دستاورد اردوغان مشخص است؛ پیروزی «علیُف» دقیقاً چه بود؟/ هزینه «پیروزی باکو» بیشتر از «شکست ایروان» است/ هیچ راهی برای بازگرداندن «قره‌باغ» به آذربایجان نیست

گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو - احمد رضاپور؛  نشریه آمریکایی «نشنال اینترست» در گزارشی با عنوان «قره‌باغ و زخم‌های تازه جنگ» به قلم «مارک اپیس کوپوس» نوشت: با گذشت بیش از یک ماه از انعقاد توافق آتش بس ۱۰ نوامبر جهت اتمام جنگ دوّم قره باغ، دو کشور در پیام‌های داخلی خود درحال سنگربندی مجدد هستند. حداقل در یک مورد، همگرایی قابل توجهی بین دو طرف مخالف وجود داشته است ـــ ایروان و باکو بر این موضوع اتفاق نظر دارند که دوّمی قاطعانه پیروز شد و اوّلی به طرز بدی باخت.

آذربایجان بلافاضله جشن پیروزی برگزار کرد و «الهام علیف» رئیس‌جمهور آذربایجان در رژه پیروزی اعلام کرد: «اگر ارمنستان جرات کند فاشیسم خود را یکبار دیگر نشان دهد، با مشت آهنین ما روبه‌رو خواهد شد. عصر جدیدی برای آذربایجان شروع شده است.»  در همین احوال، ارمنی‌ها در حالت آشفته‌ای قرار دارند که ملقمه‌ای از عزای ملّی و خشم ضد حکومت است. احزاب مخالف به جهت آنچه بی کفایتی دولت «پاشینیان» در جریان جنگ برمی‌شمارند، در تلاش برای خلع قدرت وی هستند. معترضان بار دیگر ضمن تلاش برای تسخیر یک ساختمان دولتی در ایروان، خواستار استعفای فوری نخست وزیر «نیکول پاشینیان» شدند.

در قرائت روایت اصلی از جنگ یک منطق غیرقابل انکار وجود دارد. آذربایجان با موفقیت سرزمین‌های از دست رفته خود را در جریان جنگ اوّل قره باغ حدفاصل سال‌های ۱۹۸۸-۱۹۹۴ به دست آورد که شامل «شوشا» و هفت منطقه آذری است. در مقابل، ارمنستان بعد از یک ماه جنگ سنگین، مجبور به تخلیه تعدادی از مناطق اشغالی شد. با این حال، این روایت ساده، تنها بخشی از داستان است. نگاهی دقیق به پشت صحنه حمله آذربایجان نشان می‌دهد که در بازه زمانی بلند مدّت، احتمالاً هزینه پیروزی باکو بیشتر از شکست ایروان است. 

شواهد حاکی از آن است که طراحی، هماهنگی و اجرای بخش بزرگی از جنگ آذربایجان توسط ترکیه انجام گرفت. پهباد بایراکدار TB-۲، اعزام کماندو‌های نیرو‌های ویژه و مزدوران حاضر در سوریه که به ترکیه وابسته‌اند، از جمله کمک‌های نظامی آنکارا به باکو است. کنترل ترکیه بر نیروهای مسلّح آذربایجان به قدری عمیق است که گزارش‌های مبنی بر اخراج افسران نظامی آذربایجان به دستور آنکارا وجود دارد. این دستور، پس از انتقاد از افسران آذری به میزان دخالت ترکیه در جنگ قره باغ صورت گرفت. حضور «رجب طیّب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه در رژه پیروزی در باکو، نمایی برجسته را به تصویر کشید: دو رهبر شانه به شانه هم ایستادند و پشت آنان، ردیفی از پرچم‌های ترکیه و آذربایجان به تعدادی برابر چیده شده بود.

پیروزی «الهام علیف» به قیمت حاکمیت آذربایجان تمام شد. قدرت در حال ظهور «وتو» ترکیه در سیاست خارجی و نظامی آذربایجان تنها در سایه نگرش پان ترکیسم آنکارا جهت گسترش حوزه نفوذ در منطقه قفقاز جنوبی مستحکم می‌شود. دستاورد اردوغان کاملا مشخص است، امّا «علیف» دقیقاً چه چیزی را برد؟ آذربایجان در جریان جنگ سنگین ۴۵ روزه هزاران کشته داد، مناطق وسیعی از سرزمین‌های اشغالی در کنترل ارمنستان باقی ماند. نت‌ها پس از مداخله روسیه در روز ۹ نوامبر بود که نیرو‌های ارمنستان مجبور به تخلیه مناطق آذربایجانی باقی‌مانده به عنوان بخشی از توافق آتش بس شد. با این وجود هم، قره باغ الان در اشغال صلحبانان روسی است. این نکته به قدری مهم است که جا دارد مداوم تکرار شود: براساس نتیجه مستقیم جنگ، دیگر هیچ راه مشخصی برای بازگرداندن قره باغ تحت لوای حاکمیت آذربایجان نیست. نه تنها باکو در بازگردان تمامیت ارضی آذربایجان شکست خورد بلکه اکنون با اشغال نظامی دو دولت خارجی مواجه است که هیچ افق روشن در پایان استیلای آن متصور نیست. 

ارمنستان به صورت قانونی قره باغ را به عنوان قلمرو آذربایجان قبول کرده ولی مدت مدیدی است که  در راستای واگذاری این منطقه و یا هفت منطقه تحت اختیار نیروهای ارمنی بعد از جنگ اوّل قره باغ هیچگونه قدمی برنداشته است. سیاست ارمنستان در قبال قره باغ حفظ وضعیت درگیری منجمد بود ـــ درگیری منجمد به حالتی می‌گویند که نبرد مسلحانه پایان یافته است ولی هیچگونه معاهده‌ای برای پایان منازعات منعقد نشده است. این وضعیت دقیقاً همان چیزی است که از طریق آتش بس به دست آمده است. با ممانعت از هرگونه تغییرات در جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز جنوبی، قره باغ به عنوان یک منطقه خودمختار ارمنی درون مرزهای آذربایجان خواهد ماند.  استقرار صلحبانان روسی برای اهالی قره باغ امنیتی خواهد آورد که هرگز نمی‌توانستند به تنهایی با اسلحه نیروهای ارمنستان به دست آورند. 

ایروان برای ازدست دادن هفت منطقه تحت کنترل خود اظهار ناخرسندی می‌کند ولی در اینجا باید به تاریخ اخیر نگاه کنیم. «آندرانیک میگرانیان» دانشمند روسی و برجسته علوم سیاسی به این نکته اشاره می‌کند که یک دید رسمی در میان اهل سیاست در ارمنستان وجود دارد مبنی بر اینکه مناطق تحت تصرف اطراف قره باغ را نمی‌توان تا ابد خفظ کرد. از دیرباز، هدف تجارت این سرزمین‌ها بود که برخی اوقات از آن به عنوان کمربند امنیتی یاد می‌شد، تا در ازای آن پایداری و خودمختاری برای قره باغ در بهترین شرایط ممکن حاصل شود. با ماموریت صلحبانان روسی هم اکنون نیز خودمختاری منطقه قره‌ باغ تضمین شد و دیگر چیزی برای چانه‌زنی وجود ندارد. ارمنستان با آتش‌بس از شر درگیری‌های سرزمینی طویل‌المدّتی رها شد که هرگز در آن نمی‌توانست پیروز شود. زخم‌های تازه جنگ به مرور زمان محو خواهد شد.