کتاب هفته؛ میراثی فرهنگی از فرهیخته‌ترین عناصر فرهنگ معاصر

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- راضیه صیادی؛ سال‌های قبل از انقلاب، یک شنبه‌ها بعدازظهر، مقابل کیوسک‌های مطبوعاتی اطراف دانشگاه تعداد قابل توجهی از جوانان که اکثرشان دانشگاهی بودند، در انتظار رسیدن وانت موسسه کیهان در صف می‌ایستادند و لحظات را با بحث‌های مختلف سپری می‌کردند. زمانی هم که وانت دیر می‌رسید، ایستادگان صف را ترک نمی‌کردند و با سق زدن نان بربری و شکستن تخمه کدو سرگرم بودند. این وانت چیزی حمل نمی‌کرد جز شماره جدیدی از مجله «کتاب هفته».

حالا پس از نیم قرن از انتشار کتاب هفته، هنوز هم می‌توان ردی از آن را در بساط نایاب فروشی‌ها و کهنه فروشی‌ها پیدا کرد که در بین مشتاقان و طالبانش در بازار معامله میشود و عنوان جاودانه‌ای برای خود در تاریخ مطبوعات ایران دست و پا کرده است.

همه هفته، کتاب هفته

کتاب هفته یا کیهان هفته، عنوان هفته نامه‌ای بود ادبی، هنری، سیاسی؛ از مجموعه نشریات موسسه کیهان که زیر نظر دکتر محسن هشترودی و احمد شاملو در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ روی پیشخوان جراید رفت. در آغاز فعالیت این مجله، علی اصغر حاج سید جوادی (نویسنده و حقوقدان) مسئول داستان‌ها و ادبیات، جمشید بهنام متصدی حوزه‌های اقتصادی، روانشناسی و علوم تربیتی، کاوه دهقان مسئول مباحث هنری و احمد شاملو مدیر فنی و مسئول بخش سرگرمی و هنر‌های زیبای کیهان هفته بودند و در راس آن محسن هشترودی (ریاضی دان و از علمای بنام زمان) سردبیر کل بود.

بعد‌ها کارآمدی و نگاه نو و هنر شاملو سبب شد تا سردبیری مجله را به او بسپارند. البته شاملو پیش از این سردبیری مجله فردوسی را نیز عهده دار بود. کتاب هفته در عمر نه چندان طولانی خود سه سردبیر عوض کرد. احمد شاملو، علی اصغر حاج سید جوادی و محمود اعتماد زاده (به آذین) به ترتیب یکی پس از دیگری مسئولیت سردبیری کتاب جمعه را بر عهده داشتند. در میان نشریاتی که شاملو سردبیر کرد یا در شکل دهی به ان‌ها نقش اساسی داشت برخی کتاب هفته را نقطه عطفی در تاریخ مطبوعاتی فرهنگی معاصر میدانند.

اولین شماره از این مجله در شانزدهم مهرماه ۱۳۴۰ به چاپ رسید و خیلی زود جای خود را میان مردم ایران باز کرد و تیراژ نسبتا بالایی داشت. به روایتی تیراز این نشریه در طول سال‌های فعالیتش به حدود ۳۰ هزار رسیده بود که این رقم بسیار بزرگی برای یک نشریه در بیش از نیم قرن گذشته است. کتاب هفته به تمام نقاط کشور می‌رفت و در جای جای ایران خواننده داشت.

به این صورت که یک تیراژ مختص تهران داشت که شامل ۵۰۰۰ تا ۶۰۰۰ آبونه بود و ۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ نسخه هم روی دکه روزنامه فروشی‌ها برای فروش می‌رفت و شهرستان‌ها جداگانه سهمیه مخصوص به خود را داشتند. البته ناگفته نماند افزون بر محتوای متنوع و بدیع مطالب کتاب هفته، خود روزنامه کیهان هم نقش زیادی در معرفی و توزیع این نشریه داشت. بهترین نویسندگان و مترجمان آن زمانه تجربه همکاری با کتاب هفته را داشته اند و این نشریه همیشه می‌کوشید که محل ارائه تازه‌ترین آثار ادبی نویسندگان و شاعران ایران و جهان باشد.

