ایران بر بام هلیکوپترسازی منطقه/ از شاهد تا صبا، روایت خودکفایی بالگردی ایران

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، صنعت هلیکوپتر در دنیای معاصر، یکی از ارکان حیاتی و استراتژیک در حوزه‌های نظامی، امدادی، عمرانی و حتی اقتصادی به شمار می‌رود. نقش کلیدی بالگردها در مأموریت‌هایی نظیر جابجایی سریع نیرو، عملیات جست‌وجو و نجات، انتقال تجهیزات سنگین، پشتیبانی عملیاتی و امدادرسانی در بحران‌های طبیعی، باعث شده توسعه این فناوری‌ پیشرفته همواره در کانون توجه کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه قرار گیرد. ایران نیز از حدود نیم قرن پیش تاکنون، مسیر پرپیچ و خم اما پرتلاشی را در راه دستیابی به استقلال صنعتی در حوزه بالگردسازی پیموده است. محدودیت‌های بین‌المللی، تحریم و قطع همکاری‌های خارجی، ایران را بر آن داشت که با اتکا بر ظرفیت‌های داخلی، ابتدا تعمیر و مونتاژ و در سال‌های اخیر، طراحی و ساخت نمونه‌های بومی را هدف‌گذاری کند. در این گزارش، به بررسی وضعیت کنونی صنعت هلیکوپترسازی در کشور، معرفی مهم‌ترین بالگردهای بومی و مونتاژ شده، دستاوردها، چالش‌ها و افق‌های آینده این صنعت راهبردی می‌پردازیم.

صنعت هوایی ایران با ورود نخستین بالگردها در دهه ۱۳۴۰، عملاً به‌واسطه همکاری‌های گسترده با شرکت‌های غربی – به‌ویژه آمریکایی – آغاز شد. خرید و بهره‌گیری از بالگردهای مشهور بل (Bell)، شینوک (Chinook)، و آگوستا (Agusta) زمینه را برای راه‌اندازی خطوط مونتاژ، آموزش و حتی تولید برخی قطعات در داخل کشور فراهم کرد. اما وقوع انقلاب اسلامی و پس از آن، تحریم همه‌جانبه نظامی سبب شد ایران مسیر بومی‌سازی، مهندسی معکوس و سرانجام طراحی و ساخت مستقل بالگرد را با جدیت پی‌ بگیرد. اکنون پس از قریب به پنج دهه، صنعت بالگرد ایران از سه منظر «بازسازی و نوسازی»، «مونتاژ پیشرفته» و «طراحی و تولید ملی» توسعه پیدا کرده است که امروزه بزرگ ترین تولید کننده بالگرد در خاورمیانه شناخته می شود.

۱. بالگرد شاهد 278؛ پر تعداد ترین بالگرد بومی

بالگرد شاهد 278 نخستین گام شاخص ایران در مسیر طراحی بالگرد سبک چندمنظوره بود. این پروژه، که توسط صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) از زیرمجموعه‌های سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع مدیریت شد، با تکیه بر فناوری‌های موجود و رویکرد مهندسی معکوس به سمت به‌کارگیری دانش داخلی سوق یافت.

ویژگی‌های فنی و عملیاتی
نوع:سبک چندمنظوره (Multipurpose Light Helicopter)
ظرفیت: چهار نفر (یک خلبان، سه سرنشین)
وزن برخاست:حدود 1.5 تُن
پروانه: دو ملخه، چرخش کلاسیک
برد پرواز:440 کیلومتر
سقف پروازی: حدود 4000 متر
موتور:  آلیسون 250-C20
کاربردها: آموزش، گشت هوایی، ترابری سبک، مأموریت‌های امدادی، گشت مرزی و قابلیت نصب جنگ‌افزار سبک (در برخی نمونه‌ها)، در ادامه تصاویری از بالگرد شاهد 278 در خدمت سازمان محیط زیست را مشاهده می کنید:

نوآوری‌ها و نقاط قوت
شاهد 278 بر پایه نمونه‌های مشابه غربی نظیر Bell 206 توسعه یافت ولی از حیث سامانه‌های پروازی، اویونیک، کابین و برخی قطعات، مسیر بومی‌سازی را پیمود. حضور مواد کامپوزیتی و فن‌آوری‌های داخلی در بدنه و روتور، ذخیره بالایی در استقلال فنی ایجاد کرده است. این بالگرد در نیروی زمینی سپاه، نیروی دریایی سپاه و سازمان محیط زیست عملیاتی است.

۲. بالگرد شاهد 285؛ بالگرد بمب افکن ساخت ایران!

بالگرد شاهد 285 نخستین بالگرد کاملاً تهاجمی توسعه‌یافته در ایران است. هدف اصلی از پروژه شاهد 285، تولید پرنده‌ای سبک، چابک و مسلح برای انجام عملیات‌های شناسایی و ضربتی بود.

