زند مقدم: ضرورت بازنگری در آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی / وزارت علوم جایگاهی برای این قطب‌ها متصور نیست

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو، بیش از بیست سال از تدوین اولین آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی در کشور می گذرد. آیین‌نامه‌ای که با هدف تبدیل دانشگاه‌‎ها و موسسات آموزشی و پژوهشی به پایگاه‌های اصلی علوم در حوزه‌های مختلف تدوین شد. بر این اساس هر گروه آموزشی یا پژوهشی به شرط داشتن یک هسته علمی قوی «اعضای هیئت علمی استاد و دانشیار با عملکرد آموزشی و پژوهشی برجسته در طول ۵ سال اخیر، برخورداری از تجهیزات پژوهشی و آزمایشگاهی ...» و ارائه یک برنامه پنج ساله برای تحقق هدف‌های قطب‌های علمی و نیاز‌های آتی کشور به عنوان قطب علمی مزین شد.

عملکرد ضعیف قطب‌های علمی در کشور موجب شد تا وزارت علوم در سال ۹۵ تصمیم به ادغام و حذف و در نهایت ساماندهی بیش از ۱۵۰ قطب علمی در کشور بگیرد. اما ساماندهی انجام شده نیز نتوانست تغییری در عملکرد قطب‌های علمی ایجاد کند؛ به طوری که اکنون بسیاری از قطب‌های علمی کشور عملا بدون فعالیت باقی مانده‌اند و هیچ دستاوردی ندارند.

بیشتر بخوانید

گمشد‌های با عنوان قطب علمی در وزارت علوم / عدم شفافیت در ارائه دستاورد‌ها یا بیتدبیری در ساماندهی؟
شکری: وزارت علوم هیچ نظارتی بر عملکرد قطب‌های علمی ندارد / عدم کارکرد قطب‌های علمی در کشور
نظام تصمیم‌سازی کشور اعتقادی به مرجعیت علمی ندارد / عدم تخصیص اعتبار به قطب‌های علمی از سوی وزارت علوم

دانشگاه علامه طباطبایی با بیش از هزارو ۸۰۰ دانشجو و حدود ۶۰۰ عضو هیئت علمی به عنوان تنها دانشگاه تخصصی علوم انسانی و اجتماعی کشور با موافقت وزارت علوم دارای ۵ قطب علمی است.

بررسی وضعیت قطب‌های علمی و گفتگو با صاحب نظران و مدیران قطب‌ها در دانشگاه‌ها برای رفع مشکلات به وجود آمده ما را بر آن داشت تا به گفتگو با امیر زند مقدم، معاون پژوهشی دانشگاه علامه طباطبایی بپردازیم و از چالش‌هایی که قطب‌های علمی با آن رو به رو هستند و همچنین راه حل‌های موجود برای رفع مشکلات آگاه شویم.

آیا قطب‌های علمی دانشگاه علامه طباطبایی تا کنون فعالیتی داشته‌اند؛ چرا هیچ نشانی از دستاورد‌ها و فعالیت‌های آن‌ها در وب سایت دانشگاه وجود ندارد؟

فرایند بررسی پروپوزال‌های قطب‌های علمی در سال ۹۵ که توسط وزارت علوم انجام شد کمی طولانی شد به طوری که پس از تصمیم به ساماندهی آن‌ها در سال ۹۵، سرانجام در اسفند ماه ۹۷ احکام قطب‌های علمی دانشگاه‌ها صادر و فعالیت رسمی آن‌ها از ابتدای سال ۹۸ آغاز شد.

