سیاست دو صحنه‌ای آی.اس.آی پاکستان در عملیات‌های منطقه‌ای

گروه بین الملل خبرگزاری دانشجو؛ سید محمود کمال آرا(زکریا)- پژوهشگر مسائل سیاسی و روابط بین الملل- پیلِ سرکشِ اختر عبدالرحمن به عنوان ماشین ترور و اشباح بی‌ثباتی واحدهای ترور و ضد ترور و «اس» که تمامی کارمندان و ماموران آن را سی.‌آی.‌ای و یا موساد آموزش‌های فکری-تخصصی و رزمی داده اند و روابط بسیار گرمی با اطلاعات سعودی دارند این بار خود کشور پاکستان را هم از این ناامنی های ساختگی بی بهره نمی گذارند.

آی.اس.آی، پیل سرکشِ منطقه

«دولتی در درون دولت»، «پیل سرکش» و «امپراطوری پنهان پاکستان» قدرتش را مدیون ژنرال اختر عبدالرحمن است. ژنرال اختر مغز متفکر استراتژیکی مقاومت افغانستان در مقابل شوروی در سال ۱۹۷۷میلادی، بر اریکه قدرت آی.‌اس.‌آی تکیه می زند و تنها ژنرالی می شود که ۱۰ سال در آی.‌اس.‌آی می ماند. او برای هجوم شوروی به افغانستان استراتژی “قتل با هزار زخم” را طراحی و اجرا می کند. پیلِ سرکشِ اختر عبدالرحمن به عنوان ماشین ترور و اشباح بی‌ثباتی واحدهای ترور و ضد ترور و «اس» که تمامی کارمندان و ماموران آن را سی.‌آی.‌ای و یا موساد آموزش‌های فکری-تخصصی و رزمی داده اند و روابط بسیار گرمی با اطلاعات سعودی دارند این بار خود کشور پاکستان را هم از این ناامنی های ساختگی بی بهره نمی گذارند و پایه ریز بنیادگرایی افراطی اسلامی خود یعنی ضیاء الحق را قربانی عملیاتش می کند. 17 اوت 1988 ارتشبد ضیاءالحق منطقه ای را با همراهان خـود از جملـه سفیر آمریکا در پاکستان (ارنولد رافل) ترك میکند. هواپیماي حامل آنان که یک فروند هرکولس 130C- است چند دقیقه بعد سقوط می کند. ارتشبد ضیاء، سفیر آمریکا، افسـر بلنـد پایـه پنتـاگون، هشت نفر ژنرال بلند پایه پاکستان، تمامی خدمه و در مجموع 31 تن از بین می روند. با اینکه طرفداران تئوري توطئه، انگشت اتهام را بـه سـوي روس هـا، افغـان هـا، هندي ها و آمریکایی ها دراز میکنند، اما دست آی.اس.آی پاکسـتان براي انجام موفقیت آمیز چنین حادثه اي دیده می شود.

پس از این رویداد، ارتشبد اسلم بیگ با یک هواپیماي اختصاصی، خود را از آمریکـا بـه اسلام آباد رسانده و در جلسه اضطراري ارتش با شرکت بلند پایگان نظامی حضور می یابد. در آن زمان، دوران حکومت ژنرال ها به سر آمده است. ژنـرال بیـگ گرچـه مـی تواند خود با یک کودتاي نظامی قدرت را در دست بگیرد ولی بر طبق قانون اساسی پیشنهاد می کند تا غلام اسحاق خان رئیس مجلس سنا به کفالت ریاست جمهوري انتخـاب شـود و در عمـل نیز روند امور به همین ترتیب سپري میگردد. در نخستین انتخابات پـس از مـرگ ارتشـبد ضـیاءالحق، حـزب مـردم پاکسـتان بـه پیروزي می رسد. بی نظیر بوتو به نخست وزیري و غلام اسحاق خان نیز به ریاسـت جمهـوري پاکستان منصوب می شود و ارتشبد اسلم بیگ نیز به فرماندهی نیروي زمینی می رسد. از این رو ارتش به یاري دوتن از افسران بلند پایه و ارشد سازمان اطلاعات پاکستان یعنی سرتیپ امتیـاز احمـد و سـرگرد محمد عمار، عملیات "شغال نیمه شب" را طراحی می کنند کـه بـه موجب آن دو نفر یاد شده سعی می کنند تـا در ماه هـاي سـپتامبر و اکتبـر 1989 نماینـدگان حزب مردم در مجلس ملی را با دادن رشوه علیه خانم بوتو تحریک کنند و پاي نـواز شـریف را به میان آورند اما این نقشه با شکست مواجه می شود.

