۱۰۰ روز مقاومت بی‌امان پدافند هوایی ارتش در جنگ

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، دفاع هوایی فرایندی چند بعدی، چند لایه و در سطوح مختلف محسوب می‌شود. برای همین فرماندهی پدافند هوایی به عنوان بازوی اصلی نیروی هوایی جهت صیانت از آسمان ایران اسلامی شناخته خواهد شد. «رضا جهانفر» از جمله محققان حوزه پدافند هوایی است. او در مقاله‌ای به عملکرد پدافندهوایی در ۱۰۰ روز نخست جنگ تحمیلی عراق علیه ایران پرداخته است.

در این مقاله می‌خوانیم: «پس از تغییر رویکرد مسئولان نظام در خصوص نحوه دفاع در برابر هواگرد‌های دشمن و انتقال سنگینی دفاع هوایی از دفاع هوایی هواپایه به زمین پایه، فرماندهی پدافند هوایی اهمیت بیشتری یافت. تا آنجا که تجمیع تمام توان پدافند هوایی (در همه نیرو‌ها و سازمان‌های نظامی و انتظامی) در غالب یک فرماندهی مشترک و ارتقاء سطح تصمیم‌گیری شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی معنا پیدا کرد. راه‌اندازی ستاد کل پدافند هوایی کشور در همین راستا بود.

این مقاله به بررسی نقش و عملکرد مجموعه‌ای می‌پردازد که در سال‌های دفاع مقدس با ایستادگی و مقاومت بیش از ۶۰۰ فروند هواپیمای بعثی را سرنگون کرده و عراق را مجبور به سه بار نوسازی نیروی هوایی خود کرد. در ابتدای جنگ، ایران حدود ۴۸۰ فروند هواپیمای جنگی و بیش از ۶۰۰ فروند بالگرد در برابر ۶۵۴ فروند هواپیمای جنگی و ۲۰۰ فروند بالگرد رزمی در اختیار داشت نیروی هوایی عراق در سال‌های ابتدایی جنگ تحمیلی علیه ایران از هواپیما‌های «میگ-۱۹» و «میگ-۲۱» استفاده می‌کرد.

ولی در سال آخر جنگ بهره‌مند از انواع هواپیما‌های «میگ-۲۵»، «سوخو-۲۴»، «میراژ» و ... بود. ضمن اینکه بهره‌مندی نیروی هوای عراق از خلبانان و مستشاران فرانسوی، روسی، مصری، آلمان شرقی و...، این نیرو را به عصاره نیرو‌های هوایی ده‌ها کشور غربی و شرقی مبدل کرده بود. با توجه به اینکه پدافند هوایی در انجام وظایف خود به صورت مستقیم با مردم اقصی نقاط کشور همراه بود شاید بتوان ادعا کرد که سخن گفتن از پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران، سخن گفتن از صبر، ایستادگی و مقاومت مردم ایران در سال‌های دفاع مقدس است.

برای بررسی وضعیت پدافند هوایی ایران اسلامی در ۱۰۰ روز اول جنگ تحمیلی خصوصاً وضعیت فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، ابتدا به بررسی وضعیت این سازمان نظامی قبل از جنگ تحمیلی می‌پردازیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پدافندهوایی همچون سایر نیرو‌های انقلابی در معرض آسیب نیرو‌های ضدانقلاب قرار گرفت. از جمله اینکه سایت راداری کرج در معرض حمله ضدانقلاب قرار گرفته و تعدادی اسلحه نیز از حمله ناکام آن‌ها برجای ماند. چندماه بعد و در آذر ماه ۱۳۵۸ در منطقه مرزی ایلام یک یک گروه مسلح ضدانقلاب به سایت راداری- مخابراتی «نخجیر» واقع در غرب ایلام حمله کرده و خساراتی را به آن مرکز حساس پدافندهوایی کشور وارد کردند...» هدف اصلی این در گیری‌ها آسیب رساندن به توان پدافندهوایی کشور ودر نهایت کاهش امنیت کشور قلمداد می‌شود.

از جمله خدمات پدافند هوایی به انقلاب اسلامی، آموزش نظامی نیرو‌های مردمی توسط کارکنان پدافند هوایی می‌باشد. حضور برخی از کارکنان پدافند هوایی در سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف جهت حفظ دستاورد‌های انقلاب اسلامی نیز از جمله خدمات پدافند هوایی به ایران اسلامی می‌باشد.

