جایگاه منطقه‌ای و جهانی علوم فضایی ایران کجاست؟/ اولِ کمیت، آخرِ کیفیت!

سیر صعودی علوم فضایی در ایران همزمان با فناوری‌هایی چون نانو و هسته‌ای بسیار چشم‌گیر بود. این شتاب به دهه نود هم رسید، گرچه بسیاری معتقد‌اند که در سال‌های اخیر از این شتاب کاسته شده و دست‌هایی خبیثانه تلاش می‌کنند که علوم فضایی ایران پیشرفت نکند.

در سیستم‌های اعتبار سنجی جهانی جهت بررسی سیر علوم در کشورهای مختلف شاخص‌های بسیاری در نظر گرفته شده. در این میان ISI یکی از معتبرترین موسسات است. گرچه شاخص‌های این موسسه تنها برپایه مقالات منتشر شده است اما جهت ترسیم وضعیت نسبی در کشور می‌توان از آن استفاده کرد.

تعداد مقالات

حجم مقالات تولیدی در زمینه علوم فضایی یکی از شاخص‌هاست که از این نظر در جایگاه اول منطقه قرار داریم. پس از ما ترکیه با فاصله کمی و پاکستان هم با فاصله بسیار زیادی در مقام سوم منطقه قرار دارد. این شاخص نشان می‌دهد که اهتمام دانشجویان و اساتید این علم در زمینه تولید مقاله در منطقه خوب بوده و مورد توجه قرار گرفته است.

 

شاخص دیگری که مرتبط با حجم مقالات مطرح می‌شود، تعداد مقالات برتر در ده سال گذشته است. در واقع این شاخص یک نمای کیفی کلی از حجم مقالات تولید شده می‌دهد. متاسفانه در این زمینه ایران از آخر دوم است و کشورهایی که حجم تولید مقالاتشان بسیار از ما کمتر بوده در رتبه‌های بالتر قرار دارند. می‌توان گفت بر اساس این آمار در ایران تنها به تولید کمی مقالات توجه شده است.

 

در نمودار بعدی جایگاه جهانی ایران و کشورهای همسایه‌مان را از نظر تعداد مقالات کمی نشان خواهیم داد.

 

استنادات علمی

شاخص مهمی که مقالات را از نظر کیفی مورد بررسی قرار می‌دهد، تعداد متوسط تعداد استنادات به هر مقاله است. با بررسی داده‌های احصا شده می‌بینیم ازبکستان که در تولید مقالات از میان 7کشور مورد بررسی در جایگاه ششم قرار داشت در این شاخص با فاصله زیاد از دیگر رقبا در جایگاه اول قرار دارد.

 

 

 

موسسه SJR (scientific journal ranking) رتبه بندی مجلات علمی را بر عهده دارد. شاخص‌های مورد ارزیابی در این رتبه بندی همان تعداد استنادات و متوسط استنادات به هر مقاله است. با این تفاوت که نیمه عمر استنادات را نیز در اختیار قرار می‌دهد.

(Cited Half-Life) نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سال‌هایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان می دهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان می کند. بدیهی است که وقتی مقاله‌های یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقاله ها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقاله‌های جدید مجله ارجاع داده می شود. این موضوع باعث می شود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان می دهد که ارزش مقاله‌های مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار می گیرند. در مجموع هرچه نیمه عمرارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر می رود.

در واقع در این بررسی مشخص می‌شود که چه میزان مجلات علی ما در زمینه هوا‌وفضا در جذب مقالات با کیفیت و به‌روز موفق بوده‌اند. در این زمینه ایران در رتبه سوم قرار دارد. متاسفانه در زمینه نیمه‌عمر استنادات ایران با فاصله بسیار زیادی در رتبه سوم ایستاده است، همانطور که مشاهده می‌کنید ترکیه به حدود دو برابر نیمه‌عمر استنادات نسبت به ایران در رتبه دوم ایستاده است.

 

همانطور که از این آمار و ارقام مشخص است حال و روز علوم فضایی آن چنان که باید در ایران خوب نیست. این در حالی‌ست که ایران جز چند کشور معدودی قرار دارد که ماهواره به فضا پرتاب کرده و توانسته با علم بومی خود موجود زنده نیز به خارج از مدار زمین بفرستد. با این حجک تکنولوژی چنین جایگاهی برازنده کشورمان نیست.