روایت یک احیاء / چه‌کسی «دفتر تحکیم وحدت» را زنده کرد؟

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو؛ دو سال از پیروزی سیدمحمد خاتمی در هفتمین انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته. فضای عمومی دانشگاه‌ها، به نفع رئیس‌جمهور است. تعداد زیادی از دانشجویان نقش مهمی در پیروزی ناباورانه‌ی خاتمی ایفا کرده‌اند و خود را در شکل‌گیری دولت اصلاح‌طلب او، سهیم می‌دانند. خاتمی و هوادارانش در اوج ایستاده‌اند و برای آینده‌ی ایران، برنامه می‌ریزند و تصمیم می‌گیرند. در میان دانشجویانی که پشت خاتمی و دولتش ایستاده‌اند، یک گروه بیش از بقیه به چشم می‌آید: دفتر تحکیم وحدت.

 

ماجرای تحکیم
قدیمی‌ترین اتحادیه‌ی دانشجویی کشور که در سال ۱۳۵۸ تاسیس شده، حالا یکی از مهم‌ترین وزنه‌های فضای سیاسی کشور است. تحکیمی‌ها که نام دفترشان از دستور امام خمینی (ره) برداشت شده، خود را میراث‌دار آرمان‌های انقلاب می‌دانند و تمام سرمایه‌ای که در ۲۰ سال بدست آورده‌اند را پشت سر خاتمی آورده‌اند. سرمایه‌ی تحکیمی‌ها در روز ۱۸ تیر ۱۳۷۸، اما به یک‌باره آتش می‌شود و می‌افتد به جان شهر. فتنه‌ای که پس از ماجرا‌های مشکوکِ پیرامونِ توقیف روزنامه‌ی «سلام» شکل گرفت، فضای کشور را ملتهب می‌کند. کوی دانشگاه تهران، در کانون این ماجراهاست و ورود نیرو‌های خودسر به کوی، کلاف اتفاقات را پیچیده‌تر کرده. دست آخر با حضور تاریخی مردم تهران، عمر فتنه در ۲۳ تیر ۱۳۷۸ سر می‌رسد و اولین تلاش میدانیِ دشمنان انقلاب برای براندازی پس از رحلت امام (ره)، ناکام می‌ماند. درست همزمان با شکست فتنه‌ی خیابانی اما، ماجرایی طولانی در «دفتر تحکیم وحدت» آغاز می‌شود. ماجرایی چندلایه و درس‌آموز که چندین نسل از دانشجویان را درگیر خود می‎‌کند و به یک احیای تاریخی ختم می‌شود. ماجرای تحکیمِ پسا ۷۸ چه بود؟

 

جدایی مستقل‌ها
تاریخ فتنه ۱۸ تیر را از هر سمت و سویی که نگاه کنیم، ردپای دانشجویان فعال دفتر تحکیم وحدت در آن مشهود است. علی افشاری، دبیر سیاسی دفتر تحکیم، در راس این اتفاقات است. او، سردمدار تجمعات روز‌های ۲۰ و ۲۲ تیر است که توسط اتحادیه‌ی متبوعش برنامه‌ریزی شده. همه‌ی انجمن‌های اسلامی عضو دفتر تحکیم، اما منش افشاری و دوستانش را نمی‌پسندند. دفتر تحکیم، در سال‌های دفاع مقدس شهدای زیادی را تقدیم انقلاب کرده‌بود و در دوران پس از امام (ره) هم اگرچه همواره در آستانه‌ی چپ‌گرایی بود، اما هیچ‌گاه از خط انقلاب خارج نشد و تضارب آرای دفاترِ عضوِ تحکیم، زبان‌زد فضای دانشجویی کشور است. واقعیت این است که تا پیش از فتنه ۷۸، دفتر تحکیم پذیرای طیف‌های فکری گوناگون، از چپ تا راست، بود و همه‌ی این دفاتر، ذیل گفتمان انقلاب و در چارچوب قانون اساسی، در کنار هم فعالیت می‌کردند. بلوای ۱۸ تیر، اما تحمل طیفی از دفاتر انقلابیِ عضو تحکیم را به سر می‌رساند. آن‌ها نمی‌توانند نقش‌آفرینی اعضای شورای مرکزی اتحادیه در آشوب‌های خیابانی را بپذیرند.