آی.اس.آی در افغانستان

عملیات دائم سازمان اطلاعات پاکستان در خاک افغانستان حتی در زمان سلطنت ظاهرشاه و دولت محمد داوود خان در افغانستان، به دلیل مسائلی چون وجود افرادی از مجاهدین سابق به خصوص از حزب «حرکت انقلاب» و حضور پشتون‌هایی با سابقه و غیر مذهبی و برخی از کمونیست‌های تغییر هویت داده و شماری از حامیان شاه سابق "محمدظاهرشاه" است. پس از سقوط دولت کمونیستی با روی کار آمدن دولت ‌های جهادی به خصوص دولت ربانی، وجود تمایلاتی چون گرایش به ج.ا.ایران و همسو نشدن با سیاست‌های مداخله گرایانه پاکستان باعث می شود این کشور برای ایجاد یک دولت ضعیف و همسو برای تسلط بر راه ارتباطی آسیای مرکزی، مسیر ترانزیتی نفت و گاز از طریق افغانستان، راهیابی به بازارهای جهانی و خاتمه دادن به "معاهده دیورند" اقدام به ایجاد ناامنی و تشکیل گروه‌های تحت فشار علیه دولت افغانستان تلاش کند. از طرفی سازمان آی‌.اس‌.آی در افغانستان رقابت‌های استراتژیکش را با هم‌تایش، یعنی سازمان «راو» هند تعریف می‌کند. این دو در افغانستان تلاش دارند تا نفوذ یکدیگر را مهار کنند، اما آی.‌اس‌.آی بیش‌تر تمرکزش روی جنگ‌های نیابتی و جنگ‌های نامتعارف و نامتقارن و یا چریکی است. حالا آی‌.اس‌.آی پاکستان می خواهد که افغانستان را به مارکت اقتصادی برای تولید و فروش کالاهای تجارتی اش سازد و از سوی دیگر از پتانسیل های فیزیکی افغانستان به نفع خود استفاده کند.آی‌.اس‌.آی عمق استراتژیک افغانستان را می خواهد و در لباس طالب افغانی در امور آنان، مداخله خواهد کرد.

طالبانی ها از آسمان نازل نشدند

طالبانی ها از آسمان نازل نشدند و یا از بر انگیخته شدن احساسات مذهبی چند طلبه علوم دینی به وجود نیامدند، بلکه از یک تشکیلات نظامی، سیاسی و مالی پدید آمده اند. تشکیلات مخفی آی.اس.آی که زاییده افکار یک افسر استرالیایی الاصل ارتش انگلیس به نام سرلشکر کاتوم رئیس امور کارکنان ارتش پاکستان است به کمک طلبه ها می آید و اداره خاص برای مدارس دینی در سرویس جاسوسی پاکستان فعال می گردد. حالا پاکستان به تقلید از دوره استعماری انگلیس ازطریق مسایل مذهبی و قومی و نیز برای سربازگیری در جنگ افغانستان وکشمیر هند، توسط سازمان اطلاعات داخلی موسوم به آی.اس.آی ISI مخفف Inter-Services Intelligence درایجاد مدارس دینی درمناطق قبائیلی وکشمیر نقش اولی را بازی می کند. مدیران و مدرسین این مدارس یا افسران زبده آی.اس.آی اند و یا اینکه ازآی.اس.آی هدایت معنوی و اطلاعاتی می شوند و حتی دفاتر کارشان را در داخل مدارس درکویته وپشاور ایجاد می کنند تا سطح نفوذ بر رهبران احزاب مذهبی درپاکستان را افزایش دهند. سوای حمایت از طلبه های افغانستانی در زمان جنگ با شوروی سابق و مشارکت مستقیم در تاسیس گروه‌های جهاد مسلحانه علیه شوروی که بعدها به القاعده تبدیل شد حالا برای منطقه تهدیدآمیز شده و پدرخوانده محورهای ناامنی در آسیا میانه و غرب آسیا می‌شود. بر اساس برآورد‌های کارشناسان امنیتی غرب، آی‌.اس.‌آی با بهره گیری از اداره اطلاعات متنوع (JIM)هزاران اسلام گرای افراطی را برای جهاد از سراسر جهان جمع می کند و در حدود ۵۶ درصد از حملات تروریستی جهان را به اجرا می گذارد.