برابر اسناد ومدارک موجود تا هیجدهم شهریور ۱۳۵۹ درگیری‌های پراکنده وگاه غیر موثری بین واحد‌های پدافندهوایی ایران و هواپیما‌های عراقی رخ داد، اما هجدهم شهریور ۱۳۵۹ را باید آغازی خوب برای حضور پدافندهوایی در دفاع مقدس دانست، زیرا دراین روز سه فروند بالگرد و دو فروند هواپیمای عراقی براثر آتش پدافندهوایی سرنگون شدند. روز بعد نیز یک فروند بالگرد عراقی در حوالی (آق داغ) قصرشیرین سرنگون شد. در بیست و سوم شهریور نیز لشکر ۸۱ زرهی از اصابت قرار گرفتن دو فروند هواپیمای عراقی توسط آتش ضدهوایی خبر داد

ارتش و نیرو‌های زیرمجموعه آن به صورت کلی با مشکلاتی نظیر عدم انسجام درونی، اخراج فرماندهان رده بالا و مستشاران خارجی، عدم سرویس و نگهداری مناسب جنگ‌افزار‌ها و درنتیجه عدم آمادگی عملیاتی جنگ‌افزار‌ها و دیگر موارد مواجه بود که منجر به کاهش توان رزمی ارتش جمهوری اسلامی ایران به ۵۰ درصد سال قبل از انقلاب شده بود. البته این موارد منجر به کاهش تلاش کارکنان ارتش به وی‌ژه پدافند هوایی نشد، زیرا موارد مورد اشاره از ساقط شدن هواگرد‌های متجاوز عراقی قبل از آغاز رسمی نشان‌دهنده هوشیاری کارکنان پدافند هوایی پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است.

علی‌رغم تمام مشکلات و ناآمادگی‌های نیرو‌های مسلح که اجزای آن تا پائین‌ترین رده گریبانگیر آن بودند، نیروی هوایی و پدافند هوایی در شرایط مطلوب‌تری نسبت به سایر نیرو‌ها قرار داشتند. به طوری‌که نیروی هوایی اولین نیرویی بود که پاسخ دندان شکن به تجاوز عراقی‌ها داد و عملیات کمان ۹۹ را به مورداجرا قرارداد. پدافندهوایی نیروی هوایی نیز ازاین قائده مسثنی نبود. هواپیما‌های نیروی هوایی با حمایت و پشتیبانی ایستگاه‌های راداری پدافند هوایی به پرواز درآمدند و افسران کنترل شکاری مستقر در ایستگاه‌های رادار کرج، تبریز، شیراز، دزفول، سوباشی و... با شرح وظایف مشخص اقدام به انجام وظیفه در خصوص عملیات کمان ۹۹ کردند. این نکته قابل ذکر است که در ساعت ۱۴۰۵ مورخه ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تمامی جنگ افزار‌های پدافند هوایی در حالت آتش به اختیار قرار می‌گیرند.

برابرجدول وضعیت تجهیزات پدافندهوایی در سال ۱۳۵۹، پدافند هوایی نیروی زمینی دارای تجهیزاتی همچون توپ‌های ضدهوایی در کالیبر ۱۴/۵ میلی‌متری، ۲۳ میلی‌متری، ۵۷ میلی‌متری، موشک‌های دوش پرتاب سام ۷، سامانه پدافندهوایی شلیکا، پدافند هوایی نیروی هوایی دارای تجهیزات پدافندهوایی همچون توپ‌های ضدهوایی ۲۳ میلی‌متری، ۳۵ میلی‌متری، سامانه راداری اورلیکن، سامانه راداری موشکی راپیر، سامانه راداری موشکی هاوک، نیروی دریایی دارای سامانه راداری موشکی تایگرکت و ناو‌های مجهز به موشک‌های سطح به هوا بود.

نکته قابل ذکر این است که ایران به دلیل تحریم‌های وضع شده در طول جنگ نتوانست کمبودات تجهیزات عمده خود را تامین کند. به عنوان مثال هیچ هواپیمای جدیدی به خط پرواز نیروی هوایی ایران اضافه نشد و هواپیما‌های قبلی وبه جای مانده از رژیم پهلوی نیز به دلیل فرسودگی قطعات و عدم جایگزینی قطعات جدید دچار شرایط خاص بودند. در این خصوص ژنرال هیکمن (از فرماندهان وقت ارتش آمریکا) می‌گوید: «اگر این تجهیزات در هرارتشی بود غیرعملیاتی منظور می‌شد و اجازه پرواز نمی‌یافت تا به نبرد‌های هوایی ادامه دهد...». در شرایط فوق و در زمان حضور کم رنگ پدافندهوایی هواپایه، پدافندهوایی به ویژه زمین بهوا با فشار بیشتری مواجه می‌شد.

