جایگزین مهم نفت در اقتصاد جهانی/ جنگ آب در آینده واقعی است؟

گروه بین‌الملل خبرگزاری دانشجو_ "موکِش کاپیلا"، نویسنده و تحلیلگر خبرگزاری تی آر تی وُرلد، در گزارشی با اشاره به تشدید روند تنش‌های آبی در اقصی نقاط جهان و افزایش رقابت‌های دولت‌های مختلف دنیا جهت تسلبط بر منابع آبی، به طور خاص به این نکته اشاره می‌کند که آب در حال تبدیل شدن به نفتِ جدید جهان است و پیچیدگی‌ها و چالش‌های حاکم بر بازار جهان انرژی (این مرتبه در حوزه آب) را نوید می‌دهد.

خبرگزاری تی آر تی وُرلد در گزارش خود می‌نویسد: «من (نویسنده مقاله حاضر: موکِش کاپیلا) به عنوان فردی که در هند بزرگ شده ام، شغلم برای سالیان سال، فراهم کردن آب سالم برای برای مسافران و هموطنانم بوده است (به شیوه سنتی). من اقدامات زیادی را برای رساندن آب به افراد زحمتکش و کارگران و اقشار ضعیف در هندوستان نیز انجام داده ام. به واسطه فعالیت‌های خیرخواهانه مادربزرگم در زمینه رساندن اب به اقشار ضعیف نیز کاملا طبیعی بود که پس از مرگ وی، یک مکان عمومی برای نوشیدن آب سالم، به یادِ وی ایجاد شود.

درست به همین دلیل است که من به عنوان یک هندی، آب را بیش از آنکه یک حق انسانی درک کنم، به مثابه یک پدیده مقدس می‌بینم. البته که مقدس بودن آب و تاریخچه این مساله، نمود‌هایی به بلندای تاریخ بشر دارد. به عنوان مثال، فیلسوفان یونانی آب را به مثابه ایجاد کننده تعادل در بدن انسان‌ها در نظر می‌گرفتند. ادیان مختلف نیز آب را پدیده‌ای مقدس می‌دانند که مثلا از آن برای غسل تعمید، گرفتن وضو و یا شستشوی مردگان استفاده می‌شود.

اعتقادات سنتی که آب نوعی هدیه به انسان است تا حدی ریشه در این باور دارد که میلیارد‌ها سال پیش کره‌زمین بخش اعظم آب خود را به واسطه بمباران گسترده آن توسط شهاب سنگ‌ها کسب کرده است. البته که جاذبه زمین نیز مانع از آن شده که آب از سطح کره زمین خارج شود.

از این رو، کره زمین ذخیره آبی بالغ بر 1.3 میلیارد متر مکعب را دارا شده است. اگرچه این میزان، از کمیت آبی قابل توجهی در کره زمین حمایت دارد با این حال، در جهان امروز آب به مایعی ارزشمند و محدود برای بشریت تبدیل شده است. اکنون 96 درصد از آب جهان به اقیانوس‌ها تعلق دارد که 71 درصد از سطح کره زمین را پوشانده اند.

68 درصد از آب جهان در یخچال‌های طبیعی قرار دارد و 30 درصد نیز در زیرِ زمین است (غیر از آب اقیانوس‌ها). واقعیت این است که انسان‌ها تلاش‌های زیادی را انجام می‌دهند تا به 1 درصد از آبِ در دسترس کره زمین جهت تامین نیاز‌های روزمره خود دست پیدا کنند.

با این حال، افزایش دمای کره زمین تحت تاثیر تغییرات اقلیمی، یخچال‌های طبیعی را دچار تبخیر می‌کند. در عین حال، تخریب محیط زیست که باعث از بین رفتن یک سوم جنگل‌ها و 85 درصد از تالاب‌ها شده است، چرخه تامین آب را با سرعت قالب توجهی مختل کرده است. در عین حال، افزایش روز افزون جمعیت جهان که اکنون چیزی قریب به 8 میلیارد نفر است نیز سبب افزایش بیش از پیش بهره برداری از منابع آب زیرزمینی شده و سبب شده تا روند جایگزینی منابع آبی استخراج شده از زیرِ زمین، به شدت تضعیف شود.

