آغاز فصل بارندگی و چالش‌های تکراری رودخانه‌ها

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو _ فاطمه قدیری، آب مهمترین مؤلفه ژئوپلتیکی در تمام کشور‌های دنیا و حتی کشور‌هایی که آب فراوان دارند، محسوب می‌شود. در حال حاضر جهان با ۳۴ چالش بسیار مهم مواجه است که در این میان بیابان‌زایی، تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین سه چالش مهم پیش روی جوامع انسانی است. سیلاب، زلزله، آتش‌سوزی، فرونشست، رانش، زمین لغزش، خشکسالی، سرمازدگی، موج سرما، موج گرما، ریزگرد و ... مهمترین چالش‌ها و مخاطرات طبیعی کشور ما هستند. از این میان بیش از همه کشور ما با سیلاب و زلزله روبروست که در گذشته آسیب زیادی به کشور وارد کرده و شاید در آینده نیز با آن درگیر باشیم.

هر کجا آب هست، آبادانی نیز هست

بر اساس فرهنگ و باور‌های ما «هر جا آب هست، آبادانی نیز هست». در تاریخ تحول بشر تمام تمرکز جمعیتی بشر مانند شهر‌ها و روستا‌ها در کنار رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند و احترام و حرمتی که برای آب داشتند باعث شکل‌گیری فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف در طول تاریخ شده است.

از تمدن‌های قدیمی که در کنار رود‌ها پدید آمدند می‌توان به قدیمی‌ترین آنها در منطقه ما «بین النهرین» یا همان «میان رودان»، تمدن هند کنار رود «سند»، تمدن مصر کنار رود «نیل»، همه‌جا رودخانه‌ها سرچشمه استقرار گروه‌های بشری می‌شوند و فرهنگ‌ها و تمدن‌های خاصی را به وجود می‌آورند که همه این فرهنگ‌ها و تمدن‌ها یک بده بستان مستقیم و پایداری با منابع آبی‌شان که رودخانه‌ها بودند، داشتند.

در دوره‌هایی از تاریخ ایرانی‌ها برای قدردانی از آب و رودخانه جشن‌هایی می‌گرفتند و برای پر آب شدن منابع آبی هدایایی می‌دادند. بحث‌های بسیار زیاد بهداشتی در این حوزه داشتیم، اما اکنون با توسعه لجام گسیخته‌ای که اتفاق افتاده تمام اینها به فراموشی سپرده شده‌است و آن باور‌ها که هرجا آب هست، آبادانی نیز هست را عوض کردیم و می‌گوییم هر جایی که می‌خواهیم آباد کنیم باید آب را نیز آن‌جا ببریم و از طریق سد سازی یا کانال‌های آبی، آب را از مسیر خود منحرف کنیم.

گاهی اوقات بدون مطالعات دقیق یا براساس یک‌سری نیاز‌های خاص انسانی که معمولا جاه‌طلبانه است، طبیعت را به سود خود فدا می‌کنیم و با سد سازی موجب می‌شویم رودخانه‌ها میزان جریان آبی لازم را نداشته باشند. در نتیجه بخش‌هایی از رودخانه خشک می‌ماند و مناطق پایین دست مانند روستا‌ها و زمین‌های کشاورزی و حتی خود طبیعت نیز از جریان آب محروم می‌مانند و خشک شدن زمین‌ها خود می‌تواند باعث به وجود آمدن گرد و غبار شود.

رود‌های ایران

رود‌های ایران سرمنشا حیات در سراسر کشور هستند. در کشور ما ۱۴۴ هزار و ۶۱۰ کیلومتر رودخانه وجود دارد و این میزان به جز ۲۰۴۵ کیلومتر رودخانه مرزی مانند رودخانه اروند در مرز مشترک با عراق، هریرود در مرکز مشترک ایران و افغانستان یا روددخانه ارس در مرز ایران و ارمنستان است.

رود‌های ایران از نظر مقدار آب و مدت زمانی که آب در آنها جاریست، به دو دسته کلی رود‌های فصلی و رود‌های دائمی تقسیم می‌شوند. از رود‌های دائمی می‌توان به رودخانه ارس، جاجرود، کارون، باهوکلات، زاینده‌رود، زرینه‌رود، کرج، مارون، طالقان‌رود، شاهرود، سفیدرود، تجن، سیروان، اترک، کر، تلخه‌رود، سزار، قزل‌اوزن، حبله‌رود، سیمینه‌رود، قره‌آغاج، زاب کوچک، جراحی، شهرچای ارومیه، باراندوز چای و از رودخانه‌های فصلی می‌توان به هیرمند، هندیجان، قم‌رود، چالوس، سزار لرستان، بنگره لرستان، ماربر و صفارود مازندران اشاره کرد.

رود کارون پرآب‌ترین و بزرگ‌ترین رودخانه ایران است. این رود با طول ۹۵۰ کیلومتر، نه تنها طولانی‌ترین رودی است که تنها در داخل ایران جریان دارد بلکه تنها رود ایرانی است که به آب‌های بین‌المللی و اقیانوس‌های جهان ارتباط دارد. کارون تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است و آب آشامیدنی شهر اهواز از این رودخانه تامین می‌شود. این رود از یک طرف در خرمشهر از طریق مصب خود به اروند رود – که رود‌های دجله و فرات از کشور عراق نیز به آن می‌ریزند -وصل می‌شود و از طرف دیگر به خلیج فارس و اقیانوس هند مرتبط می‌شود.