عراقی‌ها با تصور اینکه نیروی هوایی ایران اصلی‌ترین خطر در برابر آن‌ها است و با الهام گرفتن از حمله غافلگیرانه رژیم صهیونیستی در جنگ ۶روزه، با استفاده از ده‌ها فروند هواپیمای عراقی در ساعت ۱۴۰۰ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با عبور از مرز‌های ایران از چهار فرودگاه اصلی، ۱۹ شهر ایران را مورد حمله قرار دادند. آن‌ها سعی در نابودی نیروی هوایی ایران بر روی زمین داشتند. در این حمله نیروی هوایی عراق از دستیابی کامل به اهداف خود بازماند، زیرا بیشتر هواپیما‌های ایرانی در آشیانه‌های بتونی و ضدبمب نگهداری می‌شد.

از سوی دیگر پدافند هوایی نیز با هدف قرار دادن هواپیما‌های متجاوز و ساقط کردن تعدادی از هواگرد‌های عراقی، مانع از دستیابی نیروی هوایی عراق به اهداف قبلی شدند. هواپیما‌های گشت نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) در شهر‌های تبریز، همدان، دزفول، بوشهر و تهران توسط سایت‌های راداری شهر‌های پیش گفته و بهبهان و کرج به صورت مداوم به سمت پرواز‌های کشف شده دشمن هدایت شده و جنگ و گریز آغاز می‌شود.

مقام معظم رهبری که در آن زمان نماینده حضرت امام (ره) در شورای عالی دفاع بودند در ارائه گزارش خود به مجلس در اول مهرماه ۱۳۵۹ به توان بالای پدافندهوایی در جنگ، ساقط کردن هواپیمای میگ عراقی توسط پدافندهوایی و اسارت خلبان آن اشاره می‌کند. سرلشکرعراقی (وفیق السامرایی) از مسئولان استخبارات عراق در مورد حمله هوایی عراقی‌ها در ۱۳۵۹/۶/۳۱ می‌گوید: «با فرارسیدن شب معلوم شد که نتیجه حمله هوایی ما کاملا نا امیدکننده است. همه زیانی که به ایران وارد شده بود، انهدام یک هواپیمای جنگنده ویک هواپیمای مسافربری بود. در حالی که ما یک فروند هواپیمای بمب افکن سنگین ساخت شوروی (سابق) از نوع توپولوف ۱۶ از دست دادیم. این هواپیما با آتش موشک زمین به هوا راپیر درحوالی استان ایلام و در راه عزیمتش برای بمباران پایگاه هوایی اصفهان سرنگون شد و کلیه خدمه آن به هلاکت رسیدند. یک فروند دیگر از این نوع هواپیما را در شمال عراق، بوسیله موشک راپیر ایرانی در سال ۱۹۷۴ از دست داده بودیم.»

در واکنش به این حرکت گستاخانه، در اول مهر۱۳۵۹ نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران با به پرواز در آوردن ۲۰۰ فروند هواپیمای جنگی و عبور دادن ۱۴۰ فروند از آن‌ها برفراز عراق وحمله به همه پایگاه‌ها، فرودگاه‌ها و مراکز مهم عراق چنان ضربه‌ای به نیروی هوایی عراق وارد کرد که عراقی‌ها بعد‌ها مجبور به تقویت نیروی هوایی خود با هواپیما‌های شرقی وغربی شدند. از سویی دیگر نیروی هوایی ایران با استفاده از فانتوم‌ها وتایگر‌ها (اف-۵) در کنار هوانیروز با حمله به تانک‌ها و یگان‌های زرهی عراقی سعی در کند کردن سرعت پیشروی عراقی‌ها داشتند.

