چگونه از خانه خدا بیرون شدیم؟

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو» - زهرا نادری؛ مساجد از دیرباز به عنوان یکی از پایگاه های مذهبی-اجتماعی مورد توجه مسلمانان و حتی دشمنان اسلام بوده است.

با تأملی در کاربری های مساجد در صدر اسلام آن چه که بیش از همه رخ می نمایاند این پرسش است که با توجه به اهمیت و جایگاهی که مساجد در صدر اسلام داشته و نیز محوریت مساجد در حرکت های مهم سیاسی-اجتماعی، آیا در زمان حاضر توانسته ایم جایگاه مساجد را حفظ و تقویت کنیم؟ آیا همچنان ما از ظرفیت عظیم مساجد در راستای اهداف عالی اجتماعی و آرمان های دینی بهره جسته ایم؟

آن چه که در نگاه به تاریخچه مساجد و کاربردهای آن از صدر اسلام تا کنون توجه مخاطب را به خود جلب می کند، این است که تقریباً تمامی شئونات مذهبی، اجتماعی، سیاسی و حتی تجاری در مساجد صورت می گرفته؛ به عنوان مثال علاوه بر تبلیغ و ترویج دین و احکام الهی می توان امور ذیل را از جمله کاربری های مساجد صدر اسلام نام برد:

– مسجد، مرکز اسلامی و محل اجتماع مسلمانان
– مسجد، محل حفظ بیت المال و خزانه کشور
– مسجد، پناهگاه مردم در مواقع اضطراری و جنگ
– مسجد، زندان و محل نگهداری مجرمان
– مسجد، دادگستری و محل اجرای احکام کیفری
– مسجد، بیمارستان و داروخانه
– مسجد، مجلس شورا و قانون گذاری
– مسجد، مرکز تبلیغات و رسانه جهان اسلام
– مسجد، مرکز تعلیم و تربیت
– مسجد، کتابخانه
– مسجد، انبار مهمات
– مسجد، مرکز بسیج عمومی و اعزام نیرو های مسلّح برای جنگ
– مسجد، محل اعلان اخبار و رویدادها
– مسجد، اردوگاه اسرا
– مسجد، آموزشگاه نظامی و تربیت بدنی
– مسجد، محل پخش اعلانات محلی
– مسجد، خوابگاه مستمندان و آسایشگاه سربازان آماده باش
– مسجد، محل نگهداری غنایم جنگی 
– مسجد، نخستین آموزشکده دین و دانش
– مسجد، محل رسیدگی به حال فقرا
و ...

مسجد محلی برای زندگی همگان

در واقع در صدر اسلام مسجد به عنوان پایگاهی مطمئن در عرصه تمامی فعالیت های مردم محسوب می شد و شاید بتوان گفت از آن جا که مسلمانان فرزندان خود را از خردسالی برای انجام امورات مختلف به مساجد می بردند، به همین خاطر کودکان نیز از ابتدا با فضای مساجد انس و الفت داشته و این گونه فراگرفته بودند که آموزه های فرهنگی و دینی اسلام و شعائر دینی را از این پایگاه عظیم مسلمین آموخته و بدان ها پایبند باشند. در آن زمان مساجد برای مردم اهمیت و ارزش بخصوصی داشته و افراد برای حفظ حرمت مساجد بسیار مصر و مصمم بودند که این امر از توصیه های اکید دین اسلام نیز هست.

با نظر به احکام مساجد از قبیل مکروهات و مستحباتی که افراد باید با دخول در مساجد آنها را رعایت کنند، از قبیل نماز تحیت مسجد، پوشیدن لباس های پاکیزه در مساجد و ... می توان نتیجه گرفت که این جایگاه و محوریتی که مساجد داشته اند تنها جایگاهی عرفی نبوده، بلکه آیین مقدس اسلام نیز بر آنها صحه گذارده و آنها را تقویت نموده است.

مساجد خاستگاه انقلاب اسلامی

با حفظ این مقدمه باید نگاهی نیز به کارکردهای مساجد در عصر حاضر و بویژه در دهه های اخیر افکند. شاید بتوان گفت در اوج حرکت های منتهی به انقلاب اسلامی و نیز در دهه بعد از پیروزی انقلاب و بویژه در هشت سال دفاع مقدس تا حد زیادی مساجد همچنان از جایگاه خاص خود برخوردار بودند، خطبا از منابر مساجد پیام انقلاب و ضرورت ایستادگی و قیام در برابر  طاغوت را به گوش مردمان مسلمان رساندند و از همین مساجد بود که سربازان اسلام برای مقابله با دشمن متجاوز بسیج شده و راهی جبهه های نبرد شدند.

