پدر روشنفکری ایران منافع ملی را چند فروخت؟!

گروه سیاسی «خبرگزاری دانشجو»؛ همزمان با روی کار آمدن قاجارها، ایران عرصه ی تحولات مهمی گشت. از افتخار و اعتلا تا انحطاط و بالاخص اشغال در بخش هایی از کشور توسط بیگانگان. نتیجه ی این تحولات گرایش ناگوار ایران به قدرت های بیگانه بود که نشات گرفته از بی خبری حکام قاجار از تحولات بین المللی، درگیر بودن بی حد و حصر درباریان قاجار به خوشگذرانی ها و عیاشی های مبتذل و همچنین مقارن با اینان شکست ایران در جنگ های با روسیه و در پی آن از دست رفتن بخش زیادی از خاک ایران؛ بود. مجموع این عوامل و عوامل متعدد دیگر موجب سرشکستگی و تقویت روحیه ی خودباختگی و حقارت در اغلب درباریان و دولتمردان آن دوره گردید.

این شرایط نتیجه ای جز غافل ماندن ایران از پیشرفت های تکنولوژیک جهان از سویی و نفوذ تدریجی بیگانگان در مسایل داخلی کشور و بالاخص تفهیم این باور غلط که ایرانیان هیچ کاری از دستشان برنمی آید و باید متکی به عقل غرب باشند، از سوی دیگر، در برنداشت.

اعطای امتیازات به وسیله عقد قردادهایی با بیگانگان که سبب تحقیر ابتکار ملی، استعداد و خلاقیت در ایرانیان شده بود؛ شکاف عمیقی در دل دوران معاصر ایجاد کرد که همین شکاف میتواند بیانگر اهداف و انگیزه های افراد و جریان های موثر در اعطای امتیازات تحقیرکننده ای که دربار ایران در زمان پر تلاطم قاجار به بیگانگان تقدیم می کردند باشد. امتیازاتی که در ظاهر منبعی برای خزانه دولت برای آبادانی کشور محسوب می شد اما در باطن در جهت مخارج سفرهای دولت و خوشگذرانی های درباریان استفاده می گشت و این از ثمرات دولت بی کفایت قاجار بود.

کیفیت و چگونگی انعقاد قراردادها و اعطای امتیازهای غیر عادلانه به دولت های خارجی از سوی مقامات ایران (ایرانی که در دوران قاجاریه صحنه ی تاخت و تاز و استثمار دولت های استعمارگر انگلیس در جنوب و شرق و روس در شمال شده بود) در زمان قاجاریه نقش بسزایی در سرنوشت و روند توسعه و پیشرفت مردم ایران داشت. یکی از این قراردادهایی که نشانگر حضور و دخالت بیگانگان در ارکان حکومت و همچنین نشانگر سستی و ضعف و بی کفایتی  درباریان بالاخص افراد نزدیک شاه بود؛ اعطای امتیاز لاتاری بوده است.

لاتاری به معنی قمار،تقلب یا بخت آزمایی است. این امتیاز در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال1267 هجری شمسی دردیدار با ملکه ویکتوریا و در پی ضیافت هایی که برای شاه ترتیب داده شد، توسط میرزا ملکم خان به یک سندیکای انگلیسی اعطا شد. ناصرالدین شاه که در پی مشاهده ی شکوه دربار انگلیس، دچار خودباختگی شده و احساس حقارت بر او مستولی شده بود، آمادگی این را داشت که هرگونه امتیازی را به انگلیسی ها تقدیم کند حتی اگر این امتیاز مربوط به قمار و بخت آزمایی باشد که در تقابل با احکام شرع و اعتقادات مردم مسلمان ایران قرار دارد.

از طرف دیگر وجود مشاورین و همراهان بی کفایت و اغلب خودفروخته در کنار شاه، او را بیش از پیش ترغیب به ذبح منافع و مصالح ملی می کرد. از جمله افرادی که در انعقاد این قرارداد نقش بسزایی داشت میرزا ملکم خان ناظم الدوله پدر روشنفکری ایران ،وزیر مختار ناصرالدین شاه، از پیشگامان انقلاب مشروطیت، منتشرکننده ی روزنامه قانون و از درباریان مدعی وطن پرستی بود.

ملکم خان در ترویج افکار اباحه گرانه (لیبرال مسلکی) نقش بسزایی داشت. شعار اصلی وی اخذ تمدن غربی بدون دخالت عقل ایرانی بود (از فرق سر تا نوک پا غربی شدن). وی دچار شیفتگی مفرط نسبت به فرهنگ غرب شده بود و معتقد بود که از جمله موانع بزرگ پیشرفت ایرانیان این است که ما عقل خود را بر علوم فرنگستان ترجیح می دهیم.

ملکم خان فراموش خانه (لژ فراماسونری) را در جهت ترویج اهداف به اصطلاح اصلاح طلبانه ی غرب تاسیس کرد و سرانجام به پاس خوش خدمتی های انجام داده برای ملکه و دربار انگلیس و زیر پا نهادن اقتدار ملی ایرانیان، لقب «سر» را از ملکه این کشور دریافت کرد.

