رشد شاخص‌های علمی ایران بعد از انقلاب اسلامی

اخبار دانشگاهی را از «کانال اخبار دانشگاهی SNN.ir» دنبال کنید

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، یادداشت دانشجویی؛* در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کشور در زمینه شاخص‌های علمی در رتبه‌های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت‌های دور از انتظاری دست یافته، پیشرفت‌های حاصل شده را می‌توان حاصل دو موج آموزش و پژوهش دانست که مرهون پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش برای جبران کاستی‌های پیش از انقلاب بوده است.

بسم الله الرحمن الرحیم

«العلمُ سلطانٌ»

 حقیقتاً کشورى که دستش از علم تهى است، نمی تواند توقع عزت، توقع استقلال و هویت و شخصیت، توقع امنیت و توقع رفاه داشته باشد. طبیعت زندگى بشر و جریان امور زندگى این است. علم، عزت می بخشد. جمله ‏اى در نهج ‏البلاغه هست که خیلى جمله پرمغزى است. می فرماید: «العلم سلطان»؛ علم اقتدار است. «سلطان» یعنى اقتدار، قدرت. «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، می تواند تحکم کند؛ می تواند غلبه پیدا کند؛ هر کسى که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ بر او غلبه پیدا خواهد شد؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا می کنند؛ به او تحکم می کنند.

۱۳۹۱/۰۹/۲۱ بیانات مقام معظم رهبری در دیدار شرکت‌کنندگان در اجلاس جهانی اساتید دانشگاه‌های جهان اسلام و بیداری اسلامی

همین سخن کوتاه؛ اما حکیمانه، این نوشته را از هر مقدمه دیگری بی‌نیاز می‌کند. مطلب، واضح است. اگر امروز برخی کشورهای استکباری، حرف ناحق خود را بر کرسی می‌نشانند و به‌خود، اجازه می‌دهند تا در تمام مسائل دنیا دخالت کنند، دلیلش همین اقتداری است که از راه پیشرفت‌های علمی کسب کرده‌اند. اگر از میان تمامی کشورهای جهان، فقط پنج کشور دارای حق ظالمانه «وتو» هستند؛ اگر چند کشور استعمارگر، نام خود را «جامعه‌ جهانی» نهادند و همه را ملزم می‌کنند تا طبق میل آن‌ها رفتار کنند؛ اگر در بسیاری از مناقشات بین‌المللی، زورگویانی مثل آمریکا حتی برای نهادهایی مثل سازمان‌ملل هم اعتباری قایل نیستند و مثل لشکرکشی به عراق  و افغانستان، بدون مجوز و خودسرانه عمل می‌کنند؛ همه و همه به‌خاطر سلطه و اقتداری است که از راه کسب علم و تکنولوژی بدست آورده‌اند و با همین ابزار هم به دنیا زور می‌گویند.

بنابراین شکی نیست که اگر سایر کشورهای دنیا می‌خواهند خود را از سلطه و ذلت بردگی، رها کنند باید به سلاح علم، مجهز شوند و سطح دانش خود در تمامی زمینه‌ها را بالا ببرند.

در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کشور در زمینه شاخص‌های علمی در رتبه‌های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت‌های دور از انتظاری دست یافته است.

علم و پژوهش از دیرباز در کشور ما جایگاه عمیقی داشته است؛ اما متاسفانه در طی سالیان گذشته به دلیل هجمه استعمار، علمای کشور ما نتوانستند فضای لازم را برای رشد پیدا کنند وحتی اگر حرکتی را انجام می‌دادند با بن بست‌ها و ورود ممنوع‌ها مواجه می‌شدند اما با انقلاب اسلامی این بن‌بست‌ها شکست و زمینه لازم برای حرکت جوانان کشور ایجاد شد به طوری که در حال حاضر کشور در حال بازگشت به جایگاه علمی خوب گذشته است.