در سال ۹۸ نیز به ایجاد زیر ساخت‌های لازم پرداختیم، قطب‌های علمی نیز در حال تشکیل تیم‌های خود برای برنامه پنج ساله بودند. پس از آن نیز با شیوع ویروس کرونا روبه رو شدیم به همین دلیل بسیاری از فعالیت‌ها دست نخورده باقی ماند. همین موارد سبب شد تا عملکرد قطب‌های علمی با وقفه دیگری مواجه شود و کندتر پیش رود. با این وجود، قطب‌های علمی دانشگاه بیکار ننشستند و فعالیت‌های خوبی داشتند، به عنوان مثال فعالترین قطب علمی دانشگاه علامه طباطبایی، یعنی قطب علمی ریاضیات مالی، به تاسیس مجله بینالمللی و برگزاری سمینار‌ها و کارگاه‌ها با مشارکت اساتید کل کشور پرداخت. همچنین این قطب با سازمان فرابورس تفاهمنامه امضا کرد تا نیاز‌های آن‌ها را پاسخ دهد. راه‌اندازی وب سایتی برای معرفی فعالیت‌های قطب نیز از جمله اقدامات قطب ریاضیات مالی بوده است. قطب‌های دیگر نیز هر کدام فعالیت‌های خوبی داشته‌اند: جذب دانشجویان خارجی توسط قطب مدیریت تکنولوژی و فناوری، انتشار مجله دولت پژوهشی توسط قطب دولت پژوهی، انجام طرح پژوهشی در خصوص ابعاد اقتصادی شیوع کوید ۱۹، ... از فعالیت‌های این قطب‌ها بوده است. برای اعلام این دست از فعالیت‌ها نیز قصد داریم در وب سایت دانشگاه علامه طباطبایی شرایطی ایجاد کنیم تا دست آورد‌های قطب‌های علمی در معرض نمایش قرار داده شوند.

وزارت علوم در جهت ساماندهی وضعیت قطب‌های علمی کشور در سال ۹۵ به ادغام قطب‌های علمی در دانشگاه‌ها پرداخته است؛ به طوری که قطب‌های علمی برخی از دانشگاه‌ها کاهش یافت. آیا پس از ساماندهی انجام شده در تعداد قطب‌های علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز تغییری ایجاد شد؟

دانشگاه علامه طباطبایی در دوره چهارم که اکنون در آن هستیم ۵ قطب علمی به نام‌های ارتباطات و رسانه، دولت پژوهی، رویکرد نهادی به اقتصاد ایران، مدیریت مالی و مدیریت تکنولوژی و نوآوری دارد؛ که در برخی از آن‌ها تنها دانشگاهی محسوب میشود که پتانسیل لازم برای تشکیل آن قطب‌ها را داشته است.

در دوره سوم قطب‌های علمی یعنی قبل از سال ۹۵، دانشگاه علامه طباطبایی از نظر تعداد قطب‌های علمی با دورهی چهارم تفاوتی نکرده است، اما بر اساس ساماندهی که وزارت علوم در سال ۹۵ تصمیم به اجرای آن گرفت، دو قطب علمی «بومی سازی برنامه درسی» و «مطالعات ترجمه» از دانشگاه علامه طباطبایی حذف شد و دو قطب دیگر جایگزین آن‌ها شدند. علاوه بر آن، عنوان سه قطب علمی دیگر دانشگاه، بدون تغییر در کارکرد، تغییر پیدا کرد به طوریکه عنوان قطب علمی «اقتصاد توسعه با تاکید بر الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت» به قطب علمی «رویکرد نهادی به اقتصاد ایران» و قطب علمی «دولت و روابط بینالملل اسلامی» به «دولت پژوهی» تغییر یافت.

ساماندهی قطب‌های علمی به گفته وزیر علوم با توجه به عملکرد ضعیف آن‌ها انجام شد آیا حذف دو قطب علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز به دلیل عملکرد ضعیف این قطب‌ها بود؟

خیر، ضرورتا اینگونه نبود. در بررسی‌هایی که انجام شد وزارت علوم اعلام کرد که ۲۳ قطب در حوزه علوم انسانی وجود دارد که از این تعداد ۵ قطب علمی با توجه به پتانسیل علمی و نقاط قوت دانشگاه علامه طباطبایی، به این دانشگاه تعلق میگیرد.

