محرم و نامحرم؛ ارمغان شبکه‌های ماهواره‌ای

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، یادداشت دانشجویی؛* چندسالی است که تلویزیون‌های ماهواره‌ای با رشدی قارچ گونه، دست به توسعه‌ای همه جانبه از جهت کمیّت و کیفیت زده و با افزایش جامعه مخاطبان خود، به یک عامل مؤثر در برخی معادلات فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده‌اند. یکی از آثار و پیامدهای برنامه‌های ماهواره‌ای، دگرگون سازی ارزش‌ها در حیطه روابط زن و مرد و نفی اصول یا قیود ارتباطی میان زن و مرد در فرهنگ ایرانی اسلامی است.

حیازدایی، عفت گریزی، بروز ناهنجاری‌های ارتباطی در محیط‌های اجتماعی، افزایش روابط نامشروع، خیانت، طلاق و البته طلاق‌های عاطفی تنها گوشه‌ای از نتایج عملکرد شبکه‌های ماهواره‌ای در این حوزه  است. شناخت دقیق این پیامدها امری ضروری برای پیشگیری و نیز رفع آسیب‌های وارده است که مستلزم بررسی و تحلیل بیشتر پیرامون برنامه‌های پخش شده از شبکه‌های ماهواره‌ای است.

شناخت مفاهیم ترویج شده، بررسی شیوه‌های اثرگذاری و تبیین پیامدهای فرهنگی سه گام مهمی است که باید در موضوع روابط زن و مرد در سه حوزه «خانواده»، «دوستان و بستگان» و «محیط کار و اجتماع» به آن پرداخت.
 
 
قبح‌زدایی شبکه های ماهواره‌ ای از رابطه محرم و نامحرم

الگوی رابطه زن و مرد در نظام خانواده از مهم ترین و حساسترین الگوهای ارتباطی است. برنامه¬ ها و سریال‌های ماهواره¬ای نیز بر این مسئله تأکید ویژه ای داشته و از پرداختن به این مهم غافل نبودهاند. سبک ارتباطی زن و شوهر در خانواده، یکی از مؤلّفه ¬های مورد نظر در این بخش بوده است که سریال‌ها بیش از سایر برنامه‌های ماهواره‌ای، در این مهم کوشیده اند.

محمد حسین پیشاهنگ، کارشناس مسایل فرهنگی و پژوهشگر رسانه به گزارشگر طنین یاس می‌گوید: «تحلیل محتوای سریال‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که اهداف و نتایج عملکرد این شبکه‌ها در رابطه با روابط زن و شوهر بدین ترتیب است: نمایش تعارض میان عشق و ازدواج، سرد و بی روح نشان دادن روابط زن و مرد پس از عقد ازدواج، نمایش مشکلات متعدد در رابطه زن و مرد بواسطه ازدواج و انتظارات ناشی از آن، ایجاد شک و بدبینی نسبت به همسر و رواج آن در مخاطبان، عادی سازی و رواج خیانت به ویژه از ناحیه زن نسبت به شوهر، عادی سازی طلاق و قبح زدایی از آن.»

بدون شک رواج ارتباطات نامتعارف در قالب خانواده ‌های نامتعارف با تعاریف نامأنوس نیز بخش دیگری از عملیات فرهنگی رسانه‌های ماهواره‌ای است که در حیطه روابط زن و مرد در کسوت خانواده تعریف می‌شود. 

ازدواج‌های صوری، ازدواج های سپید، همسران اشتراکی، همسران اجاره‌ای، مادران مجرد، خانواده ‌های همجنس، زندگی در طلاق و غیره از جمله مفاهیمی هستند که ماهواره‌ها هر یک را به شکلی معرفی یا تبلیغ می‌کنند. البته طرح این موضوع نیز ضروری است که حیازدایی از روابط اعضای خانواده مانند خواهر و برادر یا والدین و فرزندان از دیگر آثار سوء شبکه ‌های ماهواره‌ای است.   
 
 
محمد حسین پیشاهنگ در خصوص آسیب‌شناسی شبکه‌های ماهواره‌ای در حوزه روابط میان محرم و نامحرم ادامه می‌دهد: «گرچه در برخی برنامه‌های ماهواره، خیانت به عنوان امری مذموم و ناپسند و گاه به صورت رابطه‌ای نافرجام نشان داده شده است. ولی نکته مهم این است که سریال های ماهواره‌ای با به تصویر کشیدن جذابیت های رابطه فرا زناشویی تحت لوای عشق، این مفهوم را القاء می¬کنند که این لحظات عاشقانه، جذاب و لذت بخش به تمام نافرجامی و بدنامی‌اش میارزد. در واقع مخاطب را با آگاهی نسبت به تبعات ویرانگر آن، به تکرار چنین تجربه ¬ای در زندگی شخصی ¬اش ترغیب می¬کند.»
 

