شاه قاسمی: فضای مجازی تاثیر مهمی در گسترش امر به معروف و مطالبه گری جامعه دارد

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، نشست «فرصت‌ها و تهدید‌های فضای مجازی برای نقد اجتماعی سازنده و امر به معروف مسئولان»، با حضور دکتر عبداله بیچرانلو عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران و دکتر احسان شاه قاسمی عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشکده اجتماعی دانشگاه تهران، در غرفه ستاد امر به معروف و نهی از منکر در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد. این سومین پنل از سلسله نشست‌های مناظره و آزاداندیشی است که به همّت اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل ستاد امر به معروف در ایام نمایشگاه قرآن کریم برگزار می‌شود.

دکتر شاه قاسمی در ابتدا درباره پتانسیل‌ها و قابلیت‌های فضای مجازی برای بستر سازی امر به معروف مسئولان گفت: فضای مجازی یک چاقوی دو لبه است که ظرفیت بالای تخریب و سازندگی را در خود جای داده است. متاسفانه با وجود اعلام انتقاد پذیری، در نهایت نقد و امر به معروف مورد اقبال قرار نمی‌گیرد.

شاه قاسمی در ادامه گفت: نقد اجتماعی در فضای مجازی که به تعبیر بنده با ساکت کردن نقد‌های سازنده تبدیل به فحاشی در فضای مجازی شده است، در حاضر نه تنها به فرصت مناسب و بستر مهم برای امر به معروف سازنده تبدیل نشده بلکه آسیب‌های متعددی را وارد کرده است مانند از بین بردن جرأت مسئولین با فحاشی در حالی که جامعه به مسئولین شجاع، نقد پذیر و با تعهد نیاز دارد.

وی با اشاره به اثر پذیری نقد سازنده در فضای مجازی، افزود: در دوران کنونی که کشور ما هم با مشکلاتی در بحث تحریم روبروست و هم اینکه دشمنان بین المللی و منطقه‌ای دارد، با نقد نامناسب در فضای مجازی روبرو هستیم که به این پدیده «بردلی افکت» می‌گویند.

شاه قاسمی درباره پدیده «بردلی افکت» اظهار کرد: در دهه ۱۹۸۰ که ریگان کاندیدای ریاست جمهوری آمریکا شده بود، برای اولین بار کاندید سیاه پوست دیگری هم به نام «بردلی» رقیب ریگان بود و نظر سنجی‌ها در آن زمان نشان می‌داد که این فرد از لحاظ تعداد آرا سایه به سایه ریگان در حال حرکت است، اما نتایج انتخاب ثابت کرد که با اختلاف بسیار زیاد ریگان برنده انتخابات است.

وی ادامه داد: نتیجه انتخابات با توجه به نظرسنجی‌ها ثابت کرد که افراد افکار محافظه کارانه‌ی خود را بیان نمی‌کردند و برای نشان دادن روشنفکر بودن و نژاد پرست نبودن در نظرسنجی‌ها بردلی را انتخاب می‌کردند و عملا به نظرسنجی‌ها دروغ می‌گفتند.

عضو هیئت علمی دانشکده اجتماعی دانشگاه تهران با تاکید بر عدم تطابق فضای اجتماعی مجازی افراد با فضای اجتماعی واقعیشان، تصریح کرد: افراد برای گریز از ترد شدن در فضای مجازی به علت فردی معقول بودن یا سنتی بودن یا افراد پذیرفته شده در گفتمان‌های خاص اجتماعی و. از اظهار نظر کردن ترس دارند.

شاه قاسمی با اشاره به پدیده بردلی افکت و ترس از اظهار نظر افراد در فضای مجازی گفت: در نتیجه افراد منتقد با روش فحاشی گفتمان قالب را بدست آورند و مهمترین ضرر این شکل از نقد این است که مسئولین امر به معروف واقعی نمی‌شوند. این اتفاق به نفع مسئولین ناتوان و به ضرر مسئولین توانمند تمام می‌شود.