از این رو، وقوع بحران آب در جهان، اجتناب ناپذیر است. تا سال 2025، نیمی از جمعیت جهان در مناطق پرتنش آبی زندگی خواهند کرد و تا پایان دهه مذکور نیز، میزان تقاضا برای آب آشامیدنی سالم از روند تامین آب دراین حوزه پیشی خواهد گرفت (حداقل تا 40 درصد). در این میان، دستورکار تامین آب سالم و مقرون به صرفه برای همگان، به چالشی جدی و اساسی تبدیل خواهد شد.

توجه داشته باشیم که تمدن‌ها همواره در کنار منابع آبی بوده که شکوفا شده و یا از بین رفته اند. بزرگترین و مهمترین تمدن‌های بشری کنار رودخانه‌های نیل، سند، و دجله و فرات ایجاد شده اند. در عین حال، تمدن‌های مایا در قرن نهم و سلسله مینگ در قرن 17 نیز به دلیل کمبود منابع آبی نابود شدند. توجه داشته باشیم که سقوط این قبیل تمدن‌ها یکباره اتفاق نیفتاده و با توجه به کاهش شدید منابع آبی و همچنین تشدید جنگ‌ها و فجایع طبیعی، رنگ واقعیت به خود گرفته است.

از این رو، پیش بینی وقوع درگیری‌های آبی کاملا محتمل است. سد "نوزایی بزرگ" کشور اتیوپی، تنش‌های زیادی را میان آن با سودان و مصر ایجاد کرده و البته تروریسم و اوج گیری ناامنی نیز دریاچه در حال خشک شدنِ چاد را همراهی می‌کند. کمبود آب محرکی جدی جهت جابجایی اجباری انسان‌ها نیز است. به طور خاص در سال گذشته میلادی، کمبود آب مسوول اصلی 10 درصد از 100 مهاجرت اجباری بوده که در این سال اتفاق افتاده است.

سقوط‌های قالب توجهی در زمینه بحران آبی، در حال وقوع هستند. با این حال، مشکل اصلی این است که اکنون نابرابری در دسترسی به آب و بحران‌های ناشی از آن بسیار گسترده‌تر شده است. بیش از سه چهارم از 387 فاجعه بزرگ سال گذشته، کم و بیش به مسائل آبی مرتبط بوده است. برای مثال، وقوع سیل‌های ویرانگر در پاکستان بر زندگی 33 میلیون انسان اثرگذار بوده است. باران‌های شدید موسمی در بنگلادش زندگی 7 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داده است و طوفان‌ها گرمسیری در فیلیپین نیز اثرگذاری بر زندگی روزانه 3 میلیون نفر از شهروندان این کشور داشته است.

در عین حال، توجه داشته باشیم که چهار سال خشکسالی پیاپی در سومالی، موجب کشته شدن 43 هزار انسان شده است. در آفریقای جنوبی نیز 2 میلیون نفر از جمعیت شهرنشین این کشور عملا با قطع آب خود مواجه شده‌اند. قاره آفریقا اکنون با بیشترین تنش آبی رو به رو است. مساله‌ای که از هر 3 آفریقایی یک نفر را شدیدا تحت تاثیر قرار داده است. در این راستا، میلیون‌ها آفریقایی مجبورند که روزانه 30 دقیقه پیاده روی کنند تا به آب دسترسی داشته باشند و یا چیزی در حدود 25 درصد از درآمد خود را در این حوزه هزینه کنند.

