نیلی احمدآبادی: دستگاه دیپلماسی در استفاده از دانشمندان ضعف دارد/ برای جذب اساتید خارجی برنامه داریم

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- سینا احدیان؛ اهمیت دیپلماسی علمی و ابعاد مختلف آن و بهره‌گیری از دیپلماسی علم و فناوری در جهت پیشرفت و توسعه کشور امروزه بر کسی پوشیده نیست. سخن استفاده از ظرفیت عظیم دیپلماسی علمی حرف امروز و دیروز نیست. گاهی این ظرفیت عظیم دست‌مایه استثمار کشورها هم شده است. حال با محمود نیلی احمد آبادی رئیس دانشگاه تهران در این زمینه به گفتگو نشستیم.

دانشجو: از نظر شما دیپلماسی علم و فناوری چیست و چه اهمیتی دارد؟

دیپلماسی دانش ارتباط بین سیاست مداران و رهبران کشورهای دنیاست، کشورها برای حل منازعات، همکاری ها و حل مشکلات باید با هم ارتباط برقرار کنند، وقتی سفارتخانه ها شکل گرفت بخش های نظامی و سیاسی در آن فعال شد که به مرور زمان بخش های اقتصادی و علمی هم به آن ها اضافه شد. بخش های علمی و فناوری و دانشی در دنیا تا حدی اهمیت پیدا کرد که در آن شاهد جاسوسی‌های علمی بوده و هستیم، بنابراین امروزه روابط دنیا فراتر از ارتباطات سیاسی وارد عرصه های متعددی از تعاملات شده است.

در گذشته ارتباط دانشمندان به طور طبیعی جریان داشت به این دلیل که علم ذاتا مرز جغرافیایی نمی شناسد و عالمان برای توسعه علم خود نیازمند به همفکری و تبادل دانش هستند. منتهی با گسترده شدن علوم و با توجه به اینکه امروز توسعه بر پایه دانش است به همین دلیل نقش توسعه علمی در توسعه کشورها بسیار مهم تلقی می شود. تا جایی که خود دولت ها مشوق ارتباط بین دانشمندان هستند.

الگوهای بسیار زیادی در دنیا وجود دارد که دولت ها در آن سرمایه گذاری می‌کنند. امروز یکی از شاخص های مهم دانشگاه‌های برتر جهان این است که چه میزان در شبکه بین المللی علمی وارد شده است. دولت ها به این نتیجه رسیده اند که ظرفیت علمی و ظرفیت ارتباطی را با هم تلفیق کنند.

در کانال ارتباطی کشورها علاوه بر دیپلمات ها، دانشمندان نیز فعال شده اند و البته امتیازات بهتری نسبت به دیپلمات ها دارند چرا که فضای فکری بازتری دارند و به دنبال قدرت نیستند و شکل بهتری به بدنه ارتباطی دو کشور یا دو جامعه می دهند. در واقع دیپلماسی علمی در دنیا در کنار روابط علمی زمینه و فضای جدیدی را گشوده است.

دانشجو: آیا در بحث دیپلماسی علمی و ارتباطات علمی بین المللی، اساتید و دانشمندان ما برگ برنده دارد یا صرفا از موضع پایین دستی و صرفا دریافت علوم وارد تعاملات علمی می شود؟

فضای علمی خیلی بالا و پایین ندارد ، دانشمندان معمولا از یک روحیه آزادگی خاص برخوردارند بنابراین در ارتباط بین آن ها نگاه بالا به پایین نداریم و شخصیت‌های علمی نسبت  به یکدیگر به هم افزایی فکر می کنند. کشور ما در موقعیت ویژه ای قرار دارد، ما به لحاظ دستاوردهای محققان و دانشمندانمان و کیفیت بسیار بالای دانش آن ها مورد احترام جهان قرار داریم.ما در انتشار دستاوردهای علمی جزو قدرت های نوظهور دنیا هستیم که نسبت به ما نگاه ستایش آمیزی وجود دارد، در عین حال که همه می دانند ما با مشکلات زیادی مثل جنگ و تحریم ها دست و پنجه نرم کردیم اما علیرغم این ها به دستاوردهای بزرگ علمی دست یافتیم.