در ادامه این نشست دکتر عبداله بیچرانلو با تایید از بین رفتن کارایی اصلی و مناسب فضای مجازی در جامعه، گفت: ظرفیت‌های بسیار مناسب و عظیمی در فضای مجازی وجود دارد که می‌تواند در اصلاح جامعه و نقد پذیری مسئولین و نقد منصفانه جامعه نسبت به خطای مسئولین، نقش موثری را ایفا کند.

وی با اعلام اینکه حدود ۶۲ میلیون نفر عضو طبق امار در فضای مجازی در کشور وجود دارد، گفت: میزان نفوذ کاربران عضو فضای مجازی در کشور ۷۶ درصد می‌باشد که این رقم حدود ۹ درصد به نسبت میانگین رشد خاورمیانه بیشتر است.

بیچرانلو در ادامه گفت: به نظر بنده فضای مجازی ظرفیت بسیار زیادی در گسترش عدالت در جامعه را دارد مشروط بر اینکه در سیاست گذاری در گسترش آن بی عدالتی اتفاق نیافتد. این بدان معناست که شکاف و تبعیض دیجیتال رفع شود.

عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه توسعه فضای مجازی در کشور به طور متوازن نیست، گفت: طبق آمار حدود ۲۰ میلیون نفر از مردم دسترسی به فضای مجازی ندارد و بخشی از مردم که در آمار حضور دارند، دسترسی‌های اثر بخشی در فضای مجازی ندارند. درصدی از مردم ما سواد دیجیتال بالایی ندارند و این چند ضلعی بودن دسترسی‌ها و کیفیت دسترسی‌ها و آثار آن فضای مجازی را دچار شکاف و تبعیض کرده است.

بیچرانلو در ادامه گفت: اگر گسترش در فضای مجازی را بر اساس عدالت دیجیتال تدوین کنیم، می‌توانیم دو نتیجه مهم بدست آوریم. اول اینکه طیفی از کاربران فضای مجازی که آن‌ها کاربر بی صدا نامیده می‌شوند به اظهار نظر و نقد روی می‌آورند و اصطلاحا فضای مجازی به آن‌ها صدا می‌دهد، دوم اینکه فضای جامعه را شفاف‌تر به معرض نمایش می‌گذارد.

وی با تشریح اینکه معروف در علم ارتباطات به معنی امری است که عقلا آن را تایید کرده اند، گفت: بخشی از شناخت از معروف در فضای مجازی وجود دارد و بر این عقیده هستم که فضای مجازی ظرفیت گسترده‌ای در این زمینه دارد.

بیچرانلو در ادامه گفت: با ورود فضای مجازی به متن اجتماع ما از ساخت واقعیت اجتماعی به ساخت مجازی اجتماعی روی آورده ایم، و این امر در حال حاضر در حال شکل دادن و نمایش واقعیت‌های اجتماعی در هر جامعه است.

وی با تاکید به اینکه نمایش واقعیت‌های اجتماعی در فضای مجازی قابلیت‌های مهمی در جهت امر به معروف دارد، گفت: فضای مجازی می‌تواند نظارت پذیری و عملکرد مسئولان را شفاف و واضح به معرض نمایش بگذارد. همچنین فعالیت نیکو و تایید شده می‌تواند با ضریب گرفتن در فضای مجازی تبلیغ و تشویق شود.

وی در ادامه گفت: از سوی دیگر رویت پذیر شدن و شفافیت امر مذموم هم از قابلیت‌های فضای مجازی می‌باشد که از طریق این فضا می‌توان به نهی و امر به اصلاح آن پرداخت.

