گزارش بیست |
گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو؛ این، گزارش بیست است. هدیه ما که در انتهای یک روز شلوغ و پرکار، شما را به خواندن یک گزارش خبری، از یک موضوع مهم علمی-دانشگاهی دعوت می‌کند. روزهای زوج از صفحه «دانشگاه» و روزهای فرد از صفحه «استان‌ها» با گزارش 20 در کنار شما خواهیم بود. این، قرار ثابت ما با شماست: از شنبه تا پنجشنبه، راس ساعت هشت شب، خبرگزاری دانشجو، گزارش بیست.
در ایام زیارتی امام رضا علیه السلام در ماه ذی‌قعده به منظور آشنایی بیشتر با تلاش‌های فکری فرهنگی امام رضا علیه السلام با دکتر حسین نعیم آبادی، عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به گفتگوی تفضیلی پرداخته‌ایم که بخش دوم این گفتگو در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد. قسمت اول این گفتگو هفته گذشته اینجا منتشر شد.
نگاه شیعه «سیستمی» است
اگر بخواهیم سیستم فکری و فرهنگی زمان امام رضا علیه السلام و نحوه عملکرد ایشان را مورد بررسی قرار دهیم اساسا باید چند موضوع را مورد توجه قرار دهیم. یکی از این موارد توجه به مفهوم سیستم است. سیستم به مجموعه منسجم از اجزا گفته می‌شود که این مجموعه منسجم هدف واحدی را دنبال می‌کنند و در تلاش و همکاری با یکدیگر هستند. این اجزا در تعامل با هم به سمت هدف مشترکی در حرکت‌اند.
اگر سیستم را اتاقی در نظر بگیریم که ورودی‌ها و خروجی‌هایی دارد، ورودی‌های سیستم با هم تعاملاتی، فعل و انفعالاتی و ارتباطاتی دارند که منجر به خروجی متفاوتی می‌شوند. متفاوت به این معنا که یک خروجی کمال‌یافته یا به صورت یک شی جدیدی متکامل با کارکرد متفاوت جدید ارائه می‌دهد.
درباره سیستم فکری فرهنگی در زمان امام رضا علیه السلام هم همین موضوع صدق می‌کند یعنی یکسری ورودی‌هایی هستند که پس از ورود به سیستم در تعامل با هم قرار می‌گیرند و خروجی‌هایی ارائه می‌دهند. ورودی‌هایی مثل ویژگی‌های خاص امام علیه السلام داریم، شامل: ۱. نص: اینکه هر امامی نص را از امام قبلی دریافت می‌کند. ۲. عصمت: که امام معصوم مطلق است و گناه نمی‌کند. ۳. علم: به این معنا که امام از علمی برخوردار است که دیگران برخوردار نیستند و صرفا امام واجد آن است و صرفا راوی آن علم نیست بلکه صاحب علم است.
چه این علم از سوی خدا و لدنّی باشد و چه علم وراثتی که از پدران به ارث برده باشند که حتی علم وراثتی هم در امام دارای خاصیت توسعه است به این معنا که امام می‌تواند علم به ارث رسیده را توسعه دهد و خودش تصمیمات جدیدی از علم را به دلیل قدرتی که خدا به او عطا کرده ارائه دهد.
وقتی نص، علم، عصمت و رهنمود‌های امام ورودی‌های سیستم باشند و در تعامل با دیگر عناصر و اصحاب امام قرار گیرند خروجی‌هایی را به دنبال دارند. مثلا نظریه اراده الهی که یکی از نظریات قدرتمند امامیه است. در درون این سیستم مورد تعامل و بررسی قرار می‌گیرد و نهایتا در زمینه نفس و حقیقت انسان با انسان‌شناسی نخستین امامیه ارتباط برقرار می‌کند و حاصل این ارتباطات و تعاملات خروجی‌هایی می‌شود.
یکی از این خروجی‌ها مثلا تقیه است که بخشی از نظام ایمنی‌سازی سیاسی جریان شیعه امامیه است یعنی در دورانی که شیعیان در اقلیت قرار دارند مجبورند که به لحاظ سیاسی یک سیستم امنیتی و حفاظتی که کاملا منطبق بر آرای امامانه باشد تعبیه و اجرا کند.
اما در تفکر زیدیه ما تقیه را به این معنا نداریم کار زیدیه رسالتی جز پیامبران خود نمی‌بیند، اما خروجی سیستم فکری اصحاب ائمه از جمله حضرت رضا علیه السلام در دوران فشار تقیه است یعنی در عین حال که در حکومتی که حکومت جور به شمار می‌رود زندگی می‌کند و تعاملاتی دارد، اما نمی‌توانند اعتراضی و یا حرکت نظامی ظلم ستیزانه داشته باشند دست به تقیه می‌زنند. تقیه یک شکل بسیار متعالی از رفتار سیاسی به شمار می‌رود و یکی از خروجی‌های سیستم فکری و فرهنگی ائمه است.