شاملو؛  تلالو «بامداد» بر بام مطبوعات ایران

نجف دریابندری، نویسنده و مترجم، طنزی زیبا و سنجیده را در مورد شاملو به کار می‌برد و می‌گفت: «اگر می‌خواهید مجله‌ای به کار بیفتد و به اوج برسد، آن را به شاملو بسپارید، و اگر می‌خواهید که نشریه‌ای متوقف شود، آن را هم باز به شاملو بسپارید.» در این داوری واقعیتی نهفته است که ازین قرار است: توانایی‌های کم نظیر شاملو میتواند مجله‌ای را به اوج برساند و در مقابل تنگ نظری‌ها و تنگنا‌های پیش آمده می‌تواند همان مجله را تعطیلی بکشاند.

شاملو را می‌توان موثر‌ترین و فعال‌ترین شاعر معاصر در زمینه‌ی روزنامه نگاری قلمداد کرد. چنانکه فعالیت‌های مطبوعاتی او تاثیر بسیاری بر فضای فرهنگی جامعه و رونق جریان‌های ادبی گذاشت. شاملو هنرمندی جامع الاطراف بود و در کار روزنامه نگاری از هنر و اندیشه‌های نو بهره می‌گرفت و در هر نشریه‌ای که به او می‌سپردند، نوآوری و خلاقیت در آن به کار می‌برد. شاملو به کار روزنامه نگاری عشق می‌ورزید و ساعت‌های طولانی از روز را صرف خواندن و نوشتن و ویرایش و کار آرایش و صفحه آرایی کتاب هفته می‌کرد. مرد کار بود و به قول هوشنگ گلشیری هر جا که او بود آنجا را متحول می‌کرد.

یکی از ابعاد شخصیتی او قابلیت هنری اش در روزنامه نگاری بود. بعد دیگر شخصیت او هنر شاعریش بود که او را پیشتاز شعر نوکرده بود. فلکلور، ترجمه و داستان نویسی، حوزه‌های کاری دیگر او بود. فعالیتش در این موارد در سایۀ هنر شاعری و روزنامه نگاری او قرار داشت. شاملو بنابر خصلت قابل ستایشی که در جذب جوانان اهل قلم و هنرمند داشت موفق شد بسیاری از مستعدان را دور خود جمع کند.

ابوتراب خسروی در اینباره می‌گوید: «شاید بتوان نخستین کوشش‌ها را در جهت کشف استعداد‌های نویسندگی با برگزاری مسابقه‌های داستان نویسی در کتاب هفته دانست؛ این تلاش‌ها هم در حیطه داستان نویسی بود هم در حیطه ترجمه داستان.» اردشیر محصص که طرح‌های خود را در کتاب هفته ارائه داد از جمله این هنرمندان است که بعد‌ها به یکی از گرافیست‌های بزرگ دنیا و جامعه بین المللی بدل شد.

مرتضی ممیز گرافیست دیگر کتاب هفته بود که بخش عظیمی از طرح‌های کتاب هفته ماحصل هنر اوست که در نوع خود بی نظیر بود و حتی بسیاری کتاب هفته را با طرح‌های گرافیکی خلاقانه‌ای که از آن سراغ دارند میشناسند. او همه کار‌های فنی و صفحه آرایی کتاب هفته را با همکاری و در کنار شاملو انجام می‌داد.

کتاب هفته در آن زمان برای همه به یک کتاب فرهنگی مبدل شده بود تا یک مجله، که جدید‌ترین آثار ادبی در آنجا منتشر می‌شود. اسامی افرادی که در کتاب هفته قلم زده اند کم از نفراتی ندارد که به واسطه حضور این مجله نامشان مطرح شد و بعد‌ها یکی از داستان نویسان، شاعران و مترجمان برجسته بشوند. این نکته را باید مد نظر داشته باشیم که به علت شرایط حاکم بر آن زمان اگر همین اهل قلمان آثارشان را به صورت کتابی مجزا به چاپ می‌رساندند که آن هم چندان مقوله‌ی ساده‌ای نبود، قادر نبودند به همان اندازه که در کتاب هفته خواننده داشتند، مخاطب داشته باشند؛ کتاب هفته با تیراژ بالایش به دست شمار بزرگی از ایرانیان در سراسر این سرزمین می‌رسید. در حالی که تیراژ کتاب‌های داستان پائین و توزیعشان محدود بود.

