مختصري از زندگينامه شیخ شهاب‌الدین سهروردی؛ موسس مکتب اشراق

گروه فرهنگي «خبرگزاري دانشجو»، شهید راه عشق و اندیشه سهروردی معروف به شیخ اشراق، بدون شک از اعجوبه‌های روزگار است. وي ذهنی فوق‌العاده نوجو و مبتکر داشته است.

 

تمایل اشراقی در فلسفه، پیش از او حتی در فارابی و بوعلی وجود داشته است، اما کسی که مکتبی به نام مکتب اشراق تأسیس کرد و در بسیاری از مسائل راه آن مکتب را از راه مکتب مشاء جدا کرد، این مرد بزرگ بود.

 

عارف شهید، شیخ شهاب الدین سهروردی مشهور به شیخ اشراق، فیلسوف، دانشمند و عارف برجسته ای است که از همه دانش های متعارف زمان خود مانند فقه، فلسفه، ادبیات و اصول بهره کافی داشت و در آنها صاحب نظر بود.

 

وی یکی از نام آوران حوزه فلسفه اسلامی است که به حق باید او را بنیانگذار روشی نو در این عرصه و یکی از احیاگران فلسفه در شرق به شمار آورد.

 

طلوع اشراق شيخ شهاب الدين ابوالفتوح يحيي سهروردي، معروف به «شيخ اشراق»، شهاب مقتول و شيخ مقتول، «مؤسس حكمت اشراق» و از حكماي بزرگ اسلام در قرن 6 ميلادي (587 هـ.ق) است.

 

وي در دهکده سهرورد از توابع زنجان به دنيا آمد. شيخ اشراق، حكمت و اصول فقه را در مراغه نزد مجدالدين جيلي، كه استاد امام فخر رازي نيز بود، فرا گرفت و در حكمت تبحر و احاطة تمام يافت. سهروردي پس از تکميل تحصيلات به اصفهان رفت تا نزد ظهيرالدين فارسي، علم منطق را بياموزد.

 

او در همين شهر بود که براي نخستين بار با افکار ابن سينا رو به رو شد و پس از مدتي تسلط خاصي بر آن پيدا کرد.

 

سهروردي پس از پايان تحصيلات رسمي، به سفر کردن در داخل ايران پرداخت و از بسياري از مشايخ تصوف ديدن کرد و بسيار مجذوب آنان شد. در واقع در همين دوره بود که به راه تصوف افتاد و دوره هاي درازي را به اعتکاف و عبادت و تامل گذراند.

 

سهروردی کسی است که مکتب فلسفی اشراق را بوجود آورد که بعد از مرگش وسعت یافت. او نظریه خود را در اواخر قرن ششم ارائه کرد. سهروردی را رهبر افلاطونیان جهان اسلام لقب داده‌اند. او خود فلسفه اش را حکمت اشراق نامیده بود که به معنای درخشندگی و برآمدن آفتاب است و اقوام لاتین آن را aurora conurgens نام نهاده اند. اما این تفکر فلسفه خاص افلاطونی نیست و در آن آرای افلاطون و ارسطو و نوافلاطونیان و زرتشت و هرمس و اسطوره تحوت و آرای نخستین صوفیان مسلمان در هم آمیخته است.

 

مکتب سهروردی هم فلسفه هست و هم نیست. فلسفه است از این جهت که به عقل اعتقاد دارد، اما عقل را تنها مرجع شناخت نمی داند. عرفان است از این نظر که کشف و شهود و اشراق را شریف ترین و بلندمرتبه ترین مرحله شناخت می شناسد. او به سختی بر ابن سینا می تازد و از کلیات و مثل افلاطون دفاع می کند. بر وجودشناسی ابن سینا ایراد می گیرد که چرا اظهار داشته که در هر شئ موجود، وجود امری حقیقی است و ماهیت امری اعتباری، و برای تحقق محتاج وجود است. در حالی که طبق حکمت اشراق، ماهیت امری حقیقی است و وجود امری اعتباری.

 

 

شهید مطهری درباره شخصیت والای شیخ اشراق چنین می نویسد: «سهروردی معروف به شیخ اشراق، بدون شک از اعجوبه های روزگار است. ذهنی فوق العاده نوجو و مبتکر داشته است. تمایل اشراقی در فلسفه، پیش از او حتی در فارابی و بوعلی وجود داشته است، اما کسی که مکتبی به نام مکتب اشراق تأسیس کرد و در بسیاری از مسائل راه آن مکتب را از راه مکتب مشاء جدا کرد، این مرد بزرگ بود. سهروردی در دیگر علوم و از جمله فقه نیز سرآمد بوده است. سهروردی نه تنها در مناظره با فقه ها و متکلمان بی پروا بود و دشمنی برمی انگیخت، در اظهار اسرار حکمت، برخلاف توصیه بوعلی در آخر اشارات، شاید به علت جوانی، بی پروایی می کرد و همین باعث دشمنی و توطئه چینی علیه وی شد».