نظام فکری امامان شیعه پاسخگوی تمامی نیازهای اجتماعی است
مورد دیگر اینکه اگر کسب معرفت از جانب خداوند باشد و این معرفت نه تنها شامل شناخت خدا بلکه شامل تمام شناخت باشد و تمام شناخت به دست خداوند اتفاق بیفتد بنابراین نتیجه این می‌شود که شخص دائما باید در ارتباط و تعامل و کنش و حالت درخواست از خداوند باشد.
این درخواست از خداوند در حالی صورت می‌گیرد که حقیقت انسان صرفا جسم یا روح او نیست بلکه شامل جسم و روح می‌شود و یک متفکر شیعه امامیه به دنبال پیدا کردن راه حل‌هایی برای مسائل اجتماعی می‌گردد.مسائل اجتماعی یعنی مسائل عینی جامعه. زمانی که بخشی از حقیقت انسان جسم باشد و جسم در جای خود از اهمیت برخوردار باشد هر چند که حقیقت اصلی انسان روح است، ولی زمانی که این دو در تعامل با همدیگر شوند جنبه‌های دنیوی زندگی انسان مدنظر قرار می‌گیرد.
خروجی‌های یک سیستم فکری می‌تواند مجموعه‌ای از نظریات و نظریه‌ها برای پاسخ دادن به مسائل اجتماعی زندگی بشر باشند. این نظریه‌ها می‌توانند کاربرد عملی و عینی داشته باشند و با چنین ایده‌ای می‌توان تفکر سیستمی و نظام فکری ائمه و متفکران شیعی را که در دوره‌های مختلف اندیشه و تفکر قرار دارند استخراج کرد.
پروفسور ژوزف فان‌اس یک متفکر آلمانی است که در سال ۱۹۹۱ دایره المعارفی با عنوان کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری چاپ کرد که حدود ۶ جلد است. در این اثر وزین عنوان می‌کند که در قرن دوم و سوم هجری کلام بسیار اوج گرفته است و ارتباط بین اندیشه‌ها و اجتماع در دوره اسلام را مورد بررسی قرار داده است.
فان‌اس تمام تلاشش در این کتاب این است که نشان بدهد که اندیشه‌ها چگونه می‌توانند با روابط اجتماعی تعامل داشته باشند. در دوره امام رضا علیه السلام اگر هر بخشی از جامعه و سیاست را نگاه کنیم شاهدیم که با کلام و موضوعات کلامی گره خورده‌اند و اساسا در آن برهه منازعات کلامی و فلسفی حرف اول را می‌زند و شاهدیم که برای مقابله با کلام اسلامی فلسفه و کلام یونانی و مسیحی به جهان اسلام وارد و ترجمه می‌شود.
آثار بلند مدت مناظرات امام رضا علیه السلام بر تفکر و عقلانیت
اینکه مناظرات امام رضا علیه السلام با یهودی ها، مسیحی ها و آتئیست ها بیشتر حول چه مباحثی بوده و اینکه امام چگونه آنها را قانع می کرده و یا اینکه مناظرات اثر خاصی روی آنها داشته است یا نه باید بگویم که مناظرات امام رضا علیه السلام با مسیحی ها و یهودی ها بیشتر حول مبحث توحید بوده است منظور از توحید هم توحید نظری است و هم توحید عملی.
بسیاری از منازعات در دورن جامعه اسلامی هم مبتنی بر تقابل مسائل کلامی رقم می‌خورد. آنچه از مناظرات امام رضا علیه السلام برمی‌آید این است که عموما موضوعات مربوط به توحید و مستقیما توحید نظری بوده است و مباحث توحید نظری به عنوان سکه رایج در مناظرات مورد بحث قرار می‌گرفته است.
یک نکته مهم در مورد مناظرات امام رضا علیه السلام این است که لزوما نباید دنبال تاثیر آنی و لحظه‌ای این مناظرات باشیم. مثلا اینکه عده‌ای به محضر امام رضا علیه السلام برسند با امام بحث کنند، پس از آن قانع شوند و به دین اسلام ایمان بیاورند البته از این گونه موارد هم وجود داشته امام عمومیت نداشته است. از آنجا که مناظرات و مباحثات کلامی در آن دوره بسیار رواج داشته، جریان امامیه و در راس‌شان امام رضا علیه‌السلام یک بسته پیشنهادی بسیار متعالی ارائه داده است این بسته پیشنهادی در حوزه کلامی و عقلی تاثیرات عمیق خود را به دنبال داشت.