امتیاز لاتاری چیزی جز تاسیس قمار خانه و یا بنگاه بخت آزمایی و قرعه کشی در ایران در ازای رشوه برای جلب رضایت ناصرالدین شاه و امین السلطان نبود. در ظاهر قرارداد مابین دولت قاجار و شخصی فرانسوی به نام یوزی دو کار دوئل منشی سفارت ایران در لندن به امضاء رسید اما باطن امر چیز دیگری را حکایت می کرد. در پشت پرده ی این قرارداد میرزا ملکم خان پدر روشنفکری ایران قرار داشت. ملکم خان برای بهره برداری سریع از این امتیاز آنرا به شرکت سندیکای انگلیسی_آسیایی واگذار کرد و مبلغ چهل هزار لیره دریافت نمود.

وی از به میان آوردن یوزی دو کار دوئل دو هدف عمده داشت:

الف)در صورت مخالفتی در روند اجرای قرارداد هیچ گونه سوء ظنی متوجه وی نباشد

ب) در صورت لغو قرارداد وی بتواند از طریق شخص مورد نظر ادعای غرامت کند

امتیاز لاتاری که نوعی قمار محسوب می شد با احکام اسلام در تضاد بود و این موجب جبهه گیری مردم در قبال آن می شد. از سویی دیگر نکته قابل توجه و جالب قرارداد این بود که در متن آن هیچ اسمی از شخص یا موسسه اقتصادی برده نشده بود و عملا قرارداد سفید امضاء شده بود! این نشان می داد که ناصرالدین شاه چیزی جز ملعبه ای در دست دیگران نبوده است.

امتیاز لاتاری در همان آغاز کار، نه تنها با مخالفت شدید روحانیونی که آن را مغایر با شرع می دانستند مواجه شد بلکه به دلیل فسادها و زد و بندهای صورت گرفته در عقد آن در صحنه ی بین المللی رسوایی بزرگی را به بار آورد. این شرایط به اضافه ی مخالفت جدی روسیه با قرارداد که در پی رقابت با دولت انگلیس و سیاست موازنه ی مثبت دولت ایران صورت می گرفت، انگلیسی ها را بر آن داشت تا از ترس از دست دادن امتیازات دیگر خود در ایران، نسبت به ملکم خان اظهار بی اعتمادی کرده و امتیاز لاتاری را به دلیل شرایط مذهبی در ایران فاقد ضمانت اجرایی بداند.

باتوجه به شرایط پیش آمده و مخالفت ها، شاه بالاجبار قرارداد را لغو کرد و از آنجاییکه این امتیاز دست به دست در شرکت های انگلیسی فروخته می شد اعتراضات شدیدی را به بار آورده و فشار بر دربار ناصرالدین شاه را افزایش داد به گونه ای که ناصرالدین شاه ملکم خان را از مقامش عزل کرد. از آن سو نیز اعضای سندیکا با توجه به اینکه متوجه شده بودند این قرارداد چیزی جز کاغذ پاره ای نیست؛ به وزارت خارجه انگلیس متوسل شده و ملکم خان را مجبور به استرداد رشوه ی دریافتی کردند.

ملکم خان بعد از اینکه از طرف ناصرالدین شاه عزل شد، در جایگاه اپوزیسیون نشسته و با انتشار روزنامه ی قانون، بنای حمله به استبداد و ایراد شعارهای منورالفکرانه گذاشت. فشارهای او بر دربار از طریق روزنامه و موضع گیری های سیاسی اش سبب شد تا در نهایت در زمان مظفرالدین شاه به مقام خود دست یافته و بار دیگر به همکاری با استبدادی بپردازد که خود پیش تر به نقد آن می پرداخت. او در نامه ای به ناصرالدین شاه در دوران عزل و اپوزیسیون بودنش؛ به او هشدار می دهد که اگر چرخ زندگی او نچرخد، علیه شاه اقدام خواهد کرد و ساکت نخواهد نشست.

اعطای پر حرف و حدیث امتیاز لاتاری و متعاقب آن لغو این قرارداد، علاوه بر لطمات مادی ضربه ی شدیدی به حیثیت و آبروی ایران در مجامع بین المللی وارد کرد. از سوی دیگر بی اعتمادی اقشار مختلف  مردم نسبت به دولت افزایش می یافت. آن ها که پیش تر با رشوه گیری مقامات دولتی از مردم ایران دست و پنجه نرم کرده و با گوشت و پوست خود آن را تجربه کرده بودند، اکنون مشاهده می کردند که مقامات دولت در ازای دریافت رشوه چوب حراج به منافع ملی و حتی اعتقادات مذهبی آنها نیز می زنند. این خیانت ها مردم را «دلواپس» آینده ی کشور و تسلط بیگانگان بر سرنوشت شان کرده بوده و این دلواپسی خود اصلی ترین عامل حمایت مردم از علما در مبارزه با به تاراج دادن منافع ملی توسط درباریان و روشنفکران بود.