مادی؛ راه‌آب‌هایی از زاینده‌رود به باغ‌های اصفهان / احیای مادی محله دستگرد به همت جوانان و مردم

گروه استان‌های خبرگزاری دانشجو، اعظم ذوالفقاری منظری؛ * زاینده رود مارپیچ در دل کویر مرکزی ایران، زندگی را به قلب ایران رسانده و جلوه‌های تمدنی متفاوتی را با ایجاد کرده است.

«مادی»‌ها شبیه به جوی‌های آب هستند که در مسیری طولانی وظیفه انتقال آب را به مناطق بی آب به عهده دارند. معمولا از مادی‌ها یا همان جوی‌های بزرگ آب، به عنوان مسیری برای انتقال آب به مزارع کشاورزی یا مصارف خانواده‌ها استفاده می‌شد. مادی‌ها تقریبا در همه نقاط شهر اصفهان وجود دارند و گفته می‌شود مجموعا در اصفهان بیش از ۳۰۰ هزار متر مادی ساخته شده است. ایجاد این جوی‌های آب بزرگ و مارپیچ در اصفهان به دلیل ارتفاع بسترزاینده رود از زمین‌های اطرافش بوده که جاری شدن آب در نهر‌های منشعب از رودخانه را سخت یا حتی غیرممکن می‌ساخته است.

مادی یا همان جوی‌های بزرگ و طولانی قدمتی چند صد ساله دارند و حتی گفته می‌شود که قدمت آن‌ها به دوران قبل از اسلام می‌رسد. با این حال شیخ بهایی، در دوره صفویه نظم و نسقی به مادی‌های اصفهان داد.

از زمانی که آب زاینده رود برای ذخیره سازی پشت سد، در مسیر رودخانه جریان پیدا نکرد و آب به طور فصلی در بستر رود رها می‌شد، مادی‌ها دیگر توان تأمین آب مورد نیاز نقاط مختلف شهر را نداشتند و این بخش از تمدن اصفهان رو به نابودی گذاشت. با این حال زنده ماندن مادی ها، برای مردم شهر اهمیت داشت و برای احیای آن‌ها دست به کار شدند.

علی دهقانی، مدیر موسسه روا اصفهان و فعال فرهنگی است که در جریان احیای مادی‌ها نقش مهمی داشته و از نزدیک شاهد مشکلات آن بوده است. او در گفتگو با خبرنگار ما توضیح می‌دهد که از ۲۰ سال قبل آب در مادی‌ها جریان پیدا نکرده و راه‌آب‌ها تبدیل به محلی برای ریختن نخاله ساختمان‌ها و زباله شده بود.

او می‌گوید که در محله دستگرد خیارات اصفهان که از محله‌های قدیمی این شهر محسوب می‌شود، چهار مادی داشت که باغات و زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کرد، اما از زمانی که آب زاینده رود فصلی رهاسازی شد، دیگر آب در مادی‌ها نبود.

به گفته او شهرداری در چهار یا پنج سال قبل تلاش‌هایی برای احیای مادی‌ها کرده تا آب در آن‌ها جاری شود، اما نشد تا اینکه وقتی به تازگی وقتی آب در زاینده رود رهاسازی شد، دیدیم جریان آب به سمت مادی‌ها است و گفتیم چرا نتوانیم آب را به مادی‌ها بیاوریم.

او با اشاره به اینکه استانداری پذیرفت حقابه‌ای برای مادی‌ها در نظر بگیرد، می‌گوید: برای پاکسازی مسیر مادی، به ویژه مادی اصلی محله دستگرد با شهرداری صحبت کردیم تا حداقل با کمک نیرو‌های مردمی و ابزار‌های شهرداری کار را انجام دهیم.

به گفته این فعال فرهنگی اصفهانی انجام این پروژه برای شهرداری هزینه زیادی دربرداشت. اگر شهرداری قرار بود کار را به یک شرکت پیمانکار واگذار کند، چون آن شرکت تجهیزات خود ا به کار می‌گرفت، هزینه کار بالا می‌رفت، اما وقتی قرار بر کار مردمی شد، شهرداری هم تجهیزات مورد نیاز را تأمین کرد، به خصوص ماشین آلات و ابزاری که در اختیار مردم نبود.

دهقانی به سختی کار پاکسازی مادی‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: دهانه مادی در بعضی نقاط به چهار متر می‌رسد، بعضی نقاط هم کمتر بود. به صورت جهادی کار کردیم مثلا خاکبرداری، کف سازی و شیب بندی ۹ کیلومتر را یک ماهه انجام دادیم و آب در ۲ بازه ۱۰ روزه به مقصدی که نزدیکی چنار مرتضی علی رساندیم.

او به بخشی از کار اشاره می‌کند که با همراهی ریش سفیدان محله و بدون نیاز به شکایت و پیگیری دادستانی و دادگستری حل و فصل شد. دهقانی می‌گوید: برخی روی مادی مقابل باغ یا خانه خود پل ساخته بودند. اگر قرار بود شهرداری پیگیر ماجرا شود باید سراغ دادستانی می‌رفت و حکم تخریب می‌گرفت. به جای آن ریش سفیدان محل کمک کردند و بسیاری از پل‌ها توسط اهالی خراب شد.

دهقانی توضیح می‌دهد که بخشی مهمی از کار را هم به مادی سالاران قدیمی سپردند. مادی سالاران افرادی بودند که به وضعیت مادی‌ها رسیدگی می‌کرد و سهم آبه هر باغ یا خانه را نگه می‌داشت. این افراد شیب بندی‌ها را انجام دادند که کمک بزرگی برای انجام کار بود.

این فعال فرهنگی اصفهانی به کار جمعی و شبانه روزی مردم برای احیای مادی‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: علاوه بر یک شیفت روزانه، یک شیفت شب و یک شیفت دیگر هم شب تا صبح سر کار بود؛ شیفت نیمه شب به جز انجام نخاله برداری یا اصلاح مسیر مادی، وظیفه نگهبانی از آب را هم داشت. چون ممکن بود برخی آب دزدی کنند.

او با اشاره به اینکه کار بعدی ما احیای مادی محله جلفا است، می‌گوید مادی دستگرد که احیا شد، شهرداری از ما مطالبه مرحله دوم کار را کرد؛ یعنی لوله گذاری و نجات چنارها. شهرداری کمک کرد و بخشی از لوله گذاری انجام شد.

دهقانی بیان می‌کند که خشکسالی باغات اصفهان را از بین برده؛ به ویژه در جنوب این شهر و در محله دستگرد بیش از ۷۰۰ هزار اصله درخت بوده که حالا به کمتر از ۳۵۰ هزار تا رسیده است. از شهرداری مطالبه کردیم برای دیوارکاری مادی‌ها بودجه اختصاص دهد.

دیوارکاری مادی‌ها به این دلیل ضروری بود که از ریزش خاک دیوار مادی جلوگیری می‌کرد. از طرفی به گفته دهقانی دیوارکاری نیاز به تجهیزات بیشتر و کار فنی و تخصصی تری داشت و توانستیم در این راه با شهرداری به تعامل برسیم.

احیای مادی‌ها اگرچه ممکن است باعث کاهش سهم آبه کشاورزان شرق اصفهان شود، اما به نظر می‌رسد حیات این شهر نیاز به مادی‌ها دارد. با این حال بد نیست برای جریان آب در این راه‌آب‌ها از سوی مسئولان برنامه ریزی شود.