البته که کفایت و کیفیت منابع آبی نیز متغیر است. آب چیزی در حدود 60 درصد از بدن ما را تشکیل می‌دهد و ما باید روزانه 2 تا 4 لیتر آب بنوشیم تا وضعیتی پایدار و خوب داشته باشیم (با توجه به میزان فعالیت انسان‌ها و درجه حرارت هوا). سازمان بهداشت جهانی استاندارد‌های آب آشامیدنی را تعریف کرده و در این چهارچوب، حدِ اکثرِ میزان میکروب و آلاینده‌های شمیایی در آب را تعیین کرده است.

40 درصد از منابع آبی جهان نظیر دریاچه ها، رودخانه ها، و سفره‌های آب زیرزمینی، با این استاندارد‌ها همخوانی ندارند و یا تحت نظارت نیستند. در عین حال، 3.5 میلیون انسان نیز سالانه بر اثر بیماری‌های مرتبط با آب، جان خود را از دست می‌دهند. در حال حاضر، کشوری همچون مالاوی به شدت با بیماری وبا که ریشه در آب آشامیدنی ناسالم دارد، دست و پنجه نرم می‌کند.

در سال 1994 و زمانی که چیزی در حدود 50 هزار روآندایی از نسل کشی در این کشور فرار می‌کردند، شمار قابل توجهی از آن‌ها بر اثر ابتلا به وبا در جمهوری دموکراتیک کنگو جان باختند. علی رغم وجود میزان قابل توجهی از منابع آبی در نزدیک "دریاچه کیوو"، تصفیه و لوله کشی آب بسیار مشکل بوده است. یک میلیون پناهجوی روهینگیایی نیز در وضعیت مشابهی در بنگلادش به سر می‌برند. این در حالی است که 20 میلیون نفر از جمعیت کشور بنگلادش به صورت طبیعی با مسومیت آبی و آغشته شدن آب منطقه زندگیشان به سم آرسنیک دست و پنجه نرم می‌کنند. موضوعی که وخاومت بیشتر اوضاع را نوید می‌دهد.

علی رغم هزاران مشکلی که تا به اینجای کار صرفا بخش کوچکی از آن‌ها مورد اشاره قرار گرفت، جهان تلاش‌های زیادی را انجام می‌دهد تا زمینه برای تولید آب سالم بیش از پیش فراهم شود و زیرساخت‌های آبی نیز بهبود یابند. کشور‌های ثروتمند از نمک زدایی آب استفاده می‌کنند با این حال این مساله به شدت انرژی بَر است. درعین حال، 45 میلیون متر مکعب از آب آشامیدنی جهان نیز به دلیل آسیب‌های وارده به خطوط لوله کشی تلف می‌شوند.

به عنوان مثال، اسپانیا 28 درصد از آب لوله کشی خود را به واسطه نشت از شبکه لوله کشی این کشور از دست می‌دهد. تکنیک‌های جدید کشف نشت لوله‌های آبرسانی با استفاده از ابزار‌هایی نظیر ماهواره‌ها و ربات‌هایی که درون لوله قرار می‌گیرند، به نحو گسترده‌ای در حال استفاده هستند. البته که استفاده از راه حل‌های مختلف جهت ذخیره آب و یا برداشت آب باران و دیگر راهکار‌ها نیز به نحوی جدی از سوی کشور‌های مختلف مورد توجه هستند.

بخش اعظم آب تازه و سالم جهان در زمینه تولید مواد غذایی استفاده می‌شود. رژیم غذایی هر فرد به صورت روزانه به چیزی در حدود 2000 تا 5000 لیتر آب نیاز دارد. کشاورزان دست به نوآوری‌هایی می‌زنند تا محصولاتی با آب کمتر و یا با استفاده از آبیاری قطره‌ای تولیدی کنند. تغییر رژیم غذایی منطقی به نظر می‌رسد، زیرا یک کیلوگرم گوشت گاو 15 هزار لیتر آب نیاز دارد این در حالی است که یک کیلو گندم نیاز به 1500 لیتر آب دارد.