توجه ویژه به علم و پیشرفت‌های محسوس در این حوزه در شرایطی در کشور ایجاد شده است که فاصله علمی و فناوری‌های نوین جهان پیشرفته و کشورهای عقب نگه داشته و جهان سوم، روز به روز عمیق‌تر می‌شود.

این روند سبب شده است که اگر در قرن بیستم سخن از جهان پیشرفته و جهان عقب نگه داشته بود، امروز این مفهوم در قالب جهان فوق پیشرفته و برخوردار از علوم HIGH TECH نمود یافته و به عنوان یک واقعیت در جهان، خود نمایی می‌کند.

تلاش برای رفع فاصله بین پیشرفت‌های علمی جهان سوم و کشورهای عقب نگه داشته شده، موضوعی است که رهبر معظم انقلاب اسلامی همواره بر آن تاکید کرده‌اند. حقیقت این است که با اراده و تلاش و خودباوری می‌توان انحصارهای علمی و فناوری را در هم شکست و در این تلاش به موفقیت‌های چشمگیر نیز دست یافت.

در۳۰ سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کشور در زمینه شاخص‌های علمی در رتبه‌های قابل توجه جهانی قرار گرفته و از لحاظ نیروی انسانی متخصص و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل علمی نیز به پیشرفت‌های دور از انتظاری دست یافته، پیشرفت‌های حاصل شده را می‌توان حاصل دو موج آموزش و پژوهش دانست که مرهون پیروزی انقلاب اسلامی و تلاش برای جبران کاستی‌های پیش از انقلاب بوده است.

پس از پیروزی انقلاب به علت عقب ماندگی‌های شدیدی در بخش‌های مختلف از جمله آموزش عالی، با کمبود شدید نیروی انسانی تحصیلکرده و متخصص مواجه بودیم به طوری که حتی تا شش، هفت سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی به لحاظ کمبود شدیدی که در زمینه نیروی پزشکی وجود داشت هنوز در شهرهای متوسط کشور نیز پزشکان خارجی از بعضی کشورهای جهان سوم مشغول کار بودند.

خوشبختانه در نیمه‌های دهه ۶۰ بود که برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته در ستاد انقلاب فرهنگی به تدریج به مرحله اجرا در آمد و کمبود شدید نیروی انسانی تقریبا در عرض یک دهه به نحو محسوسی برطرف شد و به وضعیتی رسیدیم که تقریبا در تمامی رشته‌ها توانستیم نیروی انسانی مورد نیاز را تامین کنیم و امروز با چیزی حدود سه میلیون و ۳۰۰ هزار دانشجو در رشته‌های مختلف در همه کشور و در مقاطع مختلف تحصیلی مواجهیم و این موج اولی بود که انقلاب موفق شد آن را به راه بیاندازد و از ثمرات آن بهره‌مند شود.

اما موج دوم که موج پژوهش بود تقریبا از اواسط دهه ۷۰ با چرخش بیش از پیش آموزش عالی به سمت دوره‌های تحصیلات تکمیلی آغاز شد. با ایجاد و توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی، پژوهش کشور جان گرفت و موسسات پژوهشی به تدریج در کشور تاسیس شدند به نحوی که امروز تولید علم در ایران از رشد فوق‌العاده‌ای در مقایسه با تمام کشورهای دنیا برخوردار است؛ بنابراین تربیت نیروی انسانی و پرداختن به پژوهش و تولید علم دو موجی بوده که به طور موفق در کشور به راه افتاد و ما امروز با دستاوردهای این دو موج و البته با مشکلات و کمبودهایی مواجهیم.

بطور کلی مقایسه حرکت کشور با گذشته نشان می‌دهد که وضعیت امیدبخش و رضایتبخش است. کما این‌که شاید در آن سال‌ها گمان نمی‌رفت که کمبود نیروی متخصص کاملا مرتفع شود تا تولید علم به این شکل و با این رشد و شتاب در کشور به راه بیافتد؛ اما اینها همه محقق شده است.