در کلام امام خمینی(ره) می توان اهمیت مسجد در آن زمان را بخوبی لمس کرد و بحق که مساجد در دوران جنگ تحمیلی مصداق این فرمایش گهربار امام راحل بودند؛ که: «اینها(دشمنان) از مسجد می ترسند، من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم، شما دانشگاهی ها شما دانشجوها، همه تان مساجد را بروید پر کنید، سنگر هست اینجا، سنگرها را باید پر کرد.»
 

و در جایی دیگر می فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید.» 

اما آن چه که بعد از این مقدمات به نگرش و تأمل اساسی نیاز دارد، اهمیت و جایگاه کنونی مساجد در جامعه ماست. متأسفانه شاید به جرأت بتوان گفت مساجد در جامعه امروزی، بویژه در شهرهای بزرگ، کوچک ترین شباهتی به مساجد صدر اسلام و حتی اوایل انقلاب ندارند.

امروزه آن چه که با شنیدن واژه مسجد به ذهن متبادر می شود تصویری از یک مکان نه چندان مرتب، خلوت، جایی که سالمندان و رهگذرانی که اغلب با عجله در آن حضور دارند، مکانی که امام جماعت تنها فرصت اقامه نمازهای یومیه را دارد، است و اساساً از منابر آن زمان که محل بازگویی مهم ترین مسائل روز بود خبری نیست.

امروزه مسجد اصولاً جایگا افراد تحصیلکرده نیست و چه بسا برخی از این افراد هیچ تلاشی برای انس گرفتن با این مکان مقدس نمی کنند. امروزه اگر فعالیتی نیز در مساجد انجام می گیرد مختص ایام تابستان است و همان ها را نیز محفوف به تکراری بودن و کسل کنندگی مشاهده می کنیم که مخاطبان چندانی ندارند و شاید این بدان خاطر باشد که ما زمانی که با شتابی وصف ناشدنی اقدام به احداث اماکنی نظیر فرهنگ سراها و کانون های مختلف نمودیم هیچ در اندیشه این موضوع نبودیم که با این اقدامات، مهم ترین پایگاه اجتماعی ـ دینی مسلمین یعنی مساجد را هدف قرار داده یم.

دوری از مساجد پاشنه آشیل خانواده‌ها

البته ناگفته نماند که این سکون و رکود غم انگیزی که امروزه بر مساجد کشور سایه افکنده مولودهای شومی نیز داشته است که در ابتدای امر گریبان خانواده، این نهاد ارزشی جامعه و سپس به تبع خانواده، گریبان جوامع را گرفته است. توضیح آن که وقتی فرزندان گذشته تعالیم دینی را از همان ابتدای خردسالی  در مساجد فراگرفته و در اثر استمرار معاشرت با مسجد و اهالی آن، این ارزش ها در آنها درونی می شد، هر چند که در مشاغل و کسوت های مختلف وارد می شدند، باز هم آن اصالت دینی و فرهنگی خود را حفظ می کردند و کمتر اتفاق می افتاد که فردی این آموزه ها را زیر پا بگذارد.

اما از آن جا که امروزه خانواده ها رفته رفته هیچ قرابتی با مساجد نداشته و ترجیح می دهند کلیه امورات خود حتی نمازهای یومیه را در خارج از مساجد اقامه نموده و رفته رفته جای خطبای مساجد را معلمان خصوصی هنرها و مطالب مختلف از موسیقی گرفته تا زبان های خارجی می گیرد و از سویی دیگر به محض مشاهده کوچکترین لغزشی از یک فرد ملبس به لباس روحانی، خانواده ها خیلی آشکارا کل این جایگاه را مورد نقدهای غیر منصفانه قرار داده و کم کم نزد فرزندان خود هیچ ارزشی برای روحانیت و ائمه جماعات به عناون معلمین و مبلغ دین و سبک زندگی اسلامی باقی نمی گذارند، گرایش های رو به پیشرفت به عرفان های کاذب نزد جوانان، رویگردانی از نماز و سایر ضروریات دین، عدم پایبندی به شئونات دینی واخلاقی، شانه خالی کردن از مسئولیت های سیاسی اجتماعی و ... مولودهای نامبارک وضعیت کنونی مساجد می شوند.

جا دارد مسئولان امر از سویی و خانواده ها از سوی دیگر مجدانه این مسئله را مورد مداقه و اهتمام قرار داده و تلاش نمایند تا شور و نشاط به این نهاد الهی-اجتماعی بازگردد تا با استفاده بهینه از ظرفیت عظیم مساجد بتوان نسل حاضر و نسل های آتی را در برابر هجمه های فرهنگی و سیاسی دشمنان بیمه کرد.

 /دانشجوی دکتری دانشگاه تهران/