اداره اطلاعات مشترک (JIB) آی.اس.آی به فکر این می افتد که خشن ترین و اطرافی ترین چهره ها را با دادن القاب کاذب و ساختگی مشهور ساخته و با حمایت از احزاب واشخاص بنیاد گرا نه تنها در داخل پاکستان بلکه در بیرون ازآن کشور در افغانستان وکشمیر نیز افزایش دهد و از این رو می کوشد تا افراطی ترین چهره ها را در جنگ و معضلات منطقه درجنوب آسیا به میدان آورد و در دو جهبه جنگ به افغانستان وکشمیر چهره های نظیر بیت الله محسود را زاده و آن ها را تجهیز کند. حالا نه تنها بیت الله محسود بلکه تمام فرماندهان طالب در پاکستان و رهبران مذهبی درآن کشور یا خود افسرآی.اس.آی اند ویا اینکه ازسوی آی.اس.آی قویاً حمایت می شوند. از این رو پاکستان اختر منصور را در شرایطی که آمریکا و کشورهای غربی معتقدند در حدی نیست که به عنوان رهبری طالبان قرار بگیرد، به عنوان یک شخصیت بدیل بجای ملاعمر تربیت کرده و حمایت می کند. ملامنصور با فشار و همکاری آی.اس.آی پاکستان موفق خواهد شد شماری از خانواده ها و شخصیت های مربوط به طالبان را قانع و یا مجاب کند که با وی بیعت کنند.

پایه ریز بنیادگرایی افراطی اسلامی در پاکستان ضیاء الحق است. او صراحتا اعلام کرده پاکستان با اجرای قوانین شریعت اسلامی باید به جمهوری اسلامی تبدیل گردد. از این رو حمایت عالمان دینی را جلب می کند و برای استحکام بخشی به پایه‌های کودتا ارتش و سازمان اطلاعاتی را یک دست و ژنرال های بنیادگرا را در راس آن قرار می دهد. تا آنجا که آی.اس.آی عملا با نظارت ارتش و تحت فرماندهی طبقه خاص از تندرویان و افراطیون بنیادگرا بازسازی و به ابزاری برای بسط و گسترش تفکرات بنیادگرایی در کشور و همسایگانش تبدیل می گردد.

پس از آن، «حمید گل» رئیس وقت سازمان اطلاعات پاکستان بعنوان رهبر سّری و پدرخوانده طلبه ها، از خروجی مدارس دینی بهره می برد و با ملا محمد عمر و حمایت جلال‌الدین حقانی، در ولایت قندهار در جنوب غرب افغانستان، طالبان را بنیان‌گذاری می کند. او حقانی را فردی بسیار خوب و دوست شخصی خود می داند و پسرش را در معیت نیروهای جلال‌الدین حقانی برای جهاد به افغانستان می فرستد. «گل» بخاطر اینکه تداوم رهبری خود را به دست پروردگانش ثابت کند، تدارک حملاتی علیه نیروهای ناتو در سال ۲۰۰۶ از طریق بمب‌های کنار جاده‌ای (توسط اداره اطلاعات فنی مشترک آی.اس.آی) و برنامه‌ریزی برای ربودن کارمندان سازمان ملل متحد طی همدستی با افراد مسلح طالبان را انجام می دهد و همچنین در آخرین برنامه نظامی گروه طالبان پیش از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ شرکت می کند. او دوره حکومت طالبان بر افغانستان را می ستاید و این گروه را حکمران شریعت اسلام در افغانستان می خواند.