برخی از شکارصد‌ها تانک و نفربر عراقی و کشته شدن هزاران سرباز دشمن در همان ۱۵ روز اول جنگ براثر هزاران سورتی پرواز خلبانان ایرانی خبر می‌دهند. در کنار عملکرد مناسب نیروی هوایی ایران، پدافندهوایی نیز باخروج از شرایط اضطراری حاکم بر نیرو‌های نظامی در دو سال اول انقلاب، رفته رفته اقتدار خود را باز می‌یابد. رادار‌های مستقر در منطقه اقدام به ثبت و رهگیری پرواز‌های عراقی در آن‌سوی مرز‌ها کردند و به محض تغییر مسیر هواپیما‌های فوق به سمت ایران به آن‌ها اخطار داده و هنگام وارد شدن به آسمان کشور پدافندهوایی زمین پایه به ویژه توپ‌های ضدهوایی به سمتشان تیراندازی می‌کردند.

به عنوان مثال در بیست و پنجم خرداد ۱۳۵۹ یک فروند هواپیمای عراقی را برفراز سایت نخجیر ایلام مورد هدف قرار داده و به سمت آن تیراندازی کردند. در هشتم شهریور ۱۳۵۹، ستاد مشترک ارتش طی دستوری به نیروی هوایی تذکر می‌دهد که در برابر پرواز هواپیما‌های عراقی واکنش مناسب نشان دهد. ضمن اینکه در همان دستور از نیروی زمینی و همه عناصر رزمنده ابلاغ می‌کند که در صورت تجاوز هواپیما‌های عراقی به آسمان ایران با هر اسلحه‌ای که در اختیار دارند هواپیما‌های دشمن را مورد اصابت قرار دهند. این دستور را می‌توان گام نخست در بوجود آوردن وحدت فرماندهی و مدیریت یکپارچه سامانه‌های پدافندهوایی نیرو‌های مختلف به حساب آورد. هرچند یکپارچگی دستورات صادره و هماهنگی اقدامات انجام شده در برابر هواگرد‌های دشمن توسط پدافندهوایی نیرو‌های مختلف نظامی تا سال‌ها دل مشغولی فرماندهان عالیرتبه جنگ بود.

عراقی‌ها در نیمه آبان ۱۳۵۹ اولین محموله هواپیما‌های «میراژ F. ۱» خود را سه ماه زودتر از موعد مقرر از فرانسوی‌ها دریافت می‌کنند. در مقابل نیروی هوایی ایران به دلیل تحریم‌ها در استفاده از تجهیزات خود با احتیاط بیشتری عمل می‌کند. این مسئله فشار مضاعفی را بر روی پدافندهوایی وارد می‌سازد. البته مدتی بعد هواپیما‌های میراژ عراقی به هدفی آسان برای سامانه‌های پدافندهوایی ایران به ویژه هاوک و اسکای‌گارد (از سال ۶۳ به بعد) تبدیل می‌شود.

یکی از موارد عملکردی پدافند هوایی در ۱۰۰ روز اول جنگ تحمیلی، ایجاد چتر حمایتی و پوشش پدافندی از گردان ۲۸۳ است. عملکردی که نقش به­سزایی در کسب موفقیت گردان ۲۸۳ و همچنین خلبانان ایرانی در حال پرواز بر فراز منطقه درگیری داشت. بازگویی این عملکرد نمونه کوچکی از اهمیت نقش پدافند هوایی در ممانعت از پیشروی نیرو‌های عراقی در ۱۰۰ روز اول جنگ تحمیلی است.

با توجه به اسناد ومدارک موجود و با در نظر گرفتن محدوده جغرافیایی درگیری گردان ۲۸۳ (محدوده جسر نادری)، در هفته اول جنگ تحمیلی سایت­­‌های راداری آبدانان، بهبهان و دهلران در حال انجام مأموریت تجسس، کشف و شناسایی انواع هواگرد پروازی بر فراز آسمان منطقه درگیری گردان ۲۸۳ بودند. برد راداری این سایت‌ها تا کیلومتر‌ها داخل خاک عراق بود؛ لذا به راحتی پرواز هرنوع هواپیما و یا بالگرد عراقی به سمت منطقه درگیری گردان ۲۸۳ را مشاهده کرده و با توجه به وجود سایت‌های هاوک شماره ۲ (مستقر در جاده بن جعفر در جنوب دزفول) و شماره ۳ (مستقر در نزدیکی سد علی کله در شمال دزفول) پدافندهوایی ارتفاع متوسط در برابر هواپیما‌های عراق آنچنان به خوبی اعمال شد که رزمندگان گردان ۲۸۳ با حداقل آسیب در برابر هواپیما‌های عراقی مواجه شدند. از سوی دیگر، همانگونه که ذکر شد یکی از ماموریت‌های در نظر گرفته شده برای نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در روز‌های اول جنگ، مقابله با پیشروی تانک‌ها وتجهیزات زرهی ارتش عراق بود.

