از لبنان تا اصفهان؛ شیخ بهایی چگونه تهاجم علمی فرهنگی غرب را در هم شکست؟

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، سوم ارد‌یبهشت مصادف با روز بزرگداشت شیخ بهایی نابغه ایرانی است که در مورد نقش این دانشمندان ایرانی با استادان مختلف دانشگاه به گفتگو نشسته‌ایم. مشروح این گفتگو به علاقمندان تقدیم می‌گردد.

شیخ بهایی از لبنان تا ایران

رامشت استاد دانشگاه اصفهان گفت: شیخ بهایی اصالتا لبنانی و از شیعیان لبنان بوده که تقریبا در سن 11 سالگی به همراه پدر و خانواده به ایران آمده است. به علت شرایط بدی که عثمانی‌ها برای شیعیان ایجاد کرده بودند به ایران هجرت کردند.

سیف استاد تمام رشته ادبیات دانشگاه تهران نیز علت آمدن شیخ بهایی با خانواده به ایران را دعوت شاه عباس از پدر شیخ بهایی برای آمدن به ایران عنوان کرد وگفت: شاه عباس صفوی هنری داشت و توانست علما و دانشمندان را جذب حکومت برای حکومت داری کند پدر شیخ بهایی با خواهش شاه عباس همراه خانواده به ایران آمد .

رامشت استاد دانشگاه اصفهان تاکید کرد: محل زندگی شیخ بهایی در لبنان در منطقه‌ای به نام بعلبک است، جایی که متاثر از حوزه فرهنگ و تمدن یونان بوده به گونه‌ای که محل سکونت ایشان دقیقا در نزدیکی کاخ‌های بزرگ یونانی بوده و به تعبیری شیخ بهایی با بنمایه‌های تمدن یونان حداقل از کودکی آشنایی داشته است.

 شیخ بهایی محصول نبوغ، حوزه علمیه و تلاش بی‌وقفه

رامشت استاد دانشگاه اصفهان با اشاره به اینکه شیخ بهایی مجتهد، محدث، فقیه، وزیر، معمار، ریاضیدان، فیلسوف، مهندس و طبیب بوده است در مورد این دانشمند و مجتهد گفت: باید دقت کنیم که چنین فردی در دامن چه تفکری تربیت یافته که وجوه مختلف در او رشد یافته است.

سیف استاد تمام ادبیات دانشگاه تهران نیز در مورد تخصص شیخ بهایی در علوم مختلف گفت: افرادی چون شیخ بهایی که در علوم و رشته‌های مختلف تخصص داشته‌اند علاوه بر نبوغ آنها، وضعیت حوزه‌های علمیه آن زمان هم موثر بوده است حوزه‌هایی که صرفا در مورد احکام طهارت، روزه و نماز حرف نداشت بلکه برای جای جای زندگی مردم الگو داشت.

رامشت تصریح کرد: شیخ بهایی به اصول تجربی بسیار معتقد بود و از همان کودکی دست به آزمایش‌های علمی می‌زد بعد که به ایران آمد در زمینه‌های دیگر نیز رشد یافت و در 21 سالگی به دربار صفوی وارد شد چرا که دربار صفویه محیطی می‌دید که از طریق آن بتواند در امور جامعه تاثیرگذار باشد.

دولت سایه شیخ بهایی در دل حکومت صفوی

رامشت افزود : ایشان علاوه بر این بنیانگذار یک تمدن است. همزمان با جوانی شیخ بهایی در اروپا تحولاتی در حوزه معرفت بشر در حال رخ دادن است که شیخ کاملا متوجه این تحولات بوده و مهمترین آنها مربوط به فیلسوف معروف کانت بود که بنیانگذار تمدن مغرب زمین در عصر جدید است.

رامشت اظهار داشت: در دل حکومت صفوی دولت سایه و پنهانی را تشکیل داد که از طریق آن دولت سایه توانست مدارس و حوزه های علمیه را تقویت و شاگردان زیادی تربیت کند چرا که معتقد بود با دانش است که می تواند تمدنی را بنیانگذاری نماید.