اما آی.اس.ای چیست؟

سازمان اطلاعات پاکستان (ISI) در سال 1948 تنها یک سال پس از استقلال پاکستان به وجود می‌آید. پس از استقلال پاکستان در سال 1947، دو سازمان جدید اطلاعات اداره اطلاعات (IB) و اطلاعات نظامی (MI) در این کشور ایجاد می شود که عملکرد ضعیف اداره اطلاعات در هماهنگی اطلاعاتی بین ارتش، نیروی دریایی و هوایی در زمان جنگ هند-پاکستان در سال 1947 موجب تاسیس سازمان اطلاعات داخلی موسوم به آی.اس.آی در سال 1948 می شود و اداره مشترک اطلاعات (JIX) آی.اس.آی وظیفه هماهنگی دستگاه ها و ادارات این سازمان را بر عهده می گیرد. این سازمان‌ها به دلیل داشتن اطلاعات دست اول یا اطلاعات خام، ارتباطات سری و فعالیت‌های مخفی و غیر قانونی بسیار موفق ظاهر می شود. «فائز حمید»، «عاصم منیر»، «اخطر عبدالرحمن»، «حمید گل»، «اسد درانی»، «محمود احمد»، «احسان الحق»، «اشفق کیانی» و «ندیم تاج» از مهم‌ترین مدیران این سازمان اند. رییس آی.‌اس‌.آی بعد از نخست وزیر دومین شخص قدرتمند در پاکستان محسوب می‌شود. بیش‌ترین منبع تأمین مالی آی.‌اس‌.آی عملیات‌های سازمانی اطلاعاتی، قاچاق مواد مخدر، تجارت ‌های غیر قانونی، فروش اطلاعات سری دولت ‌های منطقه، خرید سهام شرکت ‌ها بین‌المللی برای افسران بازنشسته می‌باشد.

در آی‌اس‌آی همانند اف.اس.بی روسیه، افسرانی که بازنشسته می‌شوند بعنوان مدیرعامل و یا اعضای هیئت مدیره شرکت ‌ها قرار گرفته و وارد تجارت می گردند و از آن طریق برای سازمان‌ شان منبع تأمین مالی می‌شوند. آی.‌اس‌.آی قدرت سیاسی و استراتژیک خود را از روابط با گروه‌ها و افراد سیاسی و مذهبیون افراطی می‌گیرد. این سازمان، سیاست‌مداران، رهبران و نظامیان را به شدت زیر نظارت دارد. آی.‌اس.‌آی که بر بنیاد فکری و دکترین انگلیس‌ها ایجاد شده است، درس های زیادی از سی.‌آی.‌ای امریکا فرا می گیرد و برعکس سایر ملل که دولت‌ها ارتششان را می‌سازند، اما در پاکستان این ارتش است که برای خودش دولت می سازد. یعنی تمامی سیاست‌های ملی و بین‌المللی پاکستان از مجراهای دکترین نظامی سرچشمه می‌گیرد و کلید این سیاست‌ها، به خصوص سیاست خارجی اسلام آباد در دستان آی.‌اس‌.آی است. اکثریت سفیران و دیپلمات‌های پاکستان در خارج، مأموران اداره ضد اطلاعات مشترک (JCIB) آی.‌اس‌.آی بوده یا شدیداً زیر نظارت آن می‌باشند، به خصوص در افغانستان و هند، که اسلام آباد از این دو ناحیه احساس آسیب‌پذیری و تهدید در سیاست خارجی و داخلی‌اش می‌کند.