در عین حال، حوزه صنعتی چیزی در حدود 17 درصد از مصرف آب سالم دنیا را به خود اختصاص می‌دهد. در این حوزه، نشان دادن ابتکار و خلاقیت کار سختی است. قبلا برای تولید یک شلوار جین 10 هزار لیتر آب مصرف می‌شد، اما این میزان اکنون به هزار لیتر آب کاهش یافته است. بازیافتِ کارآمد و موثر کلید اصلی در زمینه بهینه‌سازی مصرف آب در این حوزه است. البته که تغییر در الگو و سبک زندگی نیز بسیار مهم قلمداد می‌شود.

بانک جهانی تخمین می‌زند که تامین آب آشامیدنی سالم برای همگان تا سال 2030، سالانه 25 میلیارد دلار هزینه به دنبال خواهد داشت. مساله‌ای که حاکی از هزینه‌های سنگین به ویژه برای برخی کشور‌ها با اقتصاد‌های ضعیف است. با این همه، عجیب است که مساله بحران آب در بعد بین المللی توجه زیادی را به خود جلب نمی‌کند. اخیرا کنفرانس آب سازمان ملل متحد برگزار شده است. جالب اینکه آخرین کنفرانس با محرویت مساله مذکور در سال 1977 در آرژانتین برگزار شده است.

اگرچه اعلامیه جهانی 1948 حقوق بشر، حق حیات و سلامت و رفاه را برای انسان‌ها مورد تاکید قرار داده با این حال، این اعلامیه هیچ اشاره‌ای به مساله آب نداشته است. احتمالا تهیه گکنندگان پیشنویس اعلامیه مذکور فکر می‌کردند که ذکر مساله آب، جز بدیهیات است و نیازی به بیان کردن ندارد. در واقع، آن را موضوعی پیش پا افتاده دیده اند. تقریبا شش دهه به طول انجامید تا در سال 2010 آب به عنوان یک حق مهم انسانی در قالب قطعنامه 292/64 مورد شناسایی قرار گیرد. با این همه، نکته قابل تامل این است که 41 دولت مهم نظیر استرالیا، ژاپن، انگلستان، و آمریکا، رای ممتنع در مساله مذکور دادند. مساله‌ای که در نوع خود جای تعجب دارد.

متاسفانه مسااله آب که یک موضوع حیاتی برای بشریت است، از سوی برخی کشور‌های مهم و قدرتمند جهان به یک امر اقتصادی تبدیل شده و بازیگران خصوصی در قالب آن فعال شده اند و به دنبال درآوردن پول از آن هستند. این در حالی است که فعالان حوزه آب بر این باورند که باید سرمایه گذاری‌های لازم در این حوزه انجام شود تا همگکان امکان دسترسی عادلانه و منطقی و ارزان به آب را داشته باشند. مایعی که هم مایه حیات است و هم به شدت محدود است.

مساله آب در سال‌های اخیر تا حد زیادی تحت تاثیر جنگ اوکراین و بحران پاندمی کرونا قرار گرفته است و آنگونه که باید و شاید به آن پرداخته نشده است. این در حالی است که این موضوع نیز همچون مسائل ذکر شده، از ماهیت بحرانی برخوردرا است و نباید اجازاه داد که عده‌ای سودجو از آن در راستای منافع خود استفاده کنند.

حداقل در شرایط کنونیِ جهان، شاهد حکمرانی درست و منطقی آب در سطح بین المللی نیستیم و اساسا نهاد‌های فعال در این حوزه نیز مخصوصا در قالب سازمان ملل متحد، کنشگری منطقی را از خود نشان نمی‌دهند و موثر نیستند.

طنر ماجرا اینجاست که درحالیکه نفت جای خود را به انرژی‌های تجدید پذیر می‌دهد، آب به عنوان یک منبع حیاتی تجدید پذیر، خود در حال تبدیل شدن به نفتِ جدید جهان است و همان چالش‌ها و مسائل پیچیده حوزه انرژی (این مرتبه در عرصه آبی) را نوید می‌دهد.»