ویژگی‌های فنی و رزمی
نوع: سبک تهاجمی و شناسایی
ظرفیت: یک نفر
وزن برخاست: تقریبی 1400 کیلوگرم
تجهیزات: مجهز به راکت‌انداز، توپ 20 میلی‌متری، موشک ضدتانک (نظیر طوفان) و سامانه هدف‌گیر پیشرفته
موتور:  آلیسون 250-C20
برد عملیاتی: تا 400 کیلومتر
توان پروازی: اجرای عملیات در ارتفاع پایین و سرعت بالا

نقاط برجسته
آنچه شاهد 285 را متمایز می‌کند، طراحی ویژه کابین تک‌نفره و سازگاری با شرایط آب و هوایی متنوع ایران است. شاهد 285 علاوه بر وظایف تهاجمی، به عنوان یک بالگرد آموزشی و پشتیبانی نزدیک در زرادخانه هوانیروز مطرح است. قابلیت نصب به‌روزرسانی اویونیک و تجهیزات مدرن هدف‌گیری نیز نقطه قوت این پلتفرم است و نشان از پیشرفت ایران در ساختار بومی حملات هوایی دارد.

۳. بالگرد صبا 248؛ جهشی در کلاس چندمنظوره

یکی دیگر از برجسته‌ترین تولیدات بومی، بالگرد صبا ۲۴۸ است. نام صبا برگرفته از نسیم بومی ایرانی و نمایانگر رویکردی نوگرایانه در طراحی بالگردهای سبک تا متوسط برای کاربری‌های گسترده است.

مشخصات فنی
نوع: سبک چندمنظوره دو موتوره
ظرفیت: ۸ نفر (خلبان، کمک، ۶ سرنشین)
وزن برخاست: بیش از 2.9 تُن
موتور: دو توربوشفت ملی، قدرت هریک ۷۰۰ اسب بخار
برد: تا 650 کیلومتر
سقف پروازی: 16000 پا
سرعت اوج: بیش از 220 کیلومتر بر ساعت
کاربرد: حمل سرنشین، جست‌وجو و نجات، کنترل مرزی،‌ امداد و حمل بار سبک

نقاط قوت و دستاوردها
صبا ۲۴۸ مبتنی بر دانش و تجربیات به‌دست آمده از پروژه شاهد ۲۷۸ و همچنین مونتاژ بالگردهای غربی توسعه یافت. این بالگرد امکانات ایمنی و اویونیک مدرن نظیر اتوپایلوت، هشداردهنده موانع، GPS دقیق و ارتباطات ماهواره‌ای دارد. به عنوان یک دستاورد مهم در صنایع هوایی ایران، صبا ۲۴۸ می‌تواند هسته توسعه کلاس بالگردهای متوسط با کاربری غیرنظامی و حتی صادراتی باشد.

۴. بازسازی و مونتاژ بل 212 و بل 412؛ مهارت در نگهداری و ارتقاء

بعد از انقلاب و قطع واردات و خدمات فنی، ایران ناگزیر به بازسازی، توسعه و مونتاژ بالگردهای مشهور Bell 212 و Bell 412 شد. این دو مدل با گستره‌ای وسیع در ارتش، سپاه، هلال‌احمر و پلیس ایران به خدمت مشغولند.

بل 212 (Twin Huey):

نوع: ترابری متوسط، دو ملخه، دو موتوره
کاربردها: انتقال نیرو و تجهیزات، مأموریت‌های امداد هوایی، نجات و آتش‌نشانی
ظرفیت: ۱۴ نفر
ایران با بهره‌گیری از خطوط تعمیر و مهندسی معکوس پنها، موفق شد به طور کامل بازسازی، نگهداری و حتی تولید برخی قطعات کلیدی آن را انجام دهد.

بل 412:

نوع: شبیه 212، اما با قابلیت پروازی بالاتر، ملخ چهار پره و ارتقای اویونیک
کاربرد: عملیات اورژانس، پلیسی، حمل و نقل سریع و پرواز در مناطق کوهستانی و نیروی دریایی سپاه

دستاوردها
تسلط بر دانش تعمیرات اساسی، طراحی قطعات یدکی و به‌روزرسانی سامانه‌های قدیمی به اویونیک و پیشران نسل جدید، به ایران امکان داد این بالگردها همچنان در وضعیت عملیاتی باقی بمانند و نمونه‌های مونتاژ و بهبود یافته آن همچنان قابل ارائه به بازار منطقه باشند.

۵. طوفان؛ تبلور هلیکوپترسازی نظامی ایران

بالگرد طوفان (Toofan) نشانگر اوج توانمندی ایران در بازطراحی و ارتقای مدل‌های تهاجمی کلاسیک، به‌ویژه Bell AH-1J Cobra است که در هوانیروز ایران شهره است.

ویژگی‌های فنی و تسلیحاتی
نوع: تهاجمی/ضدتانک
خدمه: ۲ نفر (خلبان و اسلحه‌بردار)
تسلیحات:مسلسل ۲۰ میلی‌متری، راکت‌انداز و مهم‌تر از آن موشک ضدتانک بردبلند «طوفان»
اویونیک: سامانه هدف‌گیری دیجیتال، نمایشگرهای مدرن، سامانه کنترل آتش ارتقا یافته

توسعه و بومی‌سازی
طوفان از جهات فنی، نتیجه مهندسی معکوس و ارتقاء کبراهای کلاسیک با مولفه‌های منحصر به فرد ایرانی است؛ پیشرانه‌های ارتقا یافته، زره سبک، برد عملیاتی گسترده و انعطاف در عملیات‌های رزمی از ویژگی‌های این بالگرد است و آن را متمایز از نمونه‌های اولیه آمریکایی می‌کند.