 

 

حجم اختلافات در دفتر تحکیم آن چنان بالا می‌گیرد که تعدادی از دفاترِ عضو، خود را از زیر سایه‌ی تحکیم بیرون کشیده و همراه با شمار دیگری از انجمن‌های اسلامی دانشجویان-که در نوبت پیوستن به دفتر تحکیم بودند- اتحادیه‌ی جدیدی را سروشکل می‌دهند. «اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل» در ۱۳ آبان ۱۳۷۸، چهار ماه بعد از فتنه ۱۸ تیر با حضور ۲۰ دفتر انجمن اسلامی اعلام موجودیت می‌کند. آتش فتنه، به جان تحکیم افتاده و نخستین انشقاق درون تشکیلاتی در تاریخ این اتحادیه به وقوع می‌پیوندد. اتحادیه مستقل، خیلی زود مهمان رهبر انقلاب شده و با تایید ایشان، عملاً تبدیل به پایگاه دانشجویان انقلابی در دانشگاه‌ها می‌شود.

 

اختلاف، نسخه ۸۲
با جدایی اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل، موقعیت دانشجویان غیررادیکال و مخالف تندروی‌های افشاری و دوستانش، در تحکیم تضعیف می‌شود. علی افشاری با حضور در کنفرانس «ایران پس از انتخابات» که در میان مردم به «کنفرانس برلین» مشهور شده، علاقمندی خود به اپوزوسیون نظام را در عمل ثابت می‌کند. افشاری نخستین دانشجویی است که در سال ۷۹ ایده‌ی رادیکال «عبور از خاتمی» را طرح کرد و هنوز عمر دولت اول خاتمی به سر نیامده، او را در تنگنا قرار می‌دهد. صبر طیفِ دیگر تحکیمی‌ها به سر آمده. طیف دیگر، اگرچه مانند علی افشاری و اکبر عطری به اصلاح‌طلبی معتقدند، اما روش‌های تند و کنش‌های ضد نظامِ این افراد را به هیچ وجه نمی‌پسندند. سیدمهدی طباطبایی، عضو ارشد انجمن اسلامی دانشگاه تبریز، شناخته‌شده‌ترین دانشجوی این طیف است. دفتر تحکیم، انگار که در سانتریفیوژ افتاده باشد، آرام‌آرام در حال تبدیل شدن به دو طیف است. یک طیف به رهبری انجمن‌اسلامی دانشگاه‌های امیرکبیر، شریف و علامه‌طباطبایی؛ و طیف دیگر به رهبری انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌‎های شیراز و تبریز. شورای مرکزی سال ۸۱ دفتر تحکیم، از هر دو طیف دانشجویانی را در خود دارد و اختلافاتِ آن‎‌ها در نشست سراسری سال ۸۲، به اوج خود می‌رسد.

 

یک اتحادیه با دو مدعی
نشست سراسری دفاتر عضو دفتر تحکیم وحدت در سال ۸۲، سرآغاز یک «انشعاب» است. اعضای شورای مرکزی اتحادیه، بر سر برگزاری یک نشست واحد به توافق نمی‌رسند. سیدمهدی طباطبایی و دوستانش که با وجود اصلاح‌طلبی، میانه‌ای با اقدامات تند و رادیکال ندارند، نشست دیگری را در دانشگاه شیراز برگزار می‌کنند. از سوی دیگر، علی افشاری عضو شورای مرکزی نیست، اما همفکرانش در شورای مرکزی تحکیم نقش مهمی دارند. آن‌ها نشستی را در دانشگاه علامه طباطبایی ترتیب می‌دهند. حالا دفتر تحکیم دو نشست سراسری، دو شورای مرکزی و دو دبیر دارد! وزارت علوم دولت هشتم، در این اختلاف عجیب و کم‌سابقه جانب هیچ طیفی را نمی‌گیرد و رسما اعلام می‌کند که هر دو نشست سراسری و هر دو شورای مرکزی را به رسمیت می‌شناسد. از اینجا به بعد، دفتر تحکیم دو شاخه می‌شود. یک شاخه به «طیف علامه» و شاخه دیگر به «طیف شیراز» مشهور می‌شوند. ۲۴ سال پس از جمله تاریخی امام که به انجمن‌‎های اسلامی گفته بودند: «بروید وحدت‌تان را تحکیم کنید.»، حالا دیگر هیچ نشانه‌ای از وحدت در این اتحادیه‌ی دانشجویی دیده نمی‌شود.