اما شاملو فروردین ۱۳۴۱ با انتشار شماره ۲۵ از سردبیری کتاب هفته گناره گیری می‌کند. هرچند او پس از کناره گیری از سمت سردبیری در چندین شماره با این نشریه همکاری داشته است: از شماره ۲۹ تا ۳۶ و از شماره ۶۸ تا ۷۴. در مورد علت کناره گیری شاملو اینطور نقل می‌شود که حماسۀ گیلگمش را داود منشی زاده از زبان آلمانی ترجمه و چاپ کرده بود، ولیکن طبیعتا در آن شرایط شمار محدودی از مردم دسترسی به این کتاب داشتند. مدتی بعد از انتشار آن، شاملو متن ترجمۀ داستان را به زبان فارسی با پرداخت‌هایی در نثر آن بدون اطلاع مترجم در کتاب هفته دوباره چاپ و منتشر کرد.

منشی زاده از این کار شاملو سخت آزرده خاطر شد و گلایه و شکایت کرد که چرا باید ترجمۀ گیلگمش او را در کتاب هفته به این صورت و با پردازشی دیگر منتشر کنند. ظاهراً قصد شاملو این بود که متن این حماسه به دست شمار بزرگی از خوانندگان برسد، ولیکن با پردازش و زبانی که خود می‌پسندید. البته این کار از شاملو پسندیده و درست نبود. چاپ داستان باعث اختلافاتی شد و مؤسسۀ کیهان ناگزیر از چاپ کامل متن گیلگمش با ترجمۀ منشی زاده شد. ظاهراً بالا گرفتن اختلاف شاملو و کیهان در این موضوع، یکی از دلایلی بود که شاملو کتاب هفته را ترک کرد.

درست است که کتاب هفته پیش از شاملو فعالیت خود را با عنوان کیهان هفته آغاز کرده بود، اما کتاب هفته به این شکل و شمایل و سبک وسیاق از دستاورد‌های هنری شاملو بود. شاملو با تحولی که در کار و محتوای کتاب هفته ایجاد کرد، مخاطبان نسل جوان و روشنفکران آن روزگار را به نشریه جذب کرد و شرایطی فراهم شد که همه از این کتاب استفاده کنند. خیلی‌ها از طریق کتاب هفته با شاملو و شعر شاملو آشنا شدند. از جمله خانم آیدا سرکیسیان که به گفتۀ خودش از طریق کتاب هفته با شاملو آشنا شد.

شاملو چهار سال پس از تعطیلی کتاب هفته سردبیر هفته نامه خوشه شد که پس از مدتی در اسفند ماه ۱۳۴۷ با اخطار رسمی ساواک فعالیت آن متوقف میشود و یک دهه بعد سردبیری کتاب جمعه را بر عهده می‌گیرد که همانند عنوانش در ترکیب کلی هم شباهت‌های بسیاری با کتاب هفته داشت که آن هم به سرنوشت مشابه دو نشریه پیش از خود دچار می‌شود.

و، اما پس از شاملو علی اصغر حاج سید جوادی سردبیر کتاب هفته می‌شود. حاج سید جوادی شخصیتی آگاه و فرهیخته و روزنامه نگاری ماهر بود. او تغییری در کتاب هفته نداد و همان سبک و روش شاملو را در کار و شکل و محتوای کتاب هفته و بخش بندی مطالب آن ادامه داد تا زمانی که محمود اعتمادزاده (به آذین) سردبیر شد. به آذین شیوه و دیدگاه دیگری داشت و به طور کلی دگرگونی‌هایی در شکل درونی و بخش بندی مطالب کتاب هفته داد و بخش‌هایی از آن را از قبیل کتاب کوچه را حذف کرد.