هما، 412 ایرانی به میدان آمد

بالگرد هما:
طراحی و ساخت: پنها (پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران)
نوع: متوسط چندمنظوره (برگرفته از Bell 412 اما با تغییرات بومی)
ظرفیت:هما که به گفته مدیرعامل شرکت پنها قابلیت رادارگریزی و تسلیح برای بکارگیری در مقاصد نظامی را نیز دارد، توانایی حمل ۱۵ سرنشین شامل ۲ نفر خدمه و ۱۳ مسافر را دارد. این بالگرد هم اکنون در حال گذراندن مراحل تست و ارزیابی خود برای اخذ مجوزهای لازم جهت بکارگیری است.
کاربردها: پلیسی، شهری، امداد و نجات، جابه‌جایی سبک

ویژگی‌ها:
هما حاصل ترکیب دانش مونتاژی با شرایط و نیازهای داخلی است. کاهش مصرف سوخت، قطعات داخلی‌سازی‌شده، سامانه اویونیک به‌روز، نگهداری آسان و توانایی پرواز در اقلیم متنوع ایران از ویژگی‌های این مدل است. از نظر فنی این بالگرد احتمالا از موتور، گیربکس و فنی مشابه بل 412 استفاده کند.

چرا هما تولید انبوه نشده است؟

تا الان هیچ گزارشی از تولید انبوه یا تمایل کاربران دولتی و خصوصی برای به خدمت گیری بالگرد هما ارائه نشده است. اصلی ترین دلیل این مسله وجود رقبای قدر داخلی و مونتاژی در کشور است که عملاً بازار این بالگرد را تحت شعاع قرار داده است. با توجه به شباهت فنی و عملیاتی با بالگرد بل 412، مشتریان بیشتر به سمت 412 جذب می شوند که نمونه های بازسازی کامل شده در ایران موجود است.

بالگرد سورنا، آموزشی و تفریحی ساخت ایران

نوع: سبک چندمنظوره
توسعه: صنایع هواپیماسازی هسا
ظرفیت: ۴ سرنشین
ویژگی: برد بالا، تعمیرات آسان، مناسب برای آموزشی، امدادی و گشتی

سورنا نماد تلاش‌های جدیدتر ایران برای توسعه بالگردهای سبک کاملاً بومی است تا بتواند خلأ پرنده‌های کوچک را در مأموریت‌های خاص پر کند.

۷. جایگاه مونتاژ، بومی‌سازی و چشم‌انداز آینده

ایران با ایجاد مجموعه‌هایی چون پنها، هسا و استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و صنایع نظامی، موفق به داخلی‌سازی طیف وسیعی از قطعات، سامانه‌های موتوری و اویونیک شده است. این جایگاه در بازسازی بالگردهای قدیمی بل و چیوک و همچنین ساخت نمونه‌هایی چون شاهد، صبا و طوفان کاملاً مشهود است.

با این همه، چالش‌هایی همچون نبود شبکه تامین بین‌المللی قطعات، رقابت با شرکت‌های پیشرفته خارجی، محدودیت صادرات فنی و نیاز به توسعه موتورهای ملی قدرتمندتر همچنان پابرجاست. با توجه به سرمایه‌گذاری وزارت دفاع، بازار منطقه‌ای و رویکرد دولت به صادرات صنایع دفاعی غیرتحریمی، آینده صنعت بالگرد ایران روشن اما مستلزم نوسازی فناوری و جذب نیروی متخصص است.

ایران امروز توانسته است با تکیه بر سه راهبرد اصلی:
1. بومی‌سازی کامل بالگردهای سبک و متوسط (شاهد ۲۷۸، صبا ۲۴۸، شاهد ۲۸۵، سورنا، هما)
2. تعمیر و بازسازی اساسی بالگردهای غربی (بل ۲۱۲ و ۴۱۲ و کبرا)
3. ارتقاء و بازآفرینی برای مأموریت‌های خاص (طوفان و ...)
به جایگاهی ارزشمند در هلیکوپتروسازی منطقه و حتی جهان دست یابد.

تلاش‌های مستمر، برپایی خطوط تولید، آموزش خدمه و مهندسین، راه‌اندازی اتوماسیون تعمیر و تدوین استانداردهای نظامی و غیرنظامی، سبب شده ایران در بسیاری از بحران‌های طبیعی و جنگ‌های نیابتی از توانمندی بومی بالگردی به خوبی بهره ببرد. البته مسیر پیش رو همچنان دشوار اما امیدبخش است؛ زیرا توسعه موتورهای پرقدرت، اویونیک نسل جدید، استفاده از مواد کامپوزیتی و روان‌سازی مجوزهای صادرات، کلیدهای موفقیت آینده ایران در صنعت هلیکوپتر خواهد بود.