محرم و نامحرم در دایره دوستان و بستگان

یکی از بسترهای ارتباطی زن و مرد خارج از حیطه خانواده، دایره وسیع‌تری به نام دوستان و بستگان است. در این دایره اگرچه افراد با یکدیگر غریبه نبوده و نسبت‌هایی آنها را به یکدیگر نزدیک کرده است ولی فاصله‌گذاری‌ها بیش از خانواده بوده و مرزهای پررنگ¬تری میان‌شان برقرار است. اما به دلیل ارتباطات نسبتاً زیاد و البته نزدیک افراد در این دایره ارتباطی، بسترهای ابتلا نیز بیشتر بوده و مراقبت‌های بیشتری در خصوص شکسته نشدن حریم‌ها می‌طلبد. از این رو چه در فرهنگ اسلامی و چه در فرهنگ‌های بومی ایران، حدود و ضوابطی برای اینگونه معاشرت¬ها مقرر شده است.

اما شبکه‌های ماهواره‌ای با درک این حساسیت، بر این بستر متمرکز شده و با القاء گزینشی فرهنگ غربی، ارزش‌های نوظهوری را برای این بخش از ارتباطات میان زن و مرد تبلیغ می‌کنند. سریال‌های ماهواره‌ای با نمایش الگوهای رفتاری و ارتباطی زن و مرد در دایره دوستان و بستگان، بیش از همه به این مهم نیز پرداخته‌اند.

محرم و نامحرم در اجتماع و محیط کار 

بسیاری از مشاغل کنونی جامعه ما به نوعی است که همکاری زن و مرد در کنار یکدیگر را می‌طلبد. مشاغل بسیاری نیز هستند که این همکاری و همجواری را بدون هیچ ضرورتی ایجاد کرده‌اند. محیط‌های اجتماعی دیگری نیز وجود دارند که فارغ از اهداف شغلی و حرفه‌ای، زمینه ارتباط میان زن و مرد را فراهم کرده‌اند. ضوابط فردی و اجتماعی حاکم بر این گونه روابط، تعیین کننده سلامت فردی و اجتماعی است و از این رو شبکه ‌های ماهواره‌ای تلاش می‌کنند ارزش‌های خود را در این بخش نیز ترویج و تحکیم نمایند.
 

محمدرضا خوشرو، پژوهشگر رسانه در این‌باره می‌گوید: « شاید بارزترین شیوه در این راستا، نشان دادن زنان شاغل در جامعه همراه با اصول و ارزش‌های مورد نظر در رابطه با همکاران باشد که در واقع به سوژه رایج سریال‌های ماهواره‌ای تبدیل شده است. در برخی از سریال‌های ماهواره‌ای، نقش اول متعلق به زن شاغلی است که روابط او با همکاران مرد و البته انعکاس آن در مسائل خانوادگی‌اش، به محور اصلی داستان یک سریال چند ده قسمتی تبدیل می‌شود.»

از آنچه تاکنون گفته شد در می‌یابیم که شبکه‌های ماهواره‌ای و برنامه‌های آن، چه به صورت عامدانه و چه در تأثیرات تبعی خود بر مخاطب، موجب شکسته شدن حریم‌ها و قبح زدایی از رابطه زن و مرد نامحرم شده و با دگرگون سازی ارزش های ارتباطی در سه حوزه «خانواده»، «دوستان و بستگان» و «محیط کار و اجتماع» موجب بروز ناهنجاری‌ها، از هم گسیختگی‌ها و حتی بحران‌های ارتباطی در جامعه می‌شوند.
 