هواپیما‌های نیروی هوایی تحت کنترل رادار‌های آبدانان، بهبهان و دزفول و هدایت افسران کنترل شکاری مستقر در سایت‌های فوق با حداقل مخاطره اقدام به پرواز بر فراز آسمان منطقه درگیری کرده و موفق به بمباران مواضع نیرو‌های عراقی شدند. این مسئله منجر به بروز ضعف مفرط در نیرو‌های عراقی و افزایش توان روحی رزمندگان گردان ۲۸۳ شد. ضمن اینکه حضور افسر رابط هوایی در کنار رزمندگان گردان ۲۸۳ خود شاهدی براین مدعاست که پدافندهوایی و نیروی هوایی حتی دردرگیری‌های مستقیم نیز همراه گردان ۲۸۳ بودند. چینش سامانه‌های ضدهوایی ۲۳ میلی‌متری و همچنین اورلیکن نیز سبب شد که هواپیما‌های عراقی نتوانند به راحتی از ارتفاع پست پرواز کرده و مزاحمتی برای نیرو‌های سطحی ایرانی به وجود آورند.

از جمله مشکلاتی که همزمان با آن ایام علیه سایت‌های راداری پدافندهوایی مستقر در منطقه انجام شد انجام شنود بود که این مسئله در خصوص سایت رادار دهلران با حساسیت بیشتری از سوی بعثی‌ها انجام می‌شد. نکته جالب توجه در خصوص سایت رادار دهلران مقاومت و ایستادگی کارکنان سایت موصوف تا آخرین لحظه است که این مقاومت از سوی ستاد فرماندهی پدافند هوایی به «مقاومت تا آخرین قطره خون» تعبیر می‌شود.

مسئله بعدی حمله مستقیم هواپیما‌های عراقی به سایت‌ها و مواضع پدافندهوایی بود. از جمله اینکه در سوم مهرماه ۱۳۵۹، «سایت رادار دهلران با وجود عکس‌العمل به موقع جنگ‌افزار‌های پدافند هوایی توسط سه فروند جنگنده عراق بمباران می‌شود. با تلاش کارکنان نگهداری سامانه، بخش اعظمی از سایت مجدداً عملیاتی می‌شود.» همچنین در ششم مهرماه ۱۳۵۹ «تعداد چهار فروند هواپیمای عراقی اقدام به بمباران سایت رادار دزفول می‌کنند که بر اثر تیراندازی جنگ‌افزار‌های زمین به هوای مستقردر سایت رادار، آسیب جدی به سایت وارد نمی‌شود.»

همکاری همه‌جانبه پدافندهوایی و نیروی هوایی در راستای تأمین دفاع هوایی محل درگیری گردان ۲۸۳ و مناطق همجوار علاوه بر اینکه منجر به رفع مشکلات پیش‌آمده منتج به ساقط کردن ده‌ها فروند هواپیمای دشمن نیز شد. از جمله موارد ساقط کردن هواپیما‌های عراقی می‌توان به هواپیما‌های ساقط شده نیروی هوایی عراق در هفته نخست جنگ تحمیلی شد.

بر اساس شرح وظایف پدافند هوایی، هدایت هواپیما‌های طرح پدافندی نیروی هوایی (نظیر اف-۱۴ وسایر) از لحظه برخاستن از روی باند تا رویت هدف توسط خلبان بر عهده افسر کنترل شکاری مستقر در ایستگاه راداری پدافند هوایی است. در ۱۰۰ روز اول جنگ که هجوم بی امان هواگرد‌های عراقی به اقصی نقاط میهن اسلامی، منجر به افزایش به پرواز در آوردن هواپیما‌های طرح پدافندی در قالب اسکرامبل و گشت مسلح هوایی (CAP) شده بود، فشار مضاعفی بر پدافند هوایی وارد شد. هماهنگی بین خلبانان نیروی هوایی و افسران کنترل شکاری پدافند هوایی همواره ضامن کسب موفقیت در ماموریت‌ها بود.