شاه قاسمی در بخش دوم صحبت‌های خود با اشاره به توسعه واقعیت‌های اجتماعی در فضای مجازی گفت: بنده جزو کسانی بودم که با دلایل علم ارتباطات و جامعه شناختی، با بستن تلگرام مخالف بودم و هستم. حوادث دی ماه ۹۶ نشان داد که یک کانال توانست شورش‌ها و اعتراضات را هدایت کند که به بنظر در این کار موفق بود، اما این اتفاق چندین درس مهم و نکته را به همراه داشت. اولین نکته اینکه اکنون هم از طریق مسیر‌های غیرمجاز افراد به تلگرام متصل می‌شوند، اما هیچگونه شورش یا اعتراضی اتفاق نمی‌افتد.

شاه قاسمی در ادامه گفت: دو ستون مهم تمدن ما خانواده و جماعت است. خانواده که به عنوان عنصر بسیار مهم و زمینه ساز ارزش‌های فرهنگی و روابط اجتماعی و پیشرفت و... می‌باشد و جماعت که همان اجتماعات کوچک مانند فامیل، محله، مدرسه و... است. مسیر اصلی آن کانل معاند و فلسفه شکل گیری تلگرام بر پایه تفکر افراد است همین امر بهترین ابزار فضای مجازی برای گسترش فرهنگ، تحکیم وحدت، مطالبه قانونی از مسئولین و امر به معروف سالم در فضای عقلانی است.

وی با تاکید بر اینکه تلگرام یک فرصت برای اجتماع است و اینستاگرام در مقابل مضر است، گفت: تلگرام اثرات مثبت بیشتری نسبت به اثرات منفی اش در علم ارتباطات داشت و اینستاگرام در مقابل اثرات منفی بسیار زیادتری دارد. تلگرام یک رسانه متن مدار بود و خواندن یک متن انسان‌ها را وادار به تفکر و تعقل می‌کند و این عامل باعث ترقی سطح تفکر و آگاهی در تمام زمینه‌ها می‌شود. نتیجه این امر دارا بودن مخاطب آگاه است که اول از همه با آگاهی کامل مسئولان جامعه خود را امر به معروف می‌کند و مطالبه گری را به شیوه درست در پیش می‌گیرد.

شاه قاسمی با اشاره به اینکه تصویر در علم ارتباطات مترادف با تنبلی ذهن است، گفت: اینستاگرام، چون برپایه عکس و فیلم می‌باشد، قدرت تخیل، تعقل و تصویر سازی را از انسان می‌گیرد و ذهن را دچار تنبلی می‌کند. اینگونه است که اینستاگرام از جامعه مجازی مخاطب آگاه، فکور و مطالبه گر نمی‌سازد. مانند تلویزیون که ذهن را تنبل می‌کند و رادیو ذهن بیدار و آگاه می‌سازد؛ و متاسفانه شاهد این هستیم که اینستاگرام در یکسال گذشته رشد مخاطب بسیار بیشتری در ایران داشته است.

بیچرانلو در بخش بعدی گفتگو با اشاره به اجرا نشدن بخش عمده‌ای از گسترش سواد رسانه‌ای در کشور، گفت: سواد رسانه‌ای چندین جنبه دارد که یکی از پله‌های رسیدن به آن، دسترسی کامل افراد به رسانه است و مرحله بعد اموزش سواد رسانه‌ای است که این آموزش فضای مجازی، کارکرد‌ها و ضرر‌های آن را به طور دقیق تشریح می‌کند.

وی در ادامه گفت: آموزش سواد رسانه‌ای از این نظر مهم است که تخریب هر چیز اگر به صورت ناآگاهانه صورت کیرد می‌تواند به مراتب گسترده شود و نفوذ بیشتری داشته باشد. مانند اینکه در مواردی شایعات و جنگ روانی دروغین به سبب ناآگاهی افراد، فضای جامعه را ملتهب می‌کند و حتی به تخریب می‌کشاند و مردم در برابر شایعه عکس العملی نامعلومی به سبب ناآگاهی از خود بروز می‌دهند.