بسیاری از روسای دانشگاه های دنیا که به اینجا آمدند به ما می گفتند که این تقاضای اساتید ما است که با شما ارتباط برقرار کنیم. چون می بینند ارتباط با دانشمندان ایرانی ارزش افزوده بیشتری برایشان دارد. به همین دلیل است که می توانیم صراحتا بگوییم در تعاملات و ارتباط علمی کشورمان با سایر کشورهای پیشرفته جهان توازن و ارتباط دو طرفه وجود دارد.ما در بسیاری از رشته های علوم انسانی مزیت ویژه داریم در رشته های مهندسی و کشاورزی در منطقه سرامد هستیم در علوم نانو هم همینطور لذا هر کس به ایران بیاید حتما مسائل جدیدی فرا می گیرد و دست خالی باز نمی گردد.

دانشجو: به نظر شما در حال حاضر وضعیت موجود ایران در بحث دیپلماسی علمی چیست؟  وضعیت مطلوب و الزامات رسیدن به آن چیست؟

دولت ها از همه ظرفیت های خود برای پیشبرد اهداف استفاده می کنند که ظرفیت علمی هم یکی از آن هاست، کشورها برای بهره گیری از ظرفیت دانشمندان در جهت معرفی هرچه بهتر کشورشان بنیادهای علمی ایجاد می کنند و بورس می دهند. هدف این کارها فروش محصولاتشان، افزایش ظرفیت های اقتصادیشان و از همه مهمتر جلب احترام جهانی است.

احترام جهانی، کشور را در مقابل بسیاری از حوادث واکسینه می کند. خیلی از اقداماتی که علیه ایران در دنیا انجام می شود اما همراهی نمی شود ناشی از چهره ای است که دانشمندان و جوانان ایرانی توانسته اند در دنیا ترسیم کنند. دنیا نمی پذیرد که به یک جامعه عالم و متمدن لقب های ناصحیح دهند. وقتی می خواهند جامعه ای را مغلوب کنند ابتدا تصویری ناگوار از آن نشان می دهند، اما زمانی که شما در عرصه های مختلف بین المللی دیپلماسی عمومی، سیاسی، اقتصادی و علمی فعال هستید اجازه شکل گیری تصویر غیر واقعی را نمی دهید. 

ما ظرفیت های بالایی داریم و در مقاطع مختلف دانشمندان و محققان و دانشجویان زیادی هم وارد کشورمان می شوند و هم از کشور ما به نقاط مختلف جهان می روند. اما مجموعه دیپلماسی کشور خیلی به صورت سازمان یافته از این ظرفیت ها استفاده نمی‌کند. یکی از موضوعاتی که باید در اولویت قرار بگیرد بین المللی سازی است تا شما را بشناسد و از ظرفیت های شما آگاه شوند. مجموعه این‌ها ارزش افزوده و اعتبار ایجاد می کند که به دنبال خود قدرت و پیشرفت می آورد.

خوشبختانه وزارت علوم و همینطور دانشگاه ما ( دانشگاه تهران) و سایر مراکز علمی، ارتقا جایگاه دانشگاه ها در سطوح بین المللی را که از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی است در اولویت خود قرار داده‌اند. ما باید امکان حضور دیگران را در کشورمان افزایش دهیم و  شرایطی مهیا کنیم که دانشگاه های ما برایشان جذاب شود. ما در دانشگاه تهران موسسه دهخدا  را داریم که زبان فارسی یاد می‌دهد و باعث می شود از نقاط گوناگون جهان به اینجا بیایند و با هزینه خود با زبان و فرهنگ ایرانی آشنا شده و بعد هم به نوعی سفیر ما در کشورشان می شوند.

من تقریبا ندیدم که یک خارجی به ایران بیاید و بگوید آنچه که از ایران شنیده بودم با آنچه که دیدم تفاوت ندارد! بنابراین شناخت دیگران از واقعیات کشورمان در این تعاملات بسیار حائز اهمیت است. نکته دیگر ورود دانشگاه ها در ارتباطات بین المللی از جمله پروژه های مشترک و تبادل اساتید و دانشجو است.اتحادیه اروپا برنامه های خوبی در این راستا دارد که ما در دانشگاه تهران سعی کردیم در آن حضور داشته باشیم. از طرفی جدای از بورس هایی که وزارت علوم می دهد ما هم بورس‌هایی در نظر گرفتیم تا دانشجویان خارجی مستعد را جذب کنیم.

