نمایشگاه کتاب بزرگترین معجزه بشری است/ صنعت نشر افغانستان وضعیت خوبی ندارد

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، مولاداد رستمی، شاعر، منتقد ادبی و فعال فرهنگی اهل هرات درباره وظیفه پاسداری از زبان فارسی گفت: حفاظت، پاسداری، رشد و گسترش زبان فارسی رسالتی است که بر دوش همه فارسی زبانان قرار دارد. مخصوصا در جهان امروز که تهاجم فرهنگی از هر طرف ما را احاطه کرده است. با پیشرفت فناوری، زبان‌هایی که صاحبان آن‌ها به نوعی گوی سبقت را از همه ربودند و در میدان فناوری حرف اول را می‌زنند، واژه‌های زبان خودشان را در قالب فناوری وارد بازار فرهنگی جهان می‌کنند و ما هم از آن تاثیر می‌پذیریم.

وی افزود: مبادا که زبان کهن فارسی در این میدان رقابت کم بیاورد. این به تلاش، همت و دلسوزی همه فارسی زبانان برمی‌گردد. مخصوصا حاکمان کشور‌های فارسی زبان کار‌های مهمتری در این رابطه می‌توانند انجام دهند. یکی از این نمونه‌ها نمایشگاه‌های کتاب است. نمایشگاه کتاب بزرگترین معجزه و اختراع بشر است. در نمایشگاه کتاب زبان‌ها گسترش پیدا می‌کنند. از طرفی دیگر نمایشگاه کتاب باعث رشد فرهنگ کتابخوانی می‌شود. بدیهی است که فرهنگ کتابخوانی به رشد و گسترش ادبیات و زبان فارسی کمک شایانی خواهد کرد. کتاب‌های مهم و ارزشمندی که به زبان فارسی نوشته می‌شوند برای برخی از مترجمان و مخاطبان غیرفارسی زبان می‌تواند وسوسه انگیز باشند. این کتاب‌ها به زبان مقصد ترجمه شده و منجر به گسترش و اهمیت زبان فارسی می‌شود.

رستمی ادامه داد: نمایشگاه‌های کتاب به شرطی که کتاب‌های موردنیاز مردم، کتاب‌های علمی و کتاب‌هایی را که واقعا ارزش چاپ را داشته باشند، عرضه کنند می‌توانند تاثیرگذار باشند. همین باعث می‌شود که نویسندگان این کتاب‌ها هم نماینده خوبی برای زبان فارسی در نمایشگاه‌های بین‌المللی باشند. من تا به حال در هیچ دوره‌ای از نمایشگاه کتاب تهران شرکت نکرده‌ام. به طبع نمی‌توانم از فضای داخل این نمایشگاه که چه کتاب‌هایی بیشتر در دست چاپ قرار می‌گیرند و شیوه مدیریت این نمایشگاه بین المللی چیزی بگویم، اما در مجموع این نمایشگاه‌ها می‌توانند تاثیر به سزایی در رشد فرهنگ کتابخوانی داشته باشند. مطمئنا پیامد رشد فرهنگ کتابخوانی، صفای زبان، گسترش واژگان این زبان و آشنایی غیر زبان فارسی‌ها با آن است. زبان به گوینده‌های آن وابسته است. مطمئنا زبان وقتی گویندگان مناسب و اهل علم، دلسوز، رسالتمند و کتابخوان داشته باشد، گستردگی و رشد خود را باز خواهد یافت.