وی افزود: بسیاری از شاگردان او خود از نوابغ عصر خود شدند مثلا در حوزه فقه و فقاهت علامه مجلسی را تربیت کرد که از بنیانگذاران اصلی منابع شیعه شد در حوزه فلسفه ملاصدرا را تربیت کرد که ملاصدرا هم نظریه معروف حرکت جوهری را داد، در حوزه هنر معماری و دیگر رشته ها نیز شاگردان متعددی داشت. او مجموعه‌ای نزدیک به 400 نفر از علما و دانشمندان را تربیت کرد.

سیف، استاد دانشگاه تهران نیز عنوان کرد:  شیخ بهایی از استادان نابغه‌ای هم درس می‌گرفت از جمله فقه و اصول را نزد پدر خود، شیخ عزالدین حسین عاملی، منطق،کلام، معانی و بیان را نزد ملاعبدالله بهابادی، ریاضی و فلسفه و کلام را از مولانا افضل قائینی، طب را از حکیم عباالدین محمود پزشک مخصوص شاه طهماسب ومسئول پزشکان ایران در دوره صفویه آموخت. شاگردان بزرگی هم چون علامه مجلسی، ملاصدرا، ملافیض کاشانی، محمدحسین طباطبایی، محمد باقر تفرشی تربیت کرد.

سیف گفت: یک نفر از آنها که ملاصدراست که حرکت جوهری را از مسائل تکامل فکر انسان از شیخ بهایی می‌گیرد. چون شیخ بهایی اعتقاد داشت که تکامل انسان در تفکر اوست چرا که هر موجودی هر حرکتی به سمت کمالش دارد مثلا اگر کمال فلان حیوان در خوب دویدن است کمال انسان در تفکر است. شیخ بهایی حکیم یا شاعر درباری نیست بلکه این دربار بود که نیازمند امثال شیخ بهایی بوده است.

رامشت تصریح کرد: زمانی که حکومت صفویه روی کار آمد ایران از قسمت شرق مورد هجوم ترکان بود و هرات را تصرف کرده بود از جنوب نیز مورد هجوم پرتقالی‌ها بود وضع کشور بسیار نابسامان و آشفته بود اما با انسجامی که شیخ بهایی و تربیت یافته‌گانش در کشور ایجاد کردند ایران را از آن حالت بسیار آشفته نجات دادند.

رامشت استاد دانشگاه تهران گفت: چون شیخ بهایی دشمنانی هم داشت سعی می‌کرد که در دولت سایه همه کارها را به نام شاه تمام کند که غیر از این سعایت او را به شاه می‌کردند و مانع از اقدامات او می‌شدند.

تکیه بر دانش تا تشکیل تمدن اسلامی

رامشت تاکید کرد: از جمله فقهای شیعه که توانسته حکومت کند شیخ بهایی است و تاریخ نشان می‌دهد هر گاه فقها به حکومت رسیدند ایران به شدت توانسته رشد کند چون اعتقادشان بر این بوده که پیشرفت و رشد در سایه دانش صورت می‌گیرد این‌ها تنها به توسعه مقطعی اعتقاد نداشتند بلکه معتقد بودند برای پیشرفت مداوم باید مجموعه‌ای به نام تمدن را شکل دهند.

رامشت گفت: تمدن حالتی است که وقتی به یک جامعه دست می‌دهد جامعه می‌تواند مسائل و مشکلات خودش را بشناسد و با ظرفیت‌های درون خودش اقدام به رفع آن مشکلات و مسائل کند یعنی جامعه به بلوغی می‌رسد که می‌تواند خودش نیازهای خودش را برآورده کند.

دکتر قیومی ژئومورفولوژیست و خاک‌شناس نیز در مورد شیخ بهایی گفت: علاوه بر آثار معماری متعدد به جا مانده از شیخ بهایی و مجموعه او کارهایی که ایشان در حوزه خاک و آب انجام داده است حتی با ادوات و ابزار مدرن امروزی هم به سختی قابل انجام است که از جمله آنها تعیین نقاط تقسیم آب بین مناطق مختلف ایران مرکزی است که عنوان آن طومار شیخ بهایی در زمینه حکمرانی آب است و هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