دانشجو: بسیاری از کشورها در دستگاه دیپلماسی خود رایزن علمی دارند، کشور ما چطور؟

ما هم در یکسری از کشورها رایزن علمی داریم. منتهی رایزن های علمی ما بیشتر وظیفه ارتباط با دانشجویان ایرانی مقیم آن کشور را دارند که البته اخیرا کمی تغییر کرده است چرا که می تواند عملکرد گستره تری داشته باشد. اما خود دانشگاه ها بهتر و راحت تر می توانند ارتباط برقرار کنند. رایزن چهارچوب های کلی را می تواند فراهم کند چرا که ارتباطات آنقدر گسترده و فرد به فرد است که عملا امکان مدیریت متمرکز برای آن وجود ندارد. ولی رایزن می تواند تسهیل گر باشد و کشور هدف و توانمندی ها را بشناسد و ارتباط کلی را برقرار نماید. ما به اعضای هیئت علمی خود اجازه می دهیم با اعضای هیئت علمی سایر دانشگاه های جهان ارتباط مستقیم ایجاد کند و توافقات و پروژه های مشترک خود با آن ها را به ما ارائه داده و بعد از تایید به مرحله اجرا درآورد.

دانشجو: به نظر شما در موضوع دیپلماسی علمی چه کشورهایی موفق عمل کرده اند و آیا ما می‌توانیم از عملکرد آن‌ها الگو بگیریم؟

در دنیا کشورهایی که بیشترین دانشجو و اساتید  و مقالات خارجی را دارند به عنوان موفق ترین‌ها شناخته می شوند که در راس آن ها آمریکا و آلمان است و اخیرا فرانسه ، چین، کره جنوبی و ژاپن در این زمینه بسیار فعال شده اند. ما با ژاپن و کره جنوبی ارتباطات خوبی برقرار کرده ایم اما با وجود اینکه با چین روابط تجاری خوبی داریم نتوانسته ایم در بخش علمی تعاملات مناسبی صورت دهیم.

یکی از الگوهای موفق کشورهای مذکور سرمایه گذاری در جذب اساتید خارجی  است. نباید فکر کنیم همه چیز را باید خودمان انجام دهیم. آوردن استاد و هیئت علمی خارجی به منزله بی استعدادی ما نیست بلکه به جهت ارتقا فعالیت ها ، یادگیری، جذب دانشجویان خارجی و کاهش هزینه های اجرایی برنامه ها در محدودیت منابع و امکانات است.

دانشجو: چطور می توانیم از دیپلماسی علمی برای کسب بازارهای جهانی و درآمد زایی و رفع نیازهای اقتصادی استفاده کنیم؟

ابتدا لازم است بگویم ارائه برنامه های آموزشی با زبان فارسی محدودیت ایجاد می‌کند. لذا بایستی دوره های آموزشی به زبان های دیگری غیر از فارسی برگذار کنیم که این مبحث شروع شده است. دوم اینکه آوردن افراد مطرح در سطوح بین المللی به ما برای شکل دهی شبکه بین المللی و همینطور جذب اساتید و دانشجویان خارجی کمک می کند.

سوم اینکه کشور ایران ذاتا جذابیت های توریستی زیادی برای خارجی ها دارد و دارای مردم خونگرمی است. اما لازم است نحوه تعامل با آن ها را یاد بگیریم و شرایط را فراهم کنیم، باید ببینیم کسی که می خواهد برای آموزش و تحصیل به ایران بیاید از ما چه انتظاراتی دارد؟ که سعی کردیم این انتظارات را در نظر بگیریم. فضای کشور برای فردی که می خواهد برای تحصیل به اینجا سفر کند نباید غریبه باشد.

یعنی مثلا وقتی دانشجوی خارجی به مترو می رود بدون اینکه کسی دستش را بگیرد بتواند از علائم راهنمایی استفاده کرده و مسیر خود را پیدا کند. یا وقتی می خواهد خانه اجاره کند بتواند به راحتی انجام دهد که البته دانشگاه ها بسیاری از این موارد را مرتفع کرده ان.د اما هنوز به اندازه کافی نیست. ما امسال در پردیس بین الملل دانشگاه تهران دوره های با زبان خارجه خود را افزایش داده ایم، 16 دوره به زبان انگلیسی برگزار می کنیم. با وزارت نیرو دوره مشترک با زبان انگلیسی آغاز کردیم.در خود تهران موسسه مشترکی با یونسکو داریم. با برخی کشورها در حال رایزنی هستیم تا دوره های مشترک به طور کامل در ایران برگزار شود. تعداد دانشگاه ها و رشته های مشترک ما با خارج از کشور در حال افزایش است. در برنامه های مشترکی که بسیاری از هزینه های آن را اتحادیه اروپا می دهد ورود کردیم. که امیدواریم به مرور مراودات و تبادل اساتید و دانشجو بیشتر شود اما خیلی مهم است که به عنوان یک بازار هم به آن فکر کنیم.