 

عطف ۸۷
از ۸۲ تا ۸۴، تحکیمِ حالا دو تکه شده، روزگار خوشی ندارد. طیف علامه‌ای‌ها در انتخابات ۸۴ ابتدا از محمد معین حمایت می‌کنند و در مرحله دوم، پشت اکبر هاشمی رفسنجانی می‌ایستند. شکست سنگین در انتخابات ۸۴، اما تحکیمی‌های طیف علامه را مبهوت می‌کند. از آن طرف، طیف شیرازی‌ها آرام‌آرام در حال جان‌گرفتن اند. اضافه شدن چند چهره‌ی جوان و فعال، طیف شیرازی‌ها را فعال‌تر کرده. از ۸۴ تا ۸۷، هر دو طیف تحکیم بر اساس تاییدیه‌ی سال ۸۲ فعالیت می‌کنند و برای جذب دفاتر دانشگاهیِ انجمن‌های اسلامی به سمت خود، رقابت سختی دارند. سال ۸۷، اما یک نقطه عطف است.

 

خیانت به یک آرمان
زمستان ۸۷ با تصویر خون و آتش در غزه آغاز می‌شود. رژیم صهیونیستی، هجومی همه‌جانبه به باریکه‌ی غزه را آغاز کرده که در تاریخ مبارزات مردم فلسطین با رژیم غاصب، کم‌سابقه است. دولت ایران با ابراز نگرانی شدید از این هجوم بی‌رحمانه، در پی یافتن راه‌هایی برای کمک به مردم مظلوم غزه است. طیف علامه‌ی دفتر تحکیم وحدت، اما در ۹ دی ۸۷ می‌نویسد: «عاملین و محرکان فاجعه‌ی انسانی امروز در غزه دولت‌هایی هستند که با تجهیز طرفین به موشک، راکت، بمب و مهمات می‌پردازند و رخصتی برای ایجاد اندک فضایی جهت گفتگو و مصالحه و قطع این وضعیت نکبت بار نمی‌دهند. آیا تندتر کردن آتش منازعات از جیب ملت‌هایی نظیر ایران و بر هم زدن معادلات به ضرر هر نوع ثبات و آرامش در مناطق بحران زده‌ی فلسطین نتیجه‌ای جز فاجعه‌ی غزه می‌توانست داشته باشد؟»

 

حجم نکبتِ بیرون‌زده از این کلمات، ورای تصور تمام جریانات دانشجویی کشور است. با وجود همه‌ی اختلاف نظر‌ها در مسائل داخلی، آرمان فلسطین و مبارزه با رژیم صهیونیستی همیشه یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مشترک تمام طیف‌های دانشجویی بوده و طیف علامه‌ی تحکیم با این بیانیه، برای نخستین بار، حتی چند ماه پیش از آن‌که فتنه‌گران سبز شعار «نه غزه نه لبنان» بدهند، به ستیز با آرمان فلسطین می‌پردازد. تحکیمی‌های طیف علامه در این بیانیه، حمایت از حماس را در ردیف جنایات رژیم غاصب قرار می‌دهد و حامیان مردم مظلوم فلسطین را در کنار حامیان صهیونیست‌ها، در ایجاد آتش جنگ مقصر می‌داند. این بیانیه، با این لحن و این ادبیات، خط پایانی بر تحمل طیف‌علامه‌ای‌ها در فضای رسمی کشور است. انزجار از این طیف رادیکال، ۹ سال و چند ماه پس از ماجرای ۱۸ تیر به اوج می‌رسد و وزارت علوم دولت نهم در اطلاعیه‌ای رسمی، طیف علامه‌ی دفتر تحکیم وحدت را غیرقانونی می‌خواند: «روابط عمومی وزارت علوم، تحقیقات و فن‌آوری در پاسخ به اعتراضات صورت‌گرفته توسط اساتید، آحاد دانشجویان و تشکل‌های مختلف دانشجویی کشور درباره اطلاعیه شاخه علامه دفتر تحکیم وحدت پیرامون فاجعه خونبار غزه اعلام می‌کند که حرکت اخیر این طیف غیرقانونی محکوم است و به هیچ عنوان قابل توجیه نیست.» تحکیم به خانه بر می‌گردد. به خانه‌ی «وحدت».

یک پیام تاریخی
۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۸، نشست سراسری اتحادیه دفتر تحکیم وحدت آغاز می‌شود. نشستی که اولین گردهمایی تحکیمی‌ها پس از ماجرا‌های طیف علامه است. شورای مرکزی تحکیم، از رهبر انقلاب می‌خواهد خطاب به این نشست، پیامی صادر کنند:
«جوانان عزیز دانشجو! در مسابقه‌ی میان ملت‌ها به سوی آرمان‌های والا و نیز در مجاهدت برای رهائی از موانع طبیعی و هر آنچه به دست بدخواهان بر سر راه آزادی و استقلال و شرف ملی نهاده می‌شود، اراده و نشاط و نیروی جوان، عنصری تعیین کننده است. در این میدان‌های خطیر، حضور خود را برجسته و نهادینه کنید. دل امیدوار به کمک خداوند و تن و جان فرمانبردار از راهنمایی و دستور قرآن و شریعت، برترین عامل موفقیت‌های شما در این صراط مستقیم است، انشاءالله. برای توفیق شما دعا میکنم و شما را به خدا می‌سپارم. سیّدعلی خامنه‌ای»
این پیام، آخرین پیام رهبر انقلاب به نشست یک اتحادیه‌ی دانشجویی داخلی است. پیامی که تحکیمی‌ها را دلگرم می‌کند و به ادامه‌ی مسیر، امیدوار؛ و نشانه‌ی تایید فعالیت‌های تحکیم توسط رهبر انقلاب است. حالا تمام تحکیم، به دامان انقلاب بازگشته. بدون انشعاب.