تقابل علمی و فکری شیخ بهایی با مغرب زمین

حجت الاسلام برنجکار استاد دانشگاه علوم حدیث در مورد فعالیت‌های علمی شیخ بهایی گفت: در زمان غیبت کبری حضرت مهدی (عج) جامعه به انحطاط معرفتی و علمی می‌رسد که جا برای حضور معصوم تنگ می‌شود به گونه‌ای که سه امام آخر به شهادت می‌رسند و حضرت مهدی هم اصلا فرصت ظهور و بروز پیدا نمی‌کند و به غیبت می‌رود، تاریخ نشان می‌دهد که در آن زمان هم متون یونانی و رومی وارد ایران شده است یعنی تقابل علمی، معرفتی و فرهنگی بین ایران و اسلام با غرب را آن زمان هم داریم، در چنین وضعیتی زعمای شیعه که شیخ بهایی و علامه مجلسی از جمله آنها هستند به نوبت سعی در جمع‌آوری معارف ائمه و حفظ و نشر آنها داشته‌اند.

سیف نیز گفت: شیخ بهایی و شاگردانش متوجه تقابل تمدنی و تفکری بین ایران اسلامی و مغرب زمین بودند و نقطه عظیمت ایران را از تهاجم علمی و معرفتی غرب در جدا کردن سفره علمی ایران از غرب قرار دادند. یک شاگرد او که علامه مجلسی است کسی است که علم را در نزد ائمه جست و جو می‌کرد و سعی در جمع‌آوری علوم دینی و معارف ائمه داشت.

رامشت نیز  در مورد تقابل علمی و فکری ایران با غرب در زمان شیخ بهایی گفت: امثال شیخ بهایی در پایه معرفت نگاهشان به وحی بود و نزدیک‌ترین منشا به وحی را ائمه اطهار می‌دانستند و به خوبی هم می‌دانستند علوم ائمه چه تفاوتی با غیر از آن دارد البته علمای شیعه دانش تجربی را نفی نمی‌کردند و آنچه را که کمبود و ناقص بود تصحیح و تکمیل می‌کردند و می‌گفتند غیر از عینیت‌های معمولی که غربی‌ها دارند خیلی از عینیت های دیگر هم هست که ملموس و قابل آزمایش در حیطه حواس پنجگانه نیستند بلکه نیاز است آنها را درک و فهم کرد.

سیف عنوان کرد: راه مقابله شیخ بهایی با این تهاجم علمی و فرهنگی غرب را یکی طراحی سبک زندگی ایرانی اسلامی می‌دانستند. از نوع مصرف انرژی و معماری گرفته تا نوع البسه، خوراک و نان. در واقع او یک تنه کار چندین و چند وزیر را انجام می‌داده است. در سطح دیگر نیز دست به تربیت شاگردان متعدد و راه‌اندازی نهضت تولید علم می‌زند و به این نهضت به عنوان عامل اصلی نگهدارنده تمدن ایرانی اسلامی در مقابل تمدن غرب می‌نگریست. منصب شیخ الاسلامی که به شیخ بهایی داده می‌شود نیز مربوط به جامع‌الطراف بودن او است.

شعر رسانه شیخ بهایی

سیف استاد ادبیات دانشگاه تهران تاکید کرد: او چون حافظ، ذهنی قرآنی داشت و همزمان حکیم، فقیه، منجم، ریاضی دان، فیلسوف، معمار و غیره بود و 95 کتاب از او باقی مانده است. وی برای اینکه علوم و معارف خود را برای مردم قابل فهم کند به شعر روی آورد، شعر در آن زمان حکم رسانه‌ای چون صدا و سیما را داشت و حافظه مردم ایران با شعر مانوس‌تر بود لذا در علوم از زبان نظم و شعر استفاده می‌کرد حتی در مباحث ریاضی و هندسی و در آثار به جا مانده از او این ابیات وجود دارند.

عصر شیخ بهایی عصر اقتدار 

سیف تاکید کرد: شیخ بهایی توانست این باور را در حکومت صفوی به وجود بیاورد که اگر حکومت دینی باشد پیشرفت می‌کنیم و همان طور که می‌بینید دوره صفویه دوره اقتدار ایران است به گونه‌ای که کسی جرات نمی‌کرد به ایران تعرض کند.