قطب‌های علمی با هدف مرجعیت علمی شدن در کشور و رفع مشکلات جامعه به وجود آمدند؛ آیا قطب‌های علمی شما در دانشگاه علامه نیز در تحقق این هدف موفق بوده‌اند؟

دانشگاه علامه طباطبایی روش‌های متنوعی برای پرداختن به مشکلات کشور دارد. به عنوان مثال نشست‌هایی تحت عنوان نشست‌های کمک به حل مشکلات کشور در قطب‎های علمی برگزار میشود علاوه بر آن این نشست‌ها در برخی دانشکده‌ها نیز برگزار می‌شود؛ بنابراین نه تنها قطب‌های علمی بلکه دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها و مراکز تحقیقاتی نیز در این خصوص به فعالیت می‌پردازند.

به عنوان نمونه قطب علمی «رویکرد نهادی به اقتصاد ایران» با شیوع ویروس کرونا، طرح پژوهشی تاثیر کرونا بر اقتصاد ایران را ارائه کرد و همچنان در حال انجام آن است. چون ما همزمان چند پروژه و دیدگاه در راستای رفع مشکلات کشور و جامعه داریم که در قالب کتابچه و توصیه‌های سیاسی جلو میروند و خوشه‌های مشورتی، دانشکده و پژوهشکده‌ها به موضوعات جامعه میپردازند، نمی‌توانیم بگوییم که تلاش برای رفع مشکلات کشور تنها به قطب‌های علمی معطوف شده است.

وزارت علوم موظف شده است در جهت تبدیل دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به قطب‌های علمی از آن‌ها حمایت مالی و اداری داشته باشد. آیا دانشگاه علامه از این حمایت‌ها برخوردار شده است؟

وزارت علوم اندک بودج‌های به قطب‌های علمی اختصاص داده است. اما ما در دانشگاه علامه طباطبایی به آن اکتفا نکردهایم و همواره سعی داشتهایم که هر آنچه قطب‌های علمی نیاز دارند از طریق شورای پژوهشی فراهم کنیم. در بسیاری از علوم، بودجه لازم برای برخی فعالیت‌های پژوهشی که نیازمند کار‌های آزمایشگاهی هستند، بسیار اهمیت دارد، ولی در حوزه علوم انسانی، بجز چند رشته، بحث آزمایشگاه زیاد مطرح نیست و ما میتوانیم این کار‌ها را خیلی راحتتر جلو ببریم.


بسیاری از قطب‌هایی علمی کشور از عدم نظارت وزارت علوم برعملکرد آن‌ها ناراضی هستند و اعلام داشته‌اند که اکنون قطب‌های علمی به دست فراموشی سپرده شده‌اند. آیا وضعیت قطب‌های علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز این گونه است؟

وزارت علوم از قطب‌های علمی گزارش سالانه میخواهد. علاوه بر آن، با شیوع ویروس کرونا وزارت علوم به پیگیری عملکرد قطب‌ها با موضوع کرونا پرداخته است. حقیقت این است که دانشگاه‌ها خود باید بر طبق نیاز‌ها و در راستای برنامه ارائه شده فعالیت کند و این گزارش عملکرد را جدی بگیرند. این که ما بایستیم تا وزارت علوم به ارزیابی بپردازد و به ما فشار وارد کند تا کاری را انجام دهیم به نظر بنده درست نیست.

فلسفه قطب علمی این است که در یک حوزه خاص تمام نخبه‌های یک کشور تحت یک ساختار منعطف با یک دیگر کار علمی انجام دهند. اما، این موضوع هنوز در جامعه علمی ما به وجود نیامده است. به عنوان مثال، اگر در حوزه خاصی یک دانشگاه قصد تاسیس یک رشته را داشت، باید به قطب علمی مربوط مراجعه کند و از آن حمایت و مشورت بخواهد. هر جا به دنبال مرجعیت علمی و پژوهشی باشیم، باید به قطب‌ها مراجعه شود.