فعال کردن سامانه هوشمند رودخانه‌ها

پهنه جغرافیایی که در ایران وجود دارد به همراه توپوگرافی هر منطقه، سبب به وجود آمدن آب و هوایی مختلف در کشورمان شده است. میزان بارش، روند و رفتار بارشی هر منطقه از ایران به‌شدت تحت تاثیر جغرافیای آن منطقه است. رود‌ها و رودخانه‌ها در ایران زاییده میزان بارندگی‌های جوی است که رخ می‌دهد. بارش‌های جوی بعد از نزول، در صورت داشتن حجم بالا به‌صورت جوی یا روان‌آب در سطح زمین به حرکت در می‌آیند.

منبع تغذیه رود‌ها تنها باران و روان‌آب حاصل از آن نیست. برخی از رودخانه‌ها از چشمه‌ها و ذوب برف‌ها سرچشمه می‌گیرند. تنوع اقلیم و توپوگرافی در ایران سبب شده است که ما هر دو منبع تغذیه‌ای را در ایران داشته باشیم. رودخانه‌ها تنها به رود‌های سطح زمین محدود نمی‌شوند. در زیر پوسته زمین نیز بنا به سازند‌ها و نوع خاک‌ها، رود‌های زیرزمینی نیز داریم. در زیر سطح خاک، آب‌هایی نفوذ کرده‌اند با کمک شیب و تفاوت ارتفاعی در جریان هستند. در برخی از قسمت‌ها این رود‌ها بر اثر بریدگی‌های موجود در پوسته زمین به سطح می‌رسند.

طبق نظر سازمان مدیریت بحران کشور ۴۸۱۰ کیلومتر رودخانه داخلی از مناطق مسکونی شهری و روستایی عبور می‌کند و بنابراین راهی نداریم مگر اینکه هر چه سریعتر سامانه هوشمند رودخانه‌ها را فعال کنیم.
سازمان مدیریت بحران کشور، مجموعه همه نهاد‌ها و وزارتخانه‌های کشور را دربر می‌گیرد قرار است ۵۲ لایه بر روی سامانه هوشمند قرار گیرد تا قبل از به وجود آمدن بحران، سامانه شبیه‌سازی کند و هشدار دهد که کجا می‌تواند برای ما آسیب‌پذیر باشد. این زنجیره از هواشناسی آغاز می‌شود و در سال‌های اخیر نیز اطلاعیه‌هایی که این سازمان داده است، خوب بوده است. ولی نیاز به رادار‌های بهتر و ماهواره‌های هواشناسی داریم که موقعیت بارش‌ها را نیز به ما اطلاع دهد.

از میان این ۵۲ لایه، یک لایه مربوط به وزارت نیرو است. به این معنی که همه رودخانه‌ها همراه با عرض بستر و عرض حریم را در این سامانه قرار دهد؛ چرا که امروزه هر جا سیل رخ می‌دهد مشاهده می‌کنیم که بستر رودخانه‌ها اشغال شده اند؛ مانند سیل آستارا که ۱۴ مغازه داخل بستر بودند.

براساس اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست رود‌ها همچنین آبشخور دام‌ها وحیات وحش و زندگی‌بخش دشت‌ها، تالاب‌ها و دلتا‌های پایین دست خود هستند. آب رود‌ها در هر بخش از مسیر طبیعی خود، بخشی از زیست‌بوم‌ها و جامعه‌ای از جوامع انسانی را بهره‌مند می‌سازد و آنچه هم به به دریا و تالاب می‌ریزد یا در دشت‌ها فرو می‌رود موجب حفظ حیات محیط‌های ارزشمند آبی یا تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.

در حال حاضر بستر و حریم بسیاری از رودخانه‌های کشور تصرف شده که این خطرساز است. مخصوصاً در شمال تهران و ارتفاعات البرز با آن شیب تندی که دارد، بسیاری از رودخانه‌ها تبدیل به جاده و خیابان شده و بستر و حریم آن اشغال شده که در صورت بروز سیلاب، آسیب‌های جدی خواهیم داشت.

نخاله‌ها در بستر رودخانه

یکی از مشکلات کشور ما وجود نخاله‌هاست که هنوز هم به طور کامل برطرف نشده است. مسئولین، به عراق نیز در خصوص وجود نخاله در سطح رودخانه‌ها نامه نوشته اند. در داخل کشور در طی سال بسیاری از نخاله‌ها جمع‌آوری شده است و از طرف ستاد مدیریت بحرانم و به شهرداران، دهیاران و رؤسای ادارات کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای اعلام شده است که درخصوص وجود نخاله در بستر رودخانه‌ها باید پاسخگو باشند. همچنین لازم است اقداماتی را برای اینکه بتوانیم آب را نگه داشته و به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل کنیم و از سوی دیگر بتوانیم خاک را حفظ کرده و فضای سبز را توسعه دهیم، باید به انجام برسانیم.

در دوران جنگ سرد عنوان می‌شد که قلمرو‌های ژئوپلتیکی براساس قدرت نظامی شکل می‌گیرد، ولی بعد از جنگ سرد این قلمرو‌ها براساس قدرت اقتصادی شکل می‌گرفت. اما در دوران پساکرونا این قلمرو‌ها براساس حفظ و نگهداری فضای سبز و توسعه آن شکل می‌گیرد. همچنین آبخیزداری در بالادست، آبخوان‌داری در بخش میانی و در زیرمجموعه آبخوان‌داری بخش سیلاب، با زدن چاه‌نیمه‌ها برای انتقال آب بیشتر به سفره‌های آب زیرزمینی و علاوه بر این با احداث سد‌های زیرزمینی که یک دهه از آغاز آن می‌گذرد، از دیگر اقدامات ضروری است.