فرهنگیان افغانستان و ضرر‌های حوادث پی در پی

مولاداد رستمی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به ضرورت حضور ناشران افغانستانی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران گفت: ما سه کشور فارسی زبان بیشتر نداریم. متاسفانه افغانستان هم روی گسل حوادث قرار دارد و هرچند سال یکبار به دلایل مختلف از جمله دلایل سیاسی حادثه بزرگی در این کشور رخ می‌دهد. نظام می‌رود و می‌آید، با ثبات نیست و با زور چنگ و دندان چند سالی خودش را نگه می‌دارد. به خصوص در این ۴۵ سال اخیر فرهنگ و فرهنگیان بزرگترین قشری هستند که ضربه خوردند. ما برادران فارسی زبان و هم‌فرهنگی کنار خود داریم که در یک خانه جدا زندگی می‌کنیم، اما نیاز به ارتباط بیشتر داریم. خوب است که آثار شاعران و نویسندگان افغانستانی در بازار داخلی ایران منتشر شود و بقیه فارسی زبانان از این آثار مطلع شوند. حتی عرضه این آثار در نمایشگاه بین‌المللی کتاب باعث می‌شود از این طریق مخاطبانی فراتر از حوزه فارسی زبان‌ها هم پیدا کنند.

وی اضافه کرد: دوستداران زبان فارسی در سراسر دنیا کم نیستند. چه آن‌هایی که فارسی را یاد گرفتند و علاقه خاصی به فارسی دارند، چه آن‌هایی که با شنیدن زیبایی‌های این زبان و از طریق نجوای کتاب‌های ادبی و کتاب‌های علمی به آن علاقه‌مند هستند و با آثار نویسندگان فارسی ولو اینکه به حالت ترجمه باشد، ارتباط برقرار می‌کنند. چون وقتی آن‌ها نام شاعران بزرگ را می‌شنوند به زبان فارسی علاقه‌مند شده و کتاب‌ها و شعر‌های شاعران معاصر و نوپا برای آن‌ها جذاب خواهد بود. این امر به تلاش فرهنگیان و برنامه ریزی دقیق بستگی دارد. همچنین یکسری راهکار‌هایی وجود دارد که به مسائل حقوقی و سیاسی که به سیاستمداران مربوط است، برمی‌گردد. در طی این سال‌ها با هیچکدام از دولت‌ها و حکومت‌های افغانستان رابطه فرهنگی خوبی برقرار نشده است. حضور ناشران افغانستان به صورت فیزیکی عملا مفید است. همکاری و ارتباط ناشران برای هر دو همسایه مفید خواهد بود.

صنعت نشر افغانستان وضعیت به سامانی ندارد

این شاعر درباره وضعیت فعلی صنعت نشر افغانستان گفت: متاسفانه به خاطر شرایط خاصی که سرزمین ما دارد وضعیت خوبی ندارد. جامعه ما طوری است که مردم در غم نان شکم خود و زن و فرزندشان هستند و کمتر کسی پیدا می‌شود که دغدغه کتاب خواندن داشته باشد. فضای مجازی و اینترنت هم روی این مسئله تاثیر گذاشته است. فعلا ناشران فقط کتاب‌های خود را چاپ می‌کنند. برخی در داخل و برخی هم توسط ناشران هرات چاپ می‌شود. با کار آن‌ها آشنا هستم و از کابل کمتر اطلاع دارم. این ناشران زحمت می‌کشند کتاب‌ها را در مشهد و ایران چاپ می‌کنند و با کلی تعرفه گمرکی وارد کشور می‌کنند. گلایه‌ای از نحوه فروش کتاب‌ها دارم. ما فعلا در حوزه ادبیات انتشارات جوان را داریم. فردی به نام احمد بهراد از شاعران جوان هرات که با چنگ و دندان تلاش می‌کند و هرچند وقت یکبار می‌بینیم که آثاری را به چاپ می‌رساند. متاسفانه بقیه ناشران اوضاع خوبی ندارند. این انتشارات جوان هم با همت، تلاش، قناعت، و سختی توانسته کار‌هایی انجام دهد. در مجموع وضعیت چندان مطلوب نیست. ناشران، نویسندگان و شاعران با مشکلاتی مواجه هستند. خود ناشر هم از لحاظ اقتصادی و هم از لحاظ عدم حمایت دولت با مشکلاتی دست به گریبان هستند. بزرگترین دغدغه آن‌ها عدم فروش و بازار کساد خرید کتاب است.