 

 

 آثار وي از چند نوع است و مي توان آن ها را به پنج دسته تقسيم کرد: 1. چهار کتاب بزرگ تعليمي و نظري که همه به زبان عربي هستند.در اين کتاب ها ابتدا فلسفه مشايى به آن صورت که توسط سهروردي تفسير شده و تغيير شکل يافته، بحث مي شود و سپس بر پايه همين فلسفه، حکمت اشراقي مورد تحقيق قرار مي گيرد. اين چهار کتاب عبارتند از: تلويحات، مقاومات، مطارحات که در هر سه از تغييراتي که به فلسفه ارسطويي داده شده بحث مي شود و بالاخره شاهکار سهروردي «حکمة الاشراق» که مختص به بيان عقايد اشراقي وي است.

 

2. رساله های عرفانی وی که برخی به زبان پارسی و برخی به زبان عربی است. از این جمله «عقل سرخ»، «آواز پرجبرئیل» و «صفیر سیمرغ» به فارسی و «هیاکل النور» و «کلمه التصوف» به زبان عربی است.

 

3. حکايت هاي رمزي يا داستان هايي که در آنها از سفر نفس در مراتب وجود و رسيدن به رستگاري و اشراق سخن رفته است. مانند عقل سرخ، الغربه الغربية، لغت موران، رساله في حالة الطفوليه، روزي با جماعت صوفيان، رسالة في المعراج و صفير سيمرغ.

 

4. تحرير ها و ترجمه ها و شرح ها و تفسير هايي که بر کتاب هاي فلسفي قديمي تر و نيز بر قرآن کريم و برخي احاديث نوشته است. مانند ترجمه فارسي رسالة الطير ابن سينا، شرحي بر اشارات او، تاليف رسالة في حقيقة العشق که مبتني بر «رسالة في العشق» ابن سيناست و تفسير هايي بر چند سوره از قرآن و بعضي از احاديث.

 

5. دعاها و مناجات نامه هايي به زبان عربي که سهروردي آنها را «الواردات و التقديسات» ناميده است. شیخ شهید سهروردی، حکیمی پر سفر بود. سفرهای او رفته رفته گسترده تر شد و به آناتولی و شامات نیز رسید و منظره های شام او را بسیار مجذوب خود کرد. در یکی از سفرها از دمشق به حلب رسید و در آنجا با پسر صلاح الدین ایوبی، ملک ظاهر آشنا شد. ملک ظاهر که به دانشمندان علاقه و محبت شدیدی داشت و مجذوب سهروردی شده بود، از وی خواست در دربار وی در حلب بماند و شیخ نیز پذیرفت.

 

اندک اندک سخن گفتن بی پروا و بی احتیاط بودن وی در بیان معتقدات باطنی در برابر هرگونه شنونده، و نیز زیرکی و هوشمندی فراوان وی که سبب چیرگی بر مخالفان می شد، دشمنان زیادی برای شیخ ایجاد کرد؛ از این رو، او را به بی دینی و کفر متهم کردند و حکم قتلش را خواستند.

 

شیخ شهید در سال 587 هجری قمری در زندان حلب، بنا به قولی خفه گردید یا به روش دیگری کشته شد. شهید راه اندیشه هرچند شیخ اشراق در راه بیداری خفتگان غافل و متعصبان جاهل، به دست جمعی زورمدار که تاب فهم و مُدارا با اندیشه ژرف و تعصب سوز این حکیم عارف عاشق را نداشتند، جان باخت و نامی دیگر در صحنه سرخ شهیدان راه عشق و اندیشه تاریخ بشریت برجای نهاد، اما خورشيد انديشه او همچنان در آسمان حكمت و معرفت نورافشاني مي كند.

 

فلسفه در مشرق زمين پس از شهادت سهروردي همچنان به راه خود ادامه داد تا اينكه چندي بعد در شعاع انديشه هاي ناب و متعالي صدرالمتألهين شيرازي قرار گرفت و ملاصدرا توانست با تركيب ذوق و برهان و درآميختن استدلال و عرفان در نظامي بسيار دقيق و مستحكم، به نزاع بين مشاء و اشراق پايان دهد و دستگاه سومي را در فلسفه اسلامي بنام «حكمت متعاليه» بنيان نهد.