از لحاظ فکری و ایدئولوژیکی افسران آی‌.اس.‌آی وابسته به فکر بنیادگرایی اسلامی و افراط گرایی می‌باشند. اداره اطلاعات مشترک (JIB) آی‌.اس.‌آی، «فرهنگ استراتژیک» آن ها را بر اساس بنیاد گرایی اسلامی و ضدیت با هندویسم بنا کرده و همین علت است که آی.‌اس‌.آی روابط تنگاتنگ با شبکه‌های تروریسم اسلام گرا در منطقه و جهان دارد. آی.‌اس‌.آی در گروه‌ها و نهاد‌ها و شخصیت‌های سیاسی- مذهبی مانند؛ جماعت اسلامی، جمعیت‌العلما، مدرسه‌های دارالعلوم اشرافیه در بلوچستان، دارالعلوم قاسمیه در ملتان، دارالتوحید در راولپندی، دین پرور در حیم‌آباد، دارالحامدیه در خیبراجنسی و… از نفوذ عمیقی برخوردار است و با شخصیت‌هایی مانند مولانا فضل الرحمن، قاضی حسین احمد، مولانا سمیع‌الحق و… از روابط بسیار گرمی برخوردار می‌باشد. در سراسر پاکستان در حدود ۳۰ هزار مدرسه‌ی دینی- مذهبی نزدیکی مرز با افغانستان فعال‌اند و همه این‌ها تحت نظارت و حمایت اداره اطلاعات مشترک (JIB) آی.‌اس.‌آی می‌باشند که از همین مجرا برای پیش‌برد سیاست خارجی پاکستان و فشار و سرکوب برای رقبای خود بکار می‌گیرند.

سیاست های دو وجهی و دوصحنه ای آی.اس.آی

زلمی خلیل‌زاد، تراشیا بایکون، بیل روجیو و نیز مایکل مولن فرمانده وقت ستاد ارتش آمریکا اعلام می کنند پاکستان پناهگاه اصلی گروه طالبان است و سازمان آی.اس.آی با آزادی عمل کاملی در اقصی نقاط این کشور به فعالیت و تبلیغ می‌پردازد و نقش عمده‌ای در حمایت و حفاظت از گروه طالبان و القاعده دارد و بسیار دشوار است که تصور کنیم این روابط از بین خواهند رفت. دیگر صحنه عملیات سری این سازمان افزایش همکاری های اطلاعاتی و امنیتی با پکن است که از جریان‌های جدایی‌طلب مسلمان حمایت می‌کند. آی.اس.آی همچنین با استفاده از خطرات القاعده و طالبان برای غرب، با نقش آفرینی دوگانه و شاید چندگانه و روش‌های پیچیده اطلاعاتی، ضمن راضی نگه داشتن سازمان های اطلاعاتی فرامنطقه‌ای ‌در چندین جبهه اطلاعاتی عملیاتی با در اختیار گرفتن ابتکار عمل مبارزه می‌کند.