وی افزود: بهتر است ناشران افغانستانی با نام خود و کشورشان در کنار ناشران ایرانی حضور داشته باشند. گاهی ذهنیتی در بین برخی مردم ایران هست که مردم افغانستان فقط برای کارگری به ایران می‌آیند. مخاطب عام ایرانی کمتر تصور می‌کند که افغانستانی‌ها هم اهل فرهنگ باشند و دغدغه‌های فرهنگی و ادبی داشته باشند. این کار به ناشران کمک می‌کند که جای پای خود را در بازار کتاب باز کنند و نماینده خوبی از جامعه ادبی افغانستان باشند. مردم ایران هم از این طریق بهتر با تولیدات ادبی و فرهنگی افغانستان آشنا می‌شوند. درمجموع بهتر است که ناشران افغانستانی با نام مشخصی در بازار‌های بین‌المللی کتاب حضور پیدا کنند تا بتوانند با مخاطب خود ارتباط داشته باشند.

وضعیت زبان فارسی در کشور‌های غیرآسیایی

این شاعر و پژوهشگر ادبی در بخش دیگری از این گف‌توگو درباره وضعیت آموزش زبان فارسی در کشور‌های غیرفارسی زبان اشاره کرد: امروزه فارسی زبانان به دلایل مختلفی از ایران و افغانستان به کشور‌های مختلف مهاجرت می‌کنند. ما شاهد سمینارها، انجمن‌ها، برگزاری شب شعر و برنامه‌های فرهنگی در کشور‌های اروپایی هستیم. جامعه ادبی در شهر‌های مختلف اروپایی و آمریکایی فعال هستند و این خودش می‌تواند باعث رواج زبان و ادبیات فارسی در بین کشور‌های مختلف شود. همچنین غیر فارسی زبان‌های زیادی هم جذب این کار می‌شوند. البته یک نکته منفی هم وجود دارد و این است که متاسفانه تعداد فارسی زبان‌هایی که رسالت تاریخی و ادبی خودشان را بدانند و به جمع‌های ادبی بپیوندند کم است. انجام این کار‌های منظم باعث رشد ادبیات و آشنایی مردم با ابعاد مختلف زبان فارسی خواهد شد. متاسفانه ما کسانی داریم که زبان مادری خود را فراموش می‌کنند. در این کشور‌ها زندگی می‌کنند و فرزندان و نسل بعد از آن‌ها هم با زبان فارسی بیگانه می‌شوند.

رستمی گفت: البته باید نیمه پر لیوان را هم ببینیم. بسیاری از گذشتگان ما مانند تیموریان و ... فرهنگ و ادبیات فارسی را به قلب شبه قاره هند کشاندند و ادبیات فارسی را برای سالیان زیادی در آنجا زنده نگه داشتند. یا سلجوقیان که ادبیات فارسی را تا قلب آناتولی قلب ترکیه شرقی امروزی کشاندند و بعد‌ها هم آثار فارسی زیادی در این مناطق متولد شد. شاید این مقایسه یه مزاج برخی خوش نیاید، اما امروزه فارسی زبانان با سفر به کشور‌های مختلف از فضای باز کشور‌ها استفاده می‌کنند و با برگزاری سمینار‌های علمی و ادبی باعث رشد و گسترش زبان فارسی می‌شوند. حداقل اگر چنین کاری نمی‌کنند خوب است که زبان فارسی را میان خودشان به فراموشی نسپارند و فرزندان خود را با ریشه‌های تاریخی خود تربیت کنند.