سیف گفت: شیخ بهایی در دوره صفویه چنان جامعه را ساخته بود که اصلا فرهنگ غربی نمی‌توانست وارد آن شود اسپانیایی‌ها و پرتقالی‌ها وقتی به ایران می‌آمدند می‌دیدند که در همه زمینه‌ها از هنر گرفته تا شهرسازی و معیشت علم و تکنولوژی از ایران عقب‌تر هستند لذا چیزی برای عرضه به مردم ایران نداشتند.

 سیف افزود: ایشان حتی به شاه عباس می‌آموزد چگونه علمی با سفیران اسپانیایی برخورد کند به گونه‌ای که سفیران اسپانیا در گزارش به پاپ می‌نویسند که شاه عباس خود یک دانشمند است اما اگر این را با دوره قاجار مقایسه کنید می‌بینید که ایران چگونه در مقابل اروپایی‌ها ضعیف است. ایران پر قدرت در آن عصر می‌تواند حمله پرتقالی‌ها را از جنوب دفع کند و پرتقال به عنوان نماینده اروپا و پاپ بزرگترین شکست را از ایران و شاه عباس خوردند که در این مورد نیز حکومت از شیخ بهایی بسیار مشورت می‌گرفت.

پیاده روی اصفهان تا مشهد نمایش قدرت شیعه

سیف با اشاره به پیاده‌روی شاه عباس از اصفهان به مشهد گفت: این مورد هم از دیگر پیشنهادات شیخ بهایی به او بود برای اینکه به او نشان دهد هر شاه و حکومتی که به سمت اهل بیت برود قدرت می‌گیرد چون مردم بسیار دل باخته ائمه بودند و امام رضا علیه السلام در دل‌های مردم بود و با این کار مردم شاه را از خود می‌پنداشتند.

گسترش حوزه‌های علمیه با فقه کاربردی و پویا

سیف عنوان کرد: هنر شیخ بهایی این بود که توانست حوزه‌های علمیه را از جنبه های فقهی و احکامی وارد حوزه های دیگر مثل ریاضیات، معماری و هندسه کند وی فقه پویایی را پی گرفت که بتواند برای جامعه حرف داشته باشد و این از خصوصیات حوزه علمیه آن زمان بود. ریشه های فقه سیاسی شیعه و ولایت فقیه نیز از همین جا شکل می‌گیرد.

این استاد دانشگاه تهران افزود: آثار هنری شیخ بهایی چون مسجد شیخ لطف الله یا مسجد امام چه معنی می‌تواند داشته باشد. ترکیبی از هنر، فکر، معماری و دین براساس اندیشه ایرانی اسلامی بیانگر این است که گروهی در کنار شیخ بهایی مشغول به فعالیتی هستند که با آن جامعه را به سمت ساختگاه دینی جلو می‌برند این طور هم نیست که متوجه یک حوزه باشند و از حوزه‌های دیگر غافل شوند، لذا از این حیث حکیم نیز هست.

شیخ بهایی مظهر وحدت شیعه و سنی

در دوره‌ای که عثمانی‌ها در جنگ با اروپایی‌ها بودند اختلافات بین شیعیان و حکومت عثمانی بود اما شیخ بهایی سعی در این داشت که این تفرقه را از بین ببرد و وحدت شیعه و سنی را برقرار کند اما یک عده شیطان صفت مخل فعالیت‌های او می‌شدند.

حجت الاسلام برنجکار استاد حوزه و دانشگاه نیز در انتها تاکید کرد: در طول قرن‌ها در اثر فعالیت‌های علمای شیعه روز به روز رشد یافته اما در دوره صفویه این فعالیت‌ها به اوج خود رسیده است به گونه‌ای که خود شیخ بهایی و علمای جبل‌العامل لبنان تاثیر زیادی در شیعه کردن مردم لبنان و برخی نواحی در ایران داشته‌اند.

خانه شیخ بهایی ملجا درماندگان

سیف در مورد نحوه برخورد شیخ بهایی با مردم گفت: وی شخصیت بسیار بخشنده بود تا جایی که در منزلش یتیمان و مسکینان شهر را سکنی داده بود و ملجا مردم به حساب می‌آمد و پناه مردم بود و سعی می‌کرد امور آنها را برآورده کند.