در وجه دیگر، آنان با سی.آی.ای آمریکا در مذاکره با طالبان هماهنگ اند. مدت ها قبل از آن که طالبان به کابل هجوم آورد، مقامات آمریکا آرزوهای زیادی را برای «طلبه‌ها» در خیال دارند. آمریکایی ها امید دارند، طالبان اردوگاه‌های آموزش تروریسم را از بین می برد و ارتباطی ضمنی برای متحدش یعنی پاکستان فراهم می کند تا از روابط تجاری با جمهوری‌های آسیای مرکزی سود فراوانی ببرد و نیز امنیت را در تمام افغانستان مانند قندهار ایجاد کرده و تمام این کشور را تحت کنترل خود در می آورند. مهمتر از همه این که طالبان قول داده است درهای افغانستان را برای ساخت یک خط لوله عظیم از آسیای مرکزی به افغانستان و پاکستان باز بگذارند. این ادّعا از طریق یک اتحاد آمریکایی- سعودی به نام «یونیکال» و شرکت نفتی دلتا مطرح شده که به گفته یکی از مدیران این شرکت ایجاد امنیت برای راه‌ها و به طور بالقوه برای خط لوله نفت و گاز وظیفه‌ای است که آمریکا بر گردن طالبان نهاده است تا از این طریق کشورهای آسیای مرکزی را از مسیر افغانستان و پاکستان(و نه ایران) به بازارهای بین‌المللی وصل کند. ایجاد خط لوله‌ای که آسیای مرکزی را با پمپاژ یک میلیون بشکه نفت در روز و ارتقا این حجم به شش میلیون بشکه به بازارهای جهانی وصل می‌کند. راهی برای منزوی کردن ایران و قطع نیاز پاکستان به منابع انرژی این کشور است، نیازی که در وزارت امور خارجه آمریکا تأمین نمی شود، بلکه نمایندگان کنگره هستند که این سیاست را بر دولت آمریکا تحمیل خواهند کرد.

آی‌.اس.‌آی در وجه دیگر این سیاست امنیتی؛ تمامی اطلاعات مورد نظر موساد را از کشور‌های ایران، لبنان، عربستان، سوریه و عراق تهیه می کند و اسرائیل هم در برابرش افراد آی.‌اس.‌آی را آموزش‌های رزمی و فکری می دهد. این موضوع غیر قابل انکار است که دامن زدن به ناامنی در افغانستان و تبدیل پاکستان به منطقه امن طالبان و القاعده امروزه به برنامه اصلی آی‌.اس.‌آی تبدیل شده است. از سال ها قبل توجه اسرائیل و آمریکا به آی.اس.آی از جهت تامین نرم افزار و سخت افزار اطلاعاتی به دو دلیل حضور شوروی در افغانستان و امکان کنترل مجاهدین افغان برای ضربه زدن به روس‌ها و همچنین هم جواری پاکستان با ایران و انجام عملیات های ضد جاسوسی و جمع آوری اطلاعات برای غرب در مقابل ایران، سبب ارتقای سطح آی.اس.آی می گردد و واسطه بودن آی.اس.آی برای ارسال کمک های مالی عرب و حتی سکونت بنیادگرایان اسلامی‌ و تبدیل شهرهای مرزی افغانستان به پایگاهی برای مجاهدین افغان که پایه‌های فکری و رهبری امروزی القاعده را تشکیل می‌دهند، روز به روز موجب افزایش اعتبار و ارتباط آی.اس.آی می گردد.

حمایت و هدایت بنیادگرایان اسلامی‌ در سالیان متوالی و نیز پرورش و رشد طالبان، امروزه اجازه مانورهای مستقل اطلاعاتی و تعیین خط مشی منحصرانه را به آی.اس.آی می‌دهد و این مجموعه با استفاده از خطرات گروه های افراطی برای غرب، با نقش آفرینی دوگانه و شاید چندگانه و روش‌های پیچیده اطلاعاتی، ضمن راضی نگه داشتن سازمان های اطلاعاتی فرامنطقه‌ای ‌در چندین جبهه اطلاعاتی عملیاتی با در اختیار گرفتن ابتکار عمل مبارزه می‌کند. اما این شمشیر دولبه همواره تهدیدی بالقوه برای پاکستان است که می‌تواند با کمی اشتباه توسط برنامه‌ریزان امنیتی و اطلاعاتی پاکستانی موجبات ضربه‌های جبران ناپذیری را به امنیت داخلی پاکستان فراهم سازد و همان اتفاقی را که در دهه 90 برای غرب در خصوص پایه ریزی القاعده و طالبان به وجود آورد تبدیل به چالش آینده پاکستان کند.