بسیاری از صندلی های دانشگاه های ما در حال خالی شدن است. یعنی ظرفیت ایجاد کردیم اما برای آن تقاضا نداریم. ما به دولت پیشنهاد دادیم برای کشورهای همسایه که متقاضی تحصیل در ایران هستند اما به لحاظ مالی مشکل دارند یک خط اعتباری باز کند تا آن‌ها بعد از استفاده به کشور ما بدهکار شوند.

از طرفی می توانیم ارگان های بین المللی که برای توسعه کشورهای منطقه مثل افغانستان سرمایه گذاری می کنند را تشویق کنیم تا ردیف بودجه برای تحصیل آن ها در ایران در نظر بگیرند. دولت و مجلس ما باید بداند که سرمایه گذاری در بخش های علم و فناوری بخصوص در سطح بین المللی بازده خوبی خواهد داشت.

امروز کشورهای موفق برای دانشجویان و محققان خارجی اعتبارات ویژه در نظر می گیرند. ما هم باید در این زمینه ها فعال شویم و دانشگاه های درجه یک را بیشتر کمک کنیم چرا که ما توان و استعداد و دانش کافی را داریم و فقط لازم است. همانطور که در اقتصاد مقاومتی مطرح می شود به این موضوع به عنوان یک پروژه ویژه نگاه شود که متاسفانه در سال گذشته این اتفاق نیفتاد و چیزی به دانشگاه تزریق نشد که امیدواریم امسال این رویکرد تغییر یابد.

دانشجو: شما نقش برجام را در تسهیل روابط بین المللی در بخش علم و فناوری چگونه دیدید؟ آیا برجام تاثیری در دیپلماسی علمی کشور داشت؟

حتما داشت، اول اینکه برجام چهره ی ایران را که در دنیا با تبلیغات غلط نشان داده می شد مطلوب کرد. بعد از برجام تقاضای ورود دانشجو به ایران و همکاری دانشگاه های خارجی با دانشگاه های ما بیشتر شد.

یک برنامه بین المللی وجود دارد به نام " آی اس د " که کار آن تبادل کارآموزی بین دانشجویان جهان است و از بیش از 100 کشور دنیا عضو دارد و دانشگاه تهران به عنوان نماینده ایران در آن عضویت دارد. سالیانه حدود 40 دانشجوی خارجی تحت این برنامه به ایران می آید و ما هم همان تعداد دانشجو به کشورهای مختلف جهان می فرستیم.

قبل از برجام دانشجویانی بودند که به من می گفتند پدر و مادرمان به ما تذکر می داند که به ایران نروید چرا که ممکن است به خطر بیفتید! ببینید چقدر تبلیغات مسموم وجود داشت. اما برجام این فضا را تغییر داد. اما از آن طرف مشکلات بانکی داریم، هنوز یک دانشجوی خارجی نمی تواند هزینه آموزش و تحصیلاتش را از طریق بانک های خارجی برای ما انتقال دهد.

دانشجو: در اینکه به لحاظ علمی پیشرفت های چشمگیری داشته ایم و در روابط با سایر کشورها در بخش های مختلف علمی حرف برای گفتن داریم شکی نیست اما در انتقال تکنولوژی چه باید بکنیم؟!

تکنولوژی خیلی پیچیده تر از دانش است و هر شرکتی که به تکنولوژی های برتر دست پیدا کند به ثروت عظیمی می رسد. لذا رقابت در این حوزه سخت است اما در توسعه تکنولوژی در نقاط مختلف جهان دانشگاه ها حضور دارند. متاسفانه در کشور ما این حضور ضعیف است و توسعه تکنولوژی خیلی مدنظر نیست. بجز فعالیت چند شرکت دانش بنیان در اکثر مواقع در تکنولوژِی وارد کننده ایم. حلقه تولید، توسعه ،تکنولوژی ،دانش و تحقیق یک حلقه بهم پیوسته است که باید با سیاست های اقتصادی حمایت و پشتیبانی شود اما در این حلقه انقطاع دیده می شود. من اوایل برجام نامه ای به رئیس جمهور دادم و خواستم که در تمام این قراردادها دانشگاه ها را وارد کند.