گذر از فتنه
هشتاد و هشت برای همه‌ی ما یک سال خاص است و برای تحکیمی‌ها، خاص‌تر. چند ماه پس از پایان رسمیِ عمرِ طیفِ علامه، فتنه ۸۸ گُر می‌گیرد و تحکیمی‌ها هنوز به سامان نرسیده، اسیر فتنه‌ای دیگر می‌شوند. شورای مرکزی تحکیم و در راس آن مهدی عباسی‌مهر، اجازه نمی‌دهند ۸۸ زخم دیگری بر پیکر دفتر تحکیم وحدت بزند. هرچند مدعیان طیف علامه هنوز از تک و تا نیفتاده‌اند و با وجود آن‌که وجاهت قانونی ندارند، در فضای غبارآلود ۸۸ فعالیت می‌کنند و اجازه نمی‌دهند اعضای جدید و تازه‌نفس، تحکیم را به مسیر گذشته بازگردانند.

 

پیروزی عملیات احیاء
فضای پس از ۸۸ برای تحکیم، آرام و کم‌حاشیه است. شورای مرکزی، مثل دوران پیش از انشعاب، پذیرای طیف‌های فکری گوناگون است. طیف‌هایی که در انتخابات‌ها، الزاما همراه و هم‌نظر نیستند، اما در پرهیز از رادیکالیسم و فعالیت در چارچوب قانون، اشتراک نظر دارند. انجمن اسلامی‌های طیف علامه، پس از فروپاشی آن، به صورت مستقل و بدون اتحادیه در دانشگاه‌ها فعال‌اند و در چند دانشگاه، به دلیل تداوم فعالیت‌های رادیکالی و یا اختلافات عمیق درون‌گروهی، تعلیق شده‌اند. دفتر تحکیم، اما در حال بازسازیِ نام و اعتبار خود در میان مردم است. پیروزی حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری یازدهم، امید بازمانده‌های طیف علامه برای بازگشت به تحکیم و تسخیر این اتحادیه را زنده می‌کند. همراهی و همکاریِ دفاتر حاضر در اتحادیه، از جمله انجمن‌های اسلامی دانشجویان دانشگاه‌های امیرکبیر، الزهرا، امام خمینی (ره) قزوین، فردوسی مشهد و گیلان، تحکیم را حفظ می‌کند.

 

تحکیم، بیست سال بعد
بیست سال پس از روزی که علی افشاری و دوستانش، اعتبار تحکیم را در خیابان‌های تهران به آتش کشیدند، دفتر تحکیم همچنان زنده است. نسل جدید دانشجویان تحکیمی، پروژه‌های جذاب و بلندپروازانه‌ای را سروشکل داده‌اند. آن‌ها بر «مردم‌سالاری دینی» تمرکز کرده‌اند. شعار امسال اتحادیه‌ی تحکیم «نوسازی مشارکت، کارآمدی جمهوریت» است و یکی از موضوعاتی که تحکیمی‌ها را درگیر کرده، سازوکار‌های اعتراض مدنی و مردمی است. چندهزارکیلومتر آن‌طرف‌تر اما، علی افشاری در امریکا مشغول زندگی و تحصیل است. همچنان با جمهوری اسلامی زاویه دارد و از تندروی‌های دو دهه قبلش پشیمان نیست. درست همزمان با روز‌هایی که تحکیمی‌ها سخت مشغول تدارک و برنامه‌ریزی برای نشست سراسری پایان‌دوره‌ی خود در تبریز هستند، افشاری در گفتگو با BBC فارسی دلایل ناکامی‌اش در ۱۸ تیر را بازگو می‌کند. بیست سال پس از ۱۸ تیر ۱۳۷۸، تحکیم همچنان زنده است و بر خلاف رادیکال‌های حالا از کشور گریخته، روز‌های خوبی را تجربه می‌کند.