت جامعه و بها ندادن به فرهنگ است! انتشاراتی‌ها هم که از نظر کاغذ، چاپ یا درآمدزایی به مشکل برخورده‌اند. در نتیجه همه این‌ها به صورت ناخودآگاه و آگاهانه روی قلم نویسنده‌ها هم تاثیر گذاشته است. وی اضافه می‌کند: آدم‌های متعهد، دلسوز و کسانی که اشراف به کار دارند اگر سر جای خودشان باشند، از نظر مالی تامین باشند و دغدغه ادبیات و عشق ادبیات داستانی را داشته باشند؛ خروجی هم خوب خواهد بود، ولی می‌گویم اگر نقصان‌هایی وجود دارد؛ یک نوع آشفتگی در زمینه فرهنگی ست. حالا بعضی جا‌ها چراغ روشن است و کار می‌کنند، دستشان درد نکند. بعضی جا‌ها هم رها کرده‌اند.