بیچرانلو یکی از مهمترین عناصر گسترش سواد رسانه‌ای را تولید کاربران در فضای مجازی اعلام کرد و گفت: در بخش نهایی زمانی که کاربران خود تولیدکننده می‌شوند بدین معنی است که افراد در مواجهه با مسئله مذموم، زبان و روابط عمومی بیان مسئله و راه حل آن را دارا باشند.

وی گفت: به نظر بنده هم اکنون به طور اندک مطالبه مردم به شکل اصولی و بر اساس قواعد امر به معروف در فضای مجازی نشر داده می‌شود و این شکل از نقد مسئولین در فضای مجازی می‌تواند اثرات مطلوبی با گسترش آن در جامعه مجازی کشور داشته باشد.

عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران درباره نبود پرچمدار در فضای نقد مطالبه گری در فضای مجازی، اظهار کرد: یکی از علت‌های نبود حلقه واسطه بر می‌گردد به اینکه مسئولان اغلب در معرض نقد‌های سازنده و امر به معروف‌های با قاعده و در مقابل نقد‌های بی ادبانه و فحاشی قرار می‌گیرند. به نظر می‌رسد این بدان علت است که اخلاق در فضای مجازی به خاطر متفاوت بودن این فضا رعایت نمی‌شود.

بیچرانلو با اشاره به گسترش فضای تصویر محور در دهه‌های گذشته گفت: فضای مجازی متن محور در ایران اقبال بسیار پایینی داشته است که این در تفکر و تعقل و همینطور نقد و امر به معروف تاثیر به سزای دارد. می‌توان با توسعه و گسترش اطلاعات متنی از جمله توسعه کتابخوانی، تشویق به مطالعه فضا‌های متنی و... الگو‌های متنی را متناسب با الگو‌های تصویر محوری به جامعه تزریق کرد و به همین سبب سطح فرهنگ، اگاهی عقلانی و فضای مطالبه گری با آگاهی کامل را در جامعه گسترش داد.

بیچرانلو با تاکید بر تقویت زیرساخت آگاهی در فضای مجازی، گفت: من فکر می‌کنم اگر مسیر و شیوه گسترش فضای مجازی را بر اساس عقلانیت و اگاهی کاربران پیش بگیریم، می‌توانیم در بلند مدت از فضای مجازی برای مطالبه شفاف و عدالت اجتماعی در تمام زمینه‌ها استفاده کنیم.

شاه قاسمی درباره سواد رسانه‌ای در ایران، گفت: تدریس سواد رسانه‌ای در ایران براساس خواسته‌های افراد گفته می‌شود. نمونه بارز آن استفاده کودکان و نوجوانان از فضای اینترنت است. به نظر بنده تا قبل از ۱۸ سالگی نباید فضای اینترنت به طور واضح و بدون هیچ گونه فیلتر و محدودیت در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گیرد. در تمام کشور‌های توسعه یافته کمتر از ۱۰ درصد از کودکان از فضای اینترنت استفاده می‌کنند آن هم تنها در حوزه سرگرمی مناسب.

وی ادامه داد: اگر قبل از ۱۸ سالگی وارد فضای اینترنت نشوند، فرزند شما هم مطالعه بسیار زیادی داشته، هم رشته مناسب دانشگاهی را انتخاب کرده و سطح آگاهی و عقلانیت بالاتری نسبت به سایر هم نسلان خود دارد. اما در ایران به دلیل فرزند کم و خانواده‌های فرزندسالار قاطعیت تدریس درست سواد رسانه‌ای وجود ندارد و تنها به اصلاح بخشی از سواد رسانه‌ای و کنترل آن پرداخته می‌شود.