افغانستان؛ میراثدار خراسان بزرگ

مولاداد رستمی همچنین با اشاره به پیشینه غنی افغانستان در زبان فارسی ادامه داد: افغانستانی که امروز با این نام یاد می‌شود و مرزهایش مشخص است، شامل ۶۵۲ هزار کیلومتر مربع خاک می‌شود که این خاک میراثدار خراسان بزرگ است. ایران شرقی و خاستگاه زبان فارسی شوخی نیست. زبان فارسی در سرزمین افغانستان، زبان بیشتر اقوام هست. تعداد زیادی از اقوام مثل تاجیک و هزاره این زبان را به عنوان زبان اول مورد استفاده قرار می‌دهند. همچنین عده‌ای از اقوام ساکن سرزمینمان هستند که از زبان فارسی به عنوان زبان رابط بین اقوام در ایران استفاده می‌کنند و برای آن‌ها زبان دوم است. در کنار آن ما در افغانستان برای آن‌هایی که زبان مشخصی دارند قانون بزرگی داریم. زبان پشتون یکی از زبان‌های کهن و غنی است. تا دوره‌های مختلفی در افغانستان حتی همان زمان‌هایی که حاکمان ما پشتویی بودند لطفشان نسبت به زبان فارسی بیشتر بود.

این منتقد ادبی اضافه کرد: از یک دور‌های در حدود ۹۰ یا ۱۰۰ سال به این طرف با گسترش روحیه ملی گرایی کم لطفی‌هایی به زبان فارسی صورت گرفت. متاسفانه این روحیه ملی گرایی به صورت قانون گرایی گاهی هم قبیله‌گرایی و جاهلی نمود پیدا می‌کند. بسیاری واژه‌ها از زبان پشتون را به صورت جبر و اجباری وارد زبان فارسی کردند. رتبه‌های علمی و نظامی و برخی از اسم‌های اماکن را به زمان پشتون تبدیل کردند. از گسترش زبان فارسی و از اینکه ما واژه‌های جدیدی که فارسی زبانان در ایران می‌سازند استفاده کنیم، مثل دانشگاه، دانشکده، دادسرا، شهرداری و... جلوگیری کردند. این خواست طالبان نیست. حاکمان فعلی این سیاست را به وجود نیاوردند. بلکه متاسفانه همچنان طبق سیاست حاکمان قبلی که آن‌ها هم پشتویی بودند این سیاست ادامه‌دار است. ما از عبارت فارسی‌ستیزی استفاده نمی‌کنیم، چون خیلی بدبینانه هست، اما نسبت به زبان فارسی در افغانستان کم لطفی می‌شود. با همه این کم لطفی‌هایی که از طرف حاکمان مختلف صورت گرفته من یادآوری کردم که حتی این سیاست کم لطفی نسبت به زبان فارسی که برخی آن را فارسی ستیزی تعبیر می‌کنند، کار را به جایی کشانده که اسم‌های فارسی مناطق را تغییر دادند.

وی همچنین با اشاره به این نکته که متاسفانه سال‌هاست که این سیاست اعمال می‌شود، گفت: یکی از سیاست‌های اشتباه دیگر در قبال زبان فارسی تغییر اسم است. دَری صفتی در زبان فارسی است. برخی افراد اینطور استدلال می‌کنند که زبان دری جدای از زبان فارسی است که در ایران صحبت می‌کنند. به همین خاطر عده‌ای ساخت واژه‌های تازه در ایران را تابو می‌دانند. در حالیکه ما می‌دانیم دری صفتی است بر زبان فارسی. خلاصه این کم لطفی‌ها صورت گرفت، اما با همه این کم لطفی‌ها هرگز جلوی رشد زبان فارسی و گسترش آن گرفته نشد. ما میلیون‌ها پشتون داریم که در هرات و در حوزه غرب زندگی می‌کنند و برخی از آن‌ها کاملا زبان فارسی را به عنوان زبان اول خود انتخاب کردند و پشتون را فراموش کردند. پشتون‌هایی داریم که به فارسی می‌نویسند و حتی به فارسی شعر می‌سرایند و برخی از این اقوام زبان اولشان زبان فارسی است. بسیاری از اقوام ساکن افغانستان به‌عنوان زبان رابط فارسی را انتخاب می‌کنند و این فارسی هرگز از بین نمی‌رود. حالا اینکه گاهی در رسانه‌ها صحبت می‌شود که فلان جا به زبان پشتون به انگلیسی نوشتند و فارسی را حذف کردند، هرگز باعث ریشه‌کن سازی زبان فارسی از این سرزمین نخواهد شد. این موارد فقط ناملایمتی و کم لطفی حاکمان را نشان می‌دهد. برای این سبقه تاریخی که آن‌ها از خود برجا خواهند گذاشت اصلا جالب نیست وگرنه فارسی کاخ بلندی است که از هیچ باد و بارانی گزندی نخواهد دید.