کتاب هفته پس از حدود سه سال انتشار و چاپ ۱۰۴ شماره در سال ۴۲ در حالی به تعطیلی کشانده میشود که تیراژ آن به ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ نسخه تنزل پیدا کرده بود.

درونمایه کتاب هفته

در نخستین صفحات کاهی اخرایی رنگ از نخستین شماره از کتاب هفته می‌خوانیم که: «.. و اینک، نخستین مجموعه از کتاب هفته در دست‌های شماست. کوشیده ایم که هر مجموعه چیزی زیبا، خواندنی، سرگرم کننده و در عین حال آموزنده باشد و این نخستین جلد براساس همین کوشش مدون شده است.»

هر شماره از کتاب هفته به یک داستان اختصاص داشت که عنوان و طرح اصلی روی جلد هم از آن گرفته می‌شد؛ البته داستان‌های دیگری هم در آن شماره به چاپ می‌رسیدند. از میان نویسندگان، شاعران، مترجمان مشهور و معتبر آن دوران کمتر کسی است که با کتاب هفته همکاری نکرده است. برخی از آن‌ها هم مانند منوچهر آتشی، نصرت رحمانی و غلامحسین ساعدی به دلیل معاشرت و دوستی با شاملو نقش فعال تری را بر عهده گرفته بودند.

داستان نویسانی مانند بهرام صادقی با داستان نویسی در کتاب هفته نامور شدند و به طور کلی کتاب هفته پایگاهی برای گرد همایی نام‌های بزرگ در ادبیات زمانه بوده است. نخستین صفحات همه شماره‌های کتاب هفته به تابلو‌های رنگینی اختصاص دارد که از میان شاهکار‌های پیشروان مکتب‌های نقاشی انتخاب شده بود که در بخش دیگر این نشریه تحت عنوان اندیشه‌ها و خبر ها، این مکاتب نقاشی و اصول کار بزرگان و نمایندگان هر مکتب تشریح می‌شد.

در قلمروی دانش بشر، بخش دیگری از این نشریه است که خوانندگان را به ساده‌ترین زبان ممکن در جریان آخرین پیشرفت‌های علوم قرن قرار میداد که در آن زمان به موضوعاتی مانند انرژی هسته‌ای نیز در این بخش پرداخته اند که موضوعی بسیار نو محسوب می‌شده است.

در بخش دیگر این کتاب تحت عنوان اندیشه‌ها و خبر ها، خواننده در جریان آخرین حوادث جهان فرهنگ و ادبیات و هنر قرار می‌گرفت. کتاب کوچه، زیر عنوان کلی بخش دیگر این نشریه است که به گردآوری و نشر ادبیات فولکوریک زبان فارسی اختصاص دارد که با امضای شخص شاملو انجام گرفت.

فلکور (واژه‌ای لاتین به معنای فرهنگ عامه) به عنوان یک دانش غربی تازه به ایران آمده بود. این دانش یک حوزه مفهومی و یک قلمروی وسیع موضوعی از جمله هنر ها، دانش ها، ادبیات، زبان مردم کوچه و بازار را در بر میگرفت. از آنجا که کتاب هفته نشریه روشنفکران آن زمان بود و در زمینه‌های گوناگون در جامعه ما تاثیرگذار بود کتاب کوچه هم که بخشی از آن بود تاثیر مهم و فراگیری در آشنا کردن مردم با فرهنگ بومی خود و اعتبار بخشیدن به فرهنگ محلی داشت.

کتاب کوچه به مردم کوچه و بازار توجه داد که نظام و ساختار اجتماعی فرهنگی اقتصادی و دینی و آموزشی جامعه بزرگ ایران برآمده از همین فرهنگ سنتی شفاهی متداول میان مردم بوده است. علی بلوکباشی، زبان شناس معروف، همکاری اش را با کتاب هفته در تدوین کتاب کوچه در سال ۴۰ آغاز کرد. وی تدوین بخش کتاب کوچه در شناخت فرهنگ ایران بسیار تاثیرگذار می‌داند.