در این میان نباید فراموش کرد که کشورهای دیگر هم هدف‌های بسیار بلندپروازانه‌ای را برای خودشان تنظیم کرده‌اند و بعضا با مشکلات کمتری نسبت به جمهوری اسلامی ایران مواجه بوده‌اند، جنگی بر آنها تحمیل نشده و منابع آنها محصور نشده شد؛ بنابراین شاید از جهاتی آمادگی بهتری را هم برای حرکت سریع داشته باشند؛ اما نکته اساسی این است که امکانات بالقوه کشور ما تقریبا استثنایی است، یعنی نیروی اصلی و آماده برای علمی که ما داریم در کمتر کشوری وجود دارد.

در حال حاضر سالانه حدود نیم میلیون نفر فارغ‌التحصیل دانشگاهی داریم که از این تعداد نزدیک به ۴۰ هزار نفر فارغ‌التحصیل تحصیلات تکمیلی هستند که بالقوه آماده کار پژوهشی هستند. بیش از ۳۰۰۰ نفر از آنها هم فارغ‌التحصیلان دوره‌های دکتری هستند؛ بنابراین این آمادگی وجود دارد که با برنامه‌ریزی درست و با استفاده بهینه از منابع و با هماهنگ کردن دستاوردهای زیادی که در کشور در حال رخ دادن است، بتوانیم با حرکتی پرشتاب از بقیه رقبا حتی از آنهایی که در شرایط موجود جلوتر از ما هستند، پیشی بگیریم.

ضمن آنکه با معیارهای جزئی باید موقعیت کشور را سنجید و یک ارزیابی تام و تمام که از همه جهت بتواند وضعیت علمی و فناوری ما را در صحنه بین‌المللی به دست بدهد وجود ندارد؛ اما همین شاخص‌های جزئی می‌تواند راهنمای خوبی باشد. مثلا اگر تولید علم را با انتشارات علمی بین‌المللی کشور بسنجیم که معیاری خوب؛ اما ناقص است ما در رتبه سی‌ام دنیا قرار می‌گیریم.

در بعضی از مقایسه‌های بین‌المللی که انجام شده، رتبه جهانی ایران در فناوری چیزی بین ۴۰ و ۵۰ برآورد کرده‌اند، اما در بعضی از حوزه‌های علمی و فناوری بسیار جلوتر هستیم. مثلا در فناوری نانو، بین ۲۰ کشور اول دنیا هستیم و در رشته شیمی وضعیت خیلی خوبی داریم حتی در بعضی رشته‌های محدود رتبه ما در دنیا تک رقمی است.

البته در ارزیابی‌هایی که در خصوص فناوری ایران انجام شده دستاوردهای حجیمی که در بعضی از زمینه‌های فناوری در کشور حاصل شده، در نظر گرفته نشده‌اند مثل فناوری هسته‌ای، نانو و فناوری سلول‌های بنیادی و از این قبیل که به صورت خاص دیده نشده‌اند.

این که کشور ما از نظر فناوری در چه موقعیتی است به این بستگی دارد که در چند رشته از رشته‌های مطرح و دارای مزیت جزو رتبه‌های بالاست بنابراین به نظر می‌رسد که ارزیابی‌ها کمی کمتر از واقعی را نشان می‌دهند و رتبه فناوری کشور بالاتر از برآوردهاست.

در چنین شرایطی اگر شرکت‌های دانش بنیان راهشان را در کشور پیدا کنند ایران یک کشور توسعه یافته خواهد بود البته مطمئنا نقش دولت در این میان بسیار حائز اهمیت است چراکه می‌تواند با برداشتن موانع از سر راه این شرکت‌ها زمینه را برای رشد و پیشرفت آنها فراهم کند.

بخش‌های مختلف وزارتخانه‌ها و منابع مالی در کشور نیز باید برای رشد شرکت‌های دانش بنیان کمک کنند تا شاهد جهشی سریع در حوزه فناوری و نوآوری باشیم.

فراموش نکنیم در شرایط فعلی که از لحاظ تامین نیروی متخصص و دانش فنی موفق بوده‌ایم بحث مهم دیگری در پیش روی ما قرار دارد. فناوری مقوله مهمی است که هم با علم و هم صنعت در ارتباط است و دارای هویت مستقلی است که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.