رسانه ملی و رابطه محرم و نامحرم

بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) درباره اهمیت نقش و تاثیرگذاری رسانه ملی فرمودند: «اهمیت تلویزیون بیشتر از همه وسائل ارتباط جمعی است. این دستگاه‌ها، دستگاه‌های تربیتی هستند. باید تمام اقشار ملت با این دستگاه‌ها تربیت شوند. این یک دانشگاه عمومی است، یعنی دانشگاهی که در تمام سطح کشور گسترده شده است.» لذا با ظهور انقلاب اسلامی، تحولات عمیقی در سیاست های کلان کشور و فرهنگ عمومی مردم پدید آمد و جهت‌گیری‌های فرهنگی تبلیغی رسانه ملی نیز به عنوان یک نهاد فرهنگی دستخوش تغییر شد؛ به گونه‌ای که روابط نامناسب محرم و نامحرم از برنامه‌های تلویزیونی کنار رفت و فیلم‌ها، سریال‌ها و برنامه‌های نمایشی به دور از ابتذال آغاز شد و گسترش یافت.

اما در این میان، بعد پنهانی و زیربنایی رسانه یعنی روش‌ها و سیاست‌های بنیادین آن در زمینه نحوه تاثیرگذاری و تحریک انگیزه‌های مخاطبان و افزایش جذابیت برنامه‌ها با تحولی بنیادین روبه رو نشد همین عامل موجب شد به تدریج و با افزایش کمیت شبکه‌ها آثار نقصان میزان تغییرات محقق شده در در سیاست‌ها و راهبردهای کلی بروز کند و به دنبال آن زمینه چالش‌هایی همچون بروز مصادیقی از روابط نامناسب زن و مرد و بعضا استفاده از جذابیت زنان و... فراهم آید.

از همین روست که با وجود تلاش‌های قابل تقدیر رسانه ملی در ترویج اندیشه‌ها و آموزه‌های دینی، امروزه برخی از اندیشمندان حوزه دین و فرهنگ، نقش آن را در بروز برخی ناهنجاری‌های موجود در روابط بین زن و مرد قابل تأمل و بعضا موثر ارزیابی می‌کنند.

فرهادی، کارشناس مسایل فرهنگی، در خصوص رابطه محرم و نامحرم این‌گونه توضیح می‌دهد: «در برخی سریال‌ها و فیلم‌های تلویزیونی ارتباط راحت و دور از حیا و عفت دختر و پسر چنان به نمایش گذاشته می‌شود که گویی جزئی از سبک زندگی مردم ایران است و آنها با هر اعتقاد و در هر جایگاهی که باشند در برخورد با نامحرم خیلی راحت هستند. عادی‌سازی موضوعی فراتر از نمایش یک ناهنجاری اجتماعی است.

چرا که در نمایش یک ناهنجاری اجتماعی تلاش می شود برخی ناهنجاری‌ها یا بعضی گناهان نشان داده شود تا مورد نقد قرار گرفته و با نمایش سرانجام آنها، مخاطب نسبت به آثار سوء آن آگاه شود، اگرچه این امر نیز در مرحله اجرا نیازمند توجه به ظرافت‌های مختلفی می باشد. وقتی سخن از عادی‌سازی به میان می‌آید یعنی این‌که آن موضوع جزئی جاری در فضای قصه باشد و پیامد بدی نیز نسبت به آن مترتب نباشد؛ آن چیزی که امروزه اغلب در برنامه‌های نمایشی سیما شاهد آن می‌باشیم.»

چنانکه گفته شد با وجود تلاش‌های فراوان و خواست و اراده واقعی مسئولان رسانه ملی، بررسی‌های دقیق برنامه‌های رسانه ملی حاکی از وجود ضعف‌ها و کاستی‌هایی در حوزه روابط بین محرم و نامحرم است که خود باعث ارائه الگوی نامناسبی به مخاطبان می‌شود. گستره فراوان مخاطبان رسانه ملی، تاثیرگذاری برنامه‌های آن بر مخاطبان و منسوب بودن رسانه ملی به حاکمیت اسلامی ایران، اهمیت توجه به این مسئله را صدچندان می‌سازد.

حسینی، روانشناس مسایل خانواده، با اشاره به توصیه‌های قرآنی و فقهی اسلام در خصوص روابط محرم و نامحرم به گزارشگر طنین یاس این‌گونه توضیح می‌دهد:« بخش مهمی از دستورهای قرآنی در راستای پیشگیری از ناهنجاری‌های اخلاقی و جنسی است. متأسفانه در برخی برنامه‌های سیما، به این بخش از دستورهای قرآنی و نیز آسیب‌های این نوع روابط هیچ اشاره‌ای نشده و به مخاطبان، به ویژه جوانان، آگاهی لازم ـ به صورت مستقیم یا غیرمستقیم ـ داده نمی‌شود. حتی در برخی موارد برای دوستی‌های خیابانی و روابط مخفیانه یا ازدواج‌هایی که به دنبال یک نگاه و یک عشق زودگذر صورت می‌گیرد، عاقبت‌هایی خوش نشان داده می‌شود که بی شک در غالب امر، واقعیت اینگونه نیست. افزایش آگاهی جوانان درباره توصیه‌های پیشگیرانه و برخوردهای قاطع اسلام با روابط نامناسب محرم و نامحرم و نیز آسیب‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی این گونه روابط، با تهیه و پخش برنامه‌های مستند اجتماعی و یا حتی سریال‌ دست یافتنی است و این امر به قطع می تواند در پیشگیری از گسترش این نوع روابط و تقویت عفت اجتماعی بسیار مؤثر باشد.»