متاسفانه، این نوع نگاه هنوز در کشور به وجود نیامده است. تحقق این هدف نیز نیازمند آن است که اهداف قطب‌ها تبیین شود وگرنه این که ما عملکردی داشته باشیم به این دلیل که وزارت علوم از ما درخواست میکند و اینکه اگر نظارت نکند کار را انجام ندهیم، درست نیست.

یکی از مشکلاتی که مدیران قطب‌های علمی به آن اشاره می‌کنند، عدم عرضه مسائل و مشکلات کشور به آن‌ها است؛ به نظر شما این مورد به چه میزان در عملکرد آن‌ها تاثیر می‌گذارد؟

به نظر من این که قطب‌های علمی منتظر باشند تا مسائل و مشکلات کشور را برای آن‌ها بیاورند تا به بررسی آن‌ها بپردازند کار درستی نیست. باید قطب‌های علمی خود به دنبال مسائل بروند و در جهت رفع آن‌ها حرکت کنند.

به نظر شما دلیل وضعیت کنونی قطب‎‌های علمی در کشور چیست و در این راستا وزارت علوم چه فعالیتی می‌تواند انجام دهد؟

به نظر من، پتانسیل‌های دانشگاه برای کسانی که بیرون از دانشگاه هستند، خیلی مشخص نشده است. مهم‌ترین چالشی که قطب‌های علمی با آن مواجه هستند، این است که جایگاه آن‌ها در کشور مشخص نیست در حقیقت باید بدانیم هدف از تشکیل این قطب‌ها چیست. در واقع وزارت علوم جایگاهی برای آن‌ها متصور نشده است تا تاثیرگذار باشند به صورتی که یک قطب علمی در حوزه خود بتواند مرجعیت علمی و پژوهشی داشته باشد.

وزارت علوم می‌تواند برای افزایش تاثیر قطب‌های علمی در کشور هم در سطح آیین‌نامه‌ای و هم در سطح عمل باید به صورت عملیاتی به قطب‌های علمی اختیاراتی بدهد و در عین حال در یکسری مسائل که نیازمند نظر تخصصی و دقیق است، حتی دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهاد‌ها را به سمت قطب‌های علمی سوق دهد. قطب علمی یک مرجع علمی کشوری است و باید تاثیرگذاری خود را نیز در سطح کشوری داشته باشد.

نظرتان درباره آیین‌نامه تشکیل قطب‌های علمی چیست. آیا این آیین نامه نیاز به بازنگری دارد؟ در ادامه پیشنهاد خود را برای اصلاح این آیین‌نامه بفرمایید؟

قطب علمی از دل یک جامعه علمی به وجود میآید. در این جامعه علمی، افرادی وجود دارند که به عنوان متخصصان شاخص و طراز اول در آن حوزه شناخته می‌شوند. ملاک‌هایی که در آییننامه تشکیل قطب‌های علمی برای تعیین اعضای قطب‌های علمی وجود دارد، بهتر است بازنگری شود به طوری که علاوه بر آن ملاک‌ها، موارد دیگری با توجه به اهداف تشکیل قطب‌ها به آیین‌نامه افزوده شود. یکی از این موارد تاثیرگذاری اجتماعی است اگر ما تنها به بعد پژوهشیِ اعضای قطب‌های علمی توجه کنیم، ممکن است آن افراد بیشتر حول موضوعات مورد علاقه خود فعالیت کند و در نتیجه مسائل و مشکلات کشور در جای خود باقی بمانند.

یکی دیگر از مواردی که میتواند به ملاک‌های آیین‌نامه قطب‌های علمی افزوده شود بحث تعاملات یک عضو هیئت علمی با جامعه است. یعنی در قطب‌های علمی باید افرادی جذب شوند که بتوانند قطب را از حالت منفعل خارج کنند و ارتباطات قوی‌ای در سطح ملی و بین‌المللی داشته باشد.