گزندی به زبان فارسی نخواهد رسید

رستمی همچنین با اشاره به این نکته که کسی نمی‌تواند به زبان فارسی خدشه‌ای وارد کند، ادامه داد: طالبان و هر گروه دیگر با هر سیاستی که حاکم باشد نمی‌تواند این زبان را خدشه دار کند یا اینکه آن را از بین ببرد. آن‌ها هم این تصور را دارند و هرگز فکر نمی‌کنم که با این زبان بجنگند یا برای نابودی آن کمر بسته باشند. شاید برخی از این افرادی که این سیاست را طرح کردند توجه‌شان به زبان پشتون بوده و خواستند زبان پشتون را رشد دهند. به آن‌ها توصیه می‌کنم سیاست توسعه زبان پشتون و کم لطفی به زبان فارسی محقق نخواهد شد. ارزش یک زبان به کتاب‌هایی هست که با آن زبان چاپ می‌شود. امروز با عصر تکنولوژی و فناوری، شاهد مقالات بسیاری به زبان فارسی هستیم که در فضای مجازی منتشر می‌شود. انجمن‌ها، نویسندگان و شاعران باعث رونق این زبان می‌شوند. قوم پشتون در افغانستان نزدیک به ۵۰ درصد جمعیت دارند. اما ستیز با فارسی یا بهتر است بگوییم کم لطفی در برابر فارسی باعث رشد زبان پشتون نخواهد شد. فکر می‌کنم باید دنبال یک سیاست دیگری باشند و این یک سیاست شکست خورده است. بهتر است که در طرح و برنامه خود تغییر نظر و تغییراتی به وجود آورند. فارسی درخت تنومندی است که هرگز ریشه آن نه تنها خشک نمی‌شود، حتی شاخه‌های کوچک آن هم ضربه نخواهد دید و برگ این درخت هم حتی نخواهد ریخت، چه برسد که بخواهد کسی ریشه آن را بخشکاند.

وی افزود: ما سه کشور فارسی زبان داریم، ایران، افغانستان و تاجیکستان. تعداد زیادی هم هستند که زبان مادری آن‌ها فارسی است، مثل فارسی زبانان ساکن پاکستان، هند و شهر سمرقند و بخارا. از آن چند شهر و گروه‌هایی که در کشور‌های پاکستان و هند هستند به دلیل اقلیت بودن آن‌ها می‌گذریم. از بین سه کشور فارسی زبان منطقه یکسری کار‌های مفیدی از سوی حاکمان آن‌ها صورت گرفته و در کنار آن کم کاری‌هایی هم صورت گرفته است. مثلا در ایران در کنار انجمن‌های مستقل، نهاد‌های دولتی و نهاد‌های رسمی مثل فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی یا دانشکده‌های زبان و ادبیات فارسی کار‌های بسیار بزرگی کردند. استادان این دانشکده‌ها و استادان اهل ادبیات، شاعران زبان فارسی در ایران و همچنین دولت کار‌های بسیار مفیدی کردند. تولید آثار و تحقیقات علمی، برگزاری سمینارها، کنفرانس‌های علمی و ادبی از جمله این کارهاست. واژه سازی و همسان‌سازی برخی از واژه‌هایی که از زبان‌های خارجی و مخصوصا زبان اروپایی وارد زبان شدند از جمله این اقدامات مفید است. از تاجیکستان خیلی گلایه‌ای هم نیست. چون آن‌ها سال‌ها مستقیما زیر تجاوز فرهنگی روس‌ها بودند، اما بعد استقلال، کار‌هایی صورت گرفت.