 به نظر می‌رسد بازخوانی جایگاه و مقام انسانی زن در گفتمان اسلامی به عنوان اولین گام ضروری جهت حفظ ارزش و کرامت انسانی زن به شمار می‌آید. برنامه‌سازان رسانه ملی باید بدانند جایگاه و هویت واقعی زن مسلمان چیست؟ ابعاد و مولفه‌های شخصیتی او کدام است؟ اسلام با توجه به ویژگی‌های زن چه اهداف متعالی برای او ترسیم کرده و در این باره چه وظایفی به عهده زن قرار داده است؟ بدون شک باور و تعمیق این مسئله که اسلام با نظر کرامت – نه نگاه جنسی- به زن نگاه می‌کند و از نظر آن همه‌ خصوصیات انسانی میان زن و مرد مشترک است در جهت گیری درست سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های طولانی مدت در حوزه اصلاح روابط زن و مرد نقش موثری دارد.

در پایان گزارش و به عنوان نتیجه‌گیری به نمونه‌هایی از جداسازی زن و مرد در اسلام اشاره کرده و اثرات مثبت آن را در جامعه بررسی می‌نماییم.

جدایی زن و مرد نامحرم، یکی از دستورهای صریح قرآن و رسول خدا(صلی ا... علیه و آله و سلم) است که در سلامت جامعه تأثیر فراوان دارد. بدون تردید حفظ «عفت عمومی» برای پایداری هر جامعه ای ضرورتی انکار ناپذیر است و یکی از راه های جلوگیری از نفوذ شیطان و وسوسه های آن، ایجاد حریم میان زن و مرد و رعایت پوشش لازم است تا از نگاه های هوس آلود و تماس های غیر شرعی جلوگیری شود.

تقویت ایمان، آرامش روحی و روانی، سلامت جسمی، استحکام بنیان خانواده، عزت و سربلندی، امنیت بانوان از دست سوداگران شهوت و دوری از افکار ناسالم، برخی از برکات این دستور قرآن و رسول خدا(صلی ا... علیه و آله و سلم) است. آن حضرت در این زمینه فرمود: «باعدوا بین انفاس النّساء و انفاس الرّجال»؛ در (مجامع عمومی) میان زنان و مردان نامحرم فاصله ایجاد کنید».[1]

رسول خدا(صلی ا... علیه و آله و سلم)  خود نیز عملاً برای جداسازی محیط زنان از مردان، اقداماتی انجام داد تا زمینه ها و خطرات ناشی از اختلاط زنان و مردان را از میان ببرد. روزی آن حضرت با اشاره به یکی از درهای مسجد نبوی، به یارانش فرمود: «اگر این در را برای بانوان اختصاص دهیم، بهتر است و آنان هنگام خروج از مسجد، دچار مشکل نمی شوند و اختلاط پیش نمی آید».[2]

همچنین رسول خدا (صلی ا... علیه و آله و سلم) در اقدامی دیگر به مسلمانان دستور داد در هنگام شب وقتی که نماز جماعت تمام می شود، اول زن ها از مسجد بیرون روند و بعد مردان پراکنده شوند. آن حضرت با این عمل خود، حتی زمینة روبه رو شدن زنان را با مردان نامحرم در کوچه های مدینه نیز از میان برداشت.[3]

این امر به اثبات رسیده که بسیاری از مفاسد اجتماعی و مشکلات جوامع متمدن امروزی، ناشی از اختلاط زن و مرد است، حتی برخی از کشورهای صنعتی به این نتیجه رسیده اند که در مراکز علمی، فرهنگی و عمومی، محل فعالیت این دو قشر باید از هم جدا شود.

میلادمحرمی- فعال فرهنگی دانشگاه‌های مشکین شهر

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تایید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.