سخن پایانی

حالا که مذاکرات صلح تبدیل به تشکیل امارت اسلامی در افغانستان شده است، ذکر این دو سخنرانی از صدراعظم وقت کشور پاکستان و وزیر وقت امورخاجه آمریکا خالی از لطف نخواهد بود: ((هیلاری کلینتون: داعش را خودمان ساختیم.)) بی نظیر بوتو: ((سازمان سیا و پاکستان گروه متعصب طالبان را به وجود آورده‌اند. اما هیچ کس نمی تواند فقط پاکستان را در این زمینه متهم سازد زیرا تشکیل این جنبش ثمره کار مشترکی است که پاکستان یک ضلع مثلث آن را تشکیل می دهد. تشکیل طالبان پروژه ای است که آمریکا آن را طرح ریزی و عربستان نیز پول و هزینه اش را تقبل کرد و پاکستان تنها مجری طرح می باشد. لذا نباید تنها پاکستان را در این رابطه محکوم ساخت)).
گزیده ای از منابع:
• http://irdiplomacy.ir/fa/news/1981746/
• http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=81494
• https://8am.af/isi-pakistan-government-within-government/
• https://www.scfr.ir/fa/300/30101/133250
• https://af.farsnews.ir/politics/news/13940506000073
• https://www.etilaatroz.com/26526
• https://www.google.com/amp/s/www.farsnews.ir/amp/13910722000991
• https://www.etilaatroz.com/60516
• http://raaznews.ir/articles/
• https://ps.ihu.ac.ir/article_200370.html
• http://irdiplomacy.ir/fa/news/11526
• www.hamshahrionline.ir/amp/163367/
• http://www.jomhornews.com/fa/news/47181
• https://www.google.com/amp/s/amp.dw.com/fa-af
• https://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=149348
• http://southasia.blogfa.com/post-205.aspx
• http://farda.af/articles-for-read/3631-
• http://www.tolonews.com/fa/afghanistan/16241-un-to-discuss-pakistani-shelling-on-afghan-soil
• http://8am.af/1392/03/28/karzai-pakistan-inteligence-agency/
• http://www.irdiplomacy.ir/fa/page/1930790/
• http://www.cfr.org/pakistan/isi-terrorism-behind-accusations/p11644
• http://www.thedailybeast.com/articles/2014/09/04/nuclear-pakistan-s-spies-target-india-and-their-own-prime-minister.html
• http://timesofindia.indiatimes.com/india/Pakistans-ISI-planned-terror-attacks-on-US-and-Israeli-consulates-in-India/articleshow/34632606.cms
• http://www.gatestoneinstitute.org/4250/pakistan-sponsor-terrorism
• http://www.khaama.com/pakistan-may-release-senior-taliban-leader-mullah-baradar-8914
• http://www.brookings.edu/research/opinions/2013/08/26-pakistan-influence-over-afghan-taliban-riedel
• http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2479213.stm
• http://www.theguardian.com/world/2011/apr/25/guantanamo-files-isi-inter-services-intelligence
• hhttp://www.theguardian.com/world/2014/apr/30/isi-accused-of-targeting-journalists-pakistan-amnesty-international
• http://www.nytimes.com/2014/03/23/magazine/what-pakistan-knew-about-bin-laden.html?_r=0
• http://www.bbc.com/news/world-asia-29340680
• افغانستان، طالبان و سیاست های جهانی،ویلیام میلی، ترجمه عبدالغفار محقق، مشهد، 1377، نشر ترانه،ص 11
• افغانستان درقرن بیستم، ظاهر طنین، تهران، 1383، ص 411
• مقاله نقش سرويس اطلاعاتی پاكستان در طولانی شدن بحران امنيتي افغانستان، فصلنامه آفاق امنیت/ سال سوم / شماره نهم – زمستان
• افغانستان و مداخلات خارجی، میرآقاحق جو، نشر مجلسی، قم، 1380، ص 170، ویلیام میلی، همان، ص 145
• روزنامه کیهان، شماره 16321، تاریخ 24/6/1377
• باسپاس از راهنمایی پژوهشی جناب آقای دکتر روح الله خلیلی‌نژاد، استاد دانشگاه وتحلیلگر روابط بین‌الملل