رستمی ادامه داد: در زمینه ادبیات، شاعران و نویسندگان تاجیک کار‌های مفیدی انجام دادند و تولیدات ارزشمندی به جامعه فارسی زبان‌ها تقدیم کردند. همچنین دانشکده‌های مختلف تاجیکستان قسمت دکتری را به رشته زبان و ادبیات فارسی اضافه کردند که اقدام موثری است. اما یک مشکلی در تاجیکستان وجود دارد که امید است به مرور زمان حل شود بحث نوشتاری زبان فارسی است. تاجیک‌ها این زبان فارسی را با همان خط و الفبای سیریلیک روسی می‌نویسند که برای دیگر فارسی زبان‌ها مشکل ایجاد کرده و یک مانع برای ارتباط بین تاجیک‌های فارسی زبان و ایرانیان و افغانستانی‌ها شده است. اگر دولت تاجیکستان در این زمینه اقداماتی انجام دهد تا همان طرز نوشتاری که در بین ایرانیان و افغانستان هست در تاجیکستان هم رواج پیدا کند و آن‌ها بتوانند بهتر از آثار این دو کشور استفاده کنند کار بسیار مفیدی خواهد بود.

وی درباره نگاه سیاستمداران افغانستانی به زبان فارسی گفت: در مورد افغانستان باید بگویم که متاسفانه سیاستمداران ما در قبال زبان فارسی واقعا کم لطفی کردند و این را بعضی‌ها تعبیر به ستیز با فارسی می‌کنند که من با لحن بلندتری آن را کم لطفی می‌نامم. دولت همانند پدری است که فرزندان مختلفی دارد و باید در قبال فرزندان خودش عدالت را رعایت کند و این نباشد که به یک فرزند بیشتر توجه کند و به دیگری کمتر. برخی از سیاست‌هایی که آگاهانه و یا ناآگاهانه طرح و برنامه‌ریزی می‌شود، در برابر فارسی قرار دارد. مثلا در افغانستان حتی در همان نظام قبلی که ادعای دموکراسی و آزادی می‌کرد، سال‌های سال به کار بردن دو واژه دانشگاه و دانشکده جنجال‌های زیادی به پا کرده بود. استدلال نامنطقی هم داشتند که می‌گفتند گویا این واژه دانشگاه واژه‌ای وارداتی از ایران است. چون آن‌ها فارسی زبان هستند و زبان ما دری است. در حالیکه ریشه هردو زبان یکی است. کمتر کسی پیدا می‌شود در بین فارسی زبان‌ها که بگوید من دری صحبت می‌کنم یا من دری زبانم، در حالیکه همه می‌گویند ما فارسی زبان هستیم. دری صفتی است بر این زبان، اما متاسفانه همین موضوع بسیار کوچک و بی اهمیت دستآویزی برای برخی از فارسی ستیز‌ها شده که ادعا کنند زبان ما دری است.

وی در پایان گفت: به هرحال، از هر سه دولت ایران، افغانستان و هم تاجیکستان به عنوان سه کشور فارسی زبان توقع داریم تا بیشتر به این زبان کهن و این زبانی که واقعا یکی از شیرینترین و بهترین زبان‌ها و ادبیترین زبان‌ها روی زمین است توجه کنند. همانطور که در گذشته سامانیان، صفاریان، غزنویان و سلجوقیان با توجه و بذل و بخششی که در قبال این زبان کردند نام خودشان را با افتخار در ادبیات فارسی ثبت کردند. به خاطر اینکه از کسانی حمایت کردند و کسانی را زیر بال و پر خود پرورش دادند که امروز افتخار نه فقط فارسی زبانان، بلکه افتخار تمام دنیا هستند.

سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت (۱۴۰۳) در محل مصلی امام خمینی (ره) به شکل حضوری و در سامانه ketab.ir به صورت مجازی برگزار میشود.