شاملو کتاب کوچه به فرهنگ مردم اختصاص داده بود که در هر هفته در آن مجموعه‌ای از فرهنگ شفایی مردم نقاط مختلف ایران درج و منتشر می‌شد؛ این بخش مجموعه‌ای از ادبیات عامل مانند قصه ها، ترانه ها، ضرب المثل ها، متل ها، دانش‌ها و علوم فنون بومی ایران، اصطلاحات و کنایات زبانی مردم و همچنین مجموعه‌ای از بازی‌ها سرگرمی‌ها و مانند آن‌ها را شامل می‌شد که با همکاری مردم بومی همان مناطق و مطالبی که در خصوص فرهنگ‌های بومی به نشریه ارسال میشد، جمع آوری شده است.

در زمانی که فرهنگ عامه در میان اهل ادب و روشنفکران ما رنگ باخته می‌نمود و ارزش و اعتبار چندانی نداشت شاملو شاعر روشنفکری بود که به فرهنگ شفاهی و زبان و اندیشه و باور‌های مردم کوچه و بازار عشق می‌ورزید و از آغاز کار شاعری و نویسندگی اش به این موضوع علاقه شدیدی نشان می‌داد. شاملو یکی از نخستین شاعرانی شاعران و هنرمندانی بود که به زبان عامه مردم کوچه و بازار و فرهنگ مردم و جمع‌آوری آن علاقه نشان می‌داد در نوشته هایش از اصطلاحات و تعبیرات و کنایات و در اشعارش از وزن و سبک ترانه‌های عامیانه استفاده می‌کرد.

نکته مهم دیگری که باید خاطر نشان کنم این است که در کتاب هفته سردبیران هیچ گاه نگرش و گرایش‌های سیاسی خود را در کار ادبی و علمی و تحقیقی و فضای اداری کتاب هفته دخالت نمی‌دادند. حتی م. ا. به آذین که به یک گروه حزبی سیاسی وابسته بود، در تمام مدت سردبیری کتاب هفته، صلابت ادبی و تحقیقی خود را حفظ کرد و محتوای نشریه را به اندیشه سیاسی نیالود.

شاخصه‌ها و ویژگی‌ها

عباس عاقلی زاده از مدیران فنی کتاب هفته می‌گوید: «شاملو از نظر صفحه آرایی ایده‌های بسیار جالبی داشت؛ او به نوشته‌ها و ترجمه‌های فرهنگی روز خیلی توجه داشت و تا سطح مجله از سطح مجلات دیگر بالاتر باشد؛ همچنین حساسیت زیادی داشت تا مطالبی کتاب هفته پر غلط نباشد.»

به طور کلی افرادی که در مجله قلم می‌زدند پیگیر دانش‌ها و رویداد‌های ادبی و هنر نو در جهان بودند و هر گاه به مطلبی نو در هر زمینه بر می‌خوردند برخورد می‌کردند با نوشتن درباره آن مطالب یا ترجمه آن مطلب و چاپ آن در کتاب هفته زمینه آشنایی بیشتر خوانندگان را با دستاورد‌های تازه فراهم کنند. کتاب هفته همه موضوعات علمی ادبی هنری مانند داستان‌های بلند ایرانی، ترجمه داستان‌های خارجی، اشعار، دانش‌های نوین و حتی سرگرمی‌هایی مانند شطرنج را هم پوشش می‌داد.

شاملو در کتاب هفته هم به لحاظ شکل هم به لحاظ محتوا و تحول ایجاد کرد به طور کلی چاپ چنین هفته نامه‌ای با این قطعه و محتوا و شکل و شمایل پدیده جدیدی در نشریات آن زمان بود و اقبال مخاطبان زیادی را متوجه خود کرد که هنوز هم پس از گذشت نیم قرن خوانندگان خاص خود را دارد و از تک و تا نیفتاده است.