امروز ما آن دانشگاه قدیمی نیستیم که صرفا به کلاس درس و آزمایشگاه برویم. دانشگاه ها امروز پارک علم و فناوری و شرکت های دانش بنیان دارند و تکنولوژی را متوجه می شوند. در ایران هیچ جایی که به اندازه دانشگاه جمع نخبگان در آن متمرکز باشند وجود ندارد. باید به دنبال الگوها و روش هایی باشیم که توسعه تکنولوژی ما متصل به دانش دانشگاهی شود منتهی توسعه تکنولوژی الزامات اقتصادی را می طلبد.

متاسفانه اقتصاد ما متقاضی تکنولوژی روز دنیا نیست چرا که یک اقتصاد بسته و غیر رقابتی است که به محصولات با کیفیت پایین تر هم رضایت می دهد و مقصد محصولات ما بیشتر بازار داخلی است. لذا شرکت ها و تولید کنندگان ما خیلی بدنبال توسعه تکنولوژی نیستند ولی اگر به توسعه تکنولوژی هم مشتاق شوند ناچارند به سمت دانشگاه بیایند چرا که هم خیلی گران است و هم به سختی قابل خرید است.

 اقتصاد ایران باید رقابتی شود و به تغییر و نوآوری روی آورد تا به دنبال آن ارزش علم و تکنولوژی هم نمایان شود و متقابلا رشد تکنولوژی و اقتصاد مکمل یکدیگر شوند. در بحث انتقال تکنولوژی دانشگاه ها در بخشی از توسعه تکنولوژی هم قرار بگیرند با ارزش است.فرض کنید وزارت نفت طرح ازدیاد برداشت را دارد، در کنار پیمانکار خارجی که این کار را می کند دانشگاه را هم قرار می دهد، بدین صورت دانشگاه هم می تواند در یک شبکه بین المللی قرار بگیرد و هم در انتقال تکنولوژی به داخل موثر باشد.

ما با وزارت کشاورزی هم پروژه های مشترکی در پیش گرفته ایم و یا با شرکت مپنا موسسه مشترک تاسیس کرده ایم اما متاسفانه این نوع همکاری با دانشگاه ها در بسیاری از بخش های اقتصاد کشور کمرنگ است و همه ی این ها در حالی است که هم توان دانشگاه‌ها بیش از این است و هم نیازهای کشور بیش از این ها است.

ما به عنوان دانشگاه، سه هدف اصلی ارتقا جایگاه بین المللی، کارآفرینی و مسئولیت اجتماعی را در برنامه 5 ساله خود اعلام کردیم که به نظر ما این ها قابل تفکیک نیست و مرتبط با یکدیگر بوده و در جهت مشارکت دانشگاه ها در توسعه کشور است. برای پاسخگویی به مسائل اجتماعی و نیازهای جامعه پشتوانه علمی نیاز است و یکی از مسیر های توسعه علمی ارتباطات بین المللی است.

ما در موضوع کارآفرینی به آموزش در این حوزه نگاه ویژه داریم به این خاطر که دانش آموخته ما باید خلاقیت، مدیریت ارتباط ،نگاه نقادانه و روحیه مدیریتی را یاد بگیرد تا بتواند کارآفرین شود. کمک خیرین دانشگاه ساز به کارآفرینی در دانشگاه ها به حدی افزایش یافته است که فکر می کنم آینده خوبی در این رابطه پیش رو داشته باشیم.

دست و پای دانشگاه ها علیرغم توانایی بسیار بالا بسته است. چرا که سرمایه گذاری مناسبی در آن صورت نمی گیرد. نگاه ما به این است که توانمندی دانشگاه ها ملاک قرار بگیرد و از طریق سرویس و خدماتی که به جامعه می دهد منابع مالی به دانشگاه تزریق شود و انتظار داریم دولت و بخش خصوصی صورت مسئله خود را به دانشگاه بیاورند و ما هم اطمینان می دهیم پاسخی منطقی در زمان مقتضی ارائه دهیم.