پدافند هوایی در ۱۰۰ روز اول جنگ تحمیلی علاوه بر دفاع از فضای کل کشور و نقاط حساس و حیاتی در عملیات‌های آفندی آزادسازی سوسنگرد (۲۶ آبان ۵۹)، عملیات آفندی تنگه حاجیان (۱۴ دی ۵۹)، عملیات آفندی نصر (۱۵ دی ۵۹)، عملیات آفندی خوارزم (ضربت ذوالفقار) (۱۹ دی ۵۹) و... حضور فعال داشته و ده‌ها فروند هواگرد دشمن (اعم از هواپیما و بالگرد) را مورد اصابت قرار داد. عملکرد کارکنان پدافند هوایی زمین به هوا در کسب چنین نتایجی غیر قابل انکار است.

مرور عملکرد کارکنان پدافندهوایی مستقر در سایت‌ها و مواضع پدافندهوایی در ۱۰۰ روز اول دفاع مقدس، نشان‌دهنده پایداری و استقامت جوانمردانه نسلی سرافراز از فرزندان ایران اسلامی است که گمنام و بی‌ادعا مطیع امر رهبر خود بودند و امروز سرافراز از عملکرد خود نشان سربلندی را بر سینه ستبر نصب کردند. درود الهی برآن مردان بی‌ادعا.

دفاع هوایی هواپایه، دفاع هوایی زمین پایه، دفاع هوایی دریا پایه از ابعاد مختلف دفاع هوایی محسوب می‌شوند.

بعد‌ها قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) بر اساس تجربیات سال‌های دفاع مقدس و با در نظر قراردادن اعمال وحدت فرماندهی بر کلیه جنگ‌افزار‌های پدافند هوایی در همه سازمان‌های نظامی و انتظامی و به عنوان ادامه راه ستاد کل پدافند هوایی کشور تشکیل شد.

جهانفر، رضا، اولویت اول، (۱۳۹۱)، نشرآجا، چاپ اول، تهران، ص. ۷۹

در میان نیرو‌های مختلف ارتش، پدافند هوایی بر اساس شرح وظایف خود و ماموریت‌های محوله، در غالب دفاع از شهر‌ها و تاسیسات حیاتی در برابر هواگرد‌های دشمن، در مناطق مختلف شهری و روستایی کشور حضور داشته و این حضور منجر به تقویت تعامل مردم با پدافند هوایی شد.

فایل صوتی مصاحبه با امیر سرتیپ بازنشسته سید محمد رفیع رضوی- فرمانده وقت سایت رادار کرج

رضا جهانفر-مقاله حافظان آسمان-مجله صف-مهرماه ۱۳۸۹ –شماره ۳۵۹-ص۶۸

جهانفر، رضا، مقاله حافظان آسمان، مجله صف، مهرماه ۱۳۸۹، شماره ۳۵۹، ص. ۶۹

جهانفر، رضا، اولویت اول، صص۹۰ و ۹۱

وظایفی همچون هدایت هواپیما‌های تانکر سوخت رسان و...

حجامی، محمود، جهانفر، رضا، قدر تشنگی، (۱۳۹۱)، نشر روناس، چاپ اول، تهران، ص. ۱۸

با توجه برتری زرهی عراق بر ایران که طی آن صهیونیست‌ها با استفاده از عنصر غافلگیری ظرف ۶ساعت نیروی هوایی مصر، سوریه، اردن، لبنان وحتی عراق را زمینگیر کردند.

حجامی، محمود، جهانفر، رضا، قدر تشنگی، (۱۳۹۱)، نشر روناس، چاپ اول، تهران، ص. ۱۸

توضیح بر اینکه هدایت هواپیما‌های خودی بر عهده افسران کنترل شکاری مستقر در سایت‌های راداری پدافندهوایی صورت می‌گیرد

صنایع هوایی-شهریور ۱۳۸۰-ش ۱۲۳ –ص ۱۰

ویرانه دروازه شرقی –ص ۵۷

به غیر از پایگاه الولید که در غرب عراق وجود دارد و بعد‌ها در عملیات H. ۳ توسط هواپیما‌های ایرانی مورد حمله قرار گرفت

تاریخ نظامی جنگ –جلد۲ ص. ۱۶۷

تاریخ نظامی جنگ تحمیلی-جلد۲-ص ۱۹۴

بعد از اشغال سایت رادار دهلران توسط بعثی‌ها در تاریخ ششم مهرماه ۱۳۵۹، سایت­های رادار دزفول و اهواز مستقر وعملیاتی شد.

صف، شماره ۳۷۰، مهرماه ۱۳۹۰، مقاله روزشمار هفته اول دفاع مقدس از منظر پدافندهوایی، رضا جهانفر، محمود حجامی

همان منبع

نظیر حوزه درگیری گردان ۲۸۳