نوآوری هم بیشتر به مفهوم کالا یا خدماتی اطلاق می‌شود که در بازار مصرف ارائه می‌شود، به طور کلی نوآوری نتیجه تجاری شدن علم و فناوری است ومطمئنا باید برای ارتباط این زنجیره‌ها راهکاری اندیشیده شود.

در واقع در دنیایی که دانـش و دسـتـاوردهـای عـلـمـی و فـنـاورانـه، اصـلـی‌تـریـن زیرساخت‌های قدرت و اقتدار ملّی کشورهای جهان را تشکیل می‌دهد ضرورت تقویت نهادهایی که در عرصه تولید علم، بویژه در مرزهای دانش بشری حرکت می‌کنند اولویتی دوچندان دارد.

ضمن آنکه تا کنون درخصوص فناوری‌های راهبردی در کشور کارهای خوبی صورت گرفته اما تمام آنها به صورت پراکنده است که نیاز به جمع بندی، بررسی و نتیجه‌گیری دارند و در واقع اگر مجموع دانسته‌های خود را جمع‌بندی کنیم آمار قابل توجهی از اطلاعات به دست خواهد آمد که می‌توانیم از آنان برای پیشبرد اهداف خود استفاده کنیم.

این روزها اما اخبار نگران‌کننده‌ای به گوش می‌رسد. یک نمونه‌ عینی از این نگرانی‌ها مربوط می‌شود به اظهارات قائم‌مقام سازمان فضایی که می‌گوید: «براساس اعلام موسسات معتبر بین‌المللی، ایران طی پنج سال گذشته یکی از قدرت‌های نوظهور فضایی با بالاترین نرخ فعالیت‌ها بود اما این وضعیت اکنون قدری در حال پسرفت است».

پایگاه های استنادی جهان تعداد مستندات ایران در سال ۲۰۰۵ میلادی یعنی (۱۳۸۴) را ۷۵۰۶ و این تعداد در سال ۲۰۱۲ (یعنی ۱۳۹۱) را ۴۰۲۳۶ گزارش کرده اند (پایگاههای رنکینگ Scimago و داده های Scopus) یعنی رشد علمی ایران در دولت های نهم و دهم در جهان خیره کننده تلقی شده است و بعد از آن در دولت یازدهم مواجه با توقف یا کاهش رشد علمی بوده ایم. این کاهش رشد اتفاقاً عمدتاً مربوط به حوزه وزارت علوم است. لذا کاهش و یا توقف رشد علمی ایران در دولت یازدهم غیر قابل انکار است. در نتیجه وزارت علوم باید مسأله را جدی بگیرد چون زمان بدون توجه به نظرات این و آن و بدون توجه به جنجال­ سازی­های سیاسی و ایجاد حاشیه ها می گذرد و پایگاههای استنادی جهانی آمارها و جداول را منتشر خواهند کرد.

نگاهی به هشدارهای مکرر رهبر انقلاب در خصوص مراقبت از کندنشدن سرعت علمی کشور، گویای این حقیقت است که متاسفانه، علم و دانش از بازی‌های سیاسی و دعواهای جناحی در حال متضررشدن است. رهبر معظم انقلاب چندین بار نسبت به این مساله هشدار داده‌اند و به‌طور جدی خواستار جلوگیری از ایجاد وقفه در حرکت شتابان علمی شده‌اند.

یادمان باشد که راه‌حل دائمی و قطعی برای عبور از چالش‌های پیش‌روی کشور، در گرو بالابردن سطح علمی و فناوری کشور است؛ چیزی که اگر اتفاق بیفتد دیگر حتی چندبرابر تحریم‌های فعلی هم نمی‌توانند کوچک‌ترین صدمه‌ای به حرکت ایران اسلامی وارد کنند.

فاطمه كمال- مسئول واحد علمي جامعه اسلامي دانشجويان علوم پزشكي كاشان

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تایید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.