بیچرانلو درباره نقش سلبریتی‌ها در فضای مجازی، گفت: در ایران این باور به وجود آمده است که هر کسی که به شهرت رسیده است، می‌تواند مرجع نظر در هر زمینه‌ای باشد که این باور بسیار غلطی است. به نظر من نقش رسانه‌ها در به شهرت رسیدن افراد و شکل گرفتن سلبریتی‌ها نقش اساسی را ایفا می‌کنند.

وی ادامه داد: این مرجعیت از نظر باور اکثریت جامعه ایران، یک عقیده کاذب است و این عنوان نظر مرجع را می‌توان فقط در حوزه تخصصی یک سلبریتی انتظار داشت نه در تمام زمینه ها. سلبریتی‌هایی که هر روز در یک حال اخلاقی یا رنگ دیگری هستند، تبعیت از آن‌ها خطرناک می‌شود.

بیچرانلو گفت: در بخشی از ساماندهی‌ها و مسائل خاص اجتماعی مثل اتفاقات سیل و زلزله به دلیل جذابیتی که برای مردم دارند می‌توانند نقش خبررسانی و تجمع مردم در آن امر را ایفا کنند، اما در امر به معروف و فضا‌های دینی و مذهبی به خاطر اینکه همیشه در معرض خطا و لغزش هستند نباید از سلبریتی‌ها در فضای اجتماعی استفاده کرد، چون نتیجه معکوس دارد.

شاه قاسمی با تاکید بر اینکه هیچ کدام از ما مخالف ورزشکار و بازیگر و افراد مشهور دیگر نیستیم، گفت: اینکه سلبریتی‌ها در مسائل تخصصی جامعه مانند شیوه مقابله با سیل و زلزله، امور سیاسی، انتخابات و... بسیار خطرناک و اشتباه است. در استفاده از سلبریتی‌ها در مسائل تخصصی و نبود آگاهی فرد مشهور تمام افراد ضربه می‌خورند، حتی کسی که به ظاهر از حمایت سلبریتی سود برده است.

وی ادامه داد: اگر از سلبریتی‌ها برای امور تخصصی مانند انتخاب شدن در انتخابات استفاده می‌کنیم، با تمام کار‌های یک سلبریتی تداعی کننده آن فرد انتخاب شده است، چون تمام سلبریتی‌ها برای مشهور ماندن و مشهورتر شدن باید در رسانه‌ها هر از چند گاهی با حاشیه‌ها بزرگنمایی شوند و این حاشیه‌ها نام انتخاب شونده را نیز تداعی خواهد کرد و این ضرر بسیار سنگینی است.

بیچرانلو با اشاره به سخنی از نهج البلاغه، گفت: امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمایند امتی که در میان آن‌ها حق ناتوان بدون لکنت زبان از توانمند بازستانده نشود رستگار نخواهد شد. به نظر من این سخن گرانمایه عدالت زبانی را تداعی می‌کند. با کاهش نکات منفی فضای مجازی، این فضا می‌تواند زمینه ساز عدالت زبانی به شکل گسترده و بدون نیاز به دسترسی و رودررو بودن خواهد شد.

شاه قاسمی در پایان این گفتگو گفت: طبق تحقیق در آمریکا نگرش مردمی که از طریق دیدار افرادی که به ایران سفر کرده اند پدید آمده نسبت به مردمی که تبلیغات فضای مجازی در مورد ایران را دیده اند، مثبت‌تر است؛ بنابراین تاثیر فضای مجازی بر نگرش افراد نقش بسیار مهمی را دارد. به نظر می‌رسد با بستن برنامه‌های نقادانه، بستن کانال‌های مطالبه گر و جلوگیری از گسترش فضای مجازی در حوزه متنی که به آگاهی مستقیم کاربران مربوط می‌شود، جامعه سالم، مسئولان کاملا درستکار و رواج امر به معروف در جامعه را نخواهیم داشت. فضای مجازی در کنار سواد رسانه‌ای تاثیر بسیار مهمی در گسترش امر به معروف و مطالبه گری جامعه دارد.