این بسته فکری تاثیرات کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت خودش را در اندیشه مسلمانان گذاشته است مثلا شاهدیم که نظریه استطاعت از تفکر امامیه وارد جهان اسلام می‌شوند و پس از آن معتزله هم به آن گرایش پیدا می‌کند به نحوی که آن را به نام خودش ثبت می‌کند؛ و یا نظریه روح و دیدگاهی که امامیه نسبت به روح دارد بر روی تفکر معتزله تاثیر می‌گذارد بنابراین بسته پیشنهادی امام رضا علیه السلام و امامیه تاثیرات خود را داشته است. زمانی که دنیای علم با تمام پیچیدگی‌هایش در آن دوره با این بسته پیشنهادی امام رضا علیه السلام مواجه می‌شود بسیار تاثیر می‌پذیرد و به گونه‌ای در این تفکر برتر هضم می‌شود.
قرآن: لاتقولوا ثلاثه
همان طور که می‌دانیم مسیحی ها قائل به تثلیث و سه خدایی هستند تا جایی که در چند جای قرآن خداوند خطاب به حضرت عیسی علیه السلام می فرمایند که ای عیسی آیا تو بودی که به پیروان گفتید تو و جبرئیل را با من مورد پرستش قرار دهند؟ که حضرت عیسی علیه السلام در پاسخ به خدا می گوید: من هرگز این کار را نکرده ام و اگر چنین چیزی گفته بودم تو از گفتار و کردار من با خبر بودی.
در چند جای قرآن خدا به پیامبر فرموده که ای پیامبر به مردم بگو: «لاتقولوا ثلاثه» این سه خدایی را نگویید و کسی را با من شریک نکنید چرا که شرک ظلم بزرگی است. این لاتقولوا ثلاثه صرفا ناظر به توحید نظری و پرستش خدای یکتا نیست بلکه توحید عملی را هم در برمی‌گیرد و فرد باید در هر فعلی که انجام می‌دهد دقت کند که آن فعل حق است یا باطل، اگر باطل است آن عمل را بزداید و به جایش فعل حق را اقامه کند.
مثلا انسان می‌فهمد که کلامی دروغ است لذا موظف است که دروغ را ترک کند و به جایش راست را اقامه کند و یا متوجه می شود که عملی شر است لذا موظف است آن عمل را بزداید و به جایش عمل خیر را اقامه کند.
شرط رسیدن به توحید حقیقی پذیرفتن ولایت و حاکمیت امامان شیعه است
از سویی پرداختن امام رضا علیه السلام به توحید عملی در مباحث اخلاقی و حدیث معروف سلسلة الذهب بسیار نمود پیدا می کند. شاید کسی از نگاه برون امامی و جریان شیعه امامیه دنبال پیدا کردن توحید عملی نبوده، اما معمولا دنبال مباحث نظری در مناظرات بوده اند البته در احادیث و مناظرات می‌شود ورود امام و جریان شیعه به توحید عملی را پیدا کرد و تمام مباحث اخلاقی به توحید عملی برمی گردد حتی تمام مباحث اجتماعی و سیاسی که در روایات نقل شده مبتنی بر توحید عملی رقم می‌خورد و در نهایت وحدانیت و فاعل مطلق بودن خدا عامل اصلی امر است.
امام رضا علیه السلام در این حدیث می فرماید: «شنیدم از پدرم موسی بن جعفر(ع) که فرمود شنیدم از پدرم جعفر بن محمّد(ع) که فرمود شنیدم از پدرم محمّد بن علی(ع) که فرمود شنیدم از پدرم علی بن الحسین علیهما السّلام که فرمود شنیدم از پدرم حسین بن علی(ع) فرمود شنیدم از پدرم امیرالمؤمنین علی بن أبی طالب(ع) که فرمود شنیدم از رسول خدا(ص) که فرمود شنیدم از جبرئیل که گفت شنیدم از پروردگار عزّ و جلّ فرمود کلمه «لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ و حصار من است. پس هر کس داخل دژ و حصار من شود، از عذاب من ایمن خواهد بود. پس هنگامی که مَرکب حضرت حرکت کرد با صدای بلند فرمود: «با شروط آن و من خود یکی از آن شروط می‌باشم».
نگاه به حدیث معروف سلسله الذهب به ما می‌گوید که حضرت رضا علیه السلام ولایت خود و دیگر امامان شیعه را شرط رستگاری و توحید ذکر کرده‌اند؛ بنابراین به نظر می‌رسد که توحید بدون امامت امکان‌پذیر نیست چرا که امام در ادامه می‌فرمایند:«انا من شروطها» یعنی من به عنوان امام و حجت خدا روی زمین می‌توانم توحید حقیقی را مشخص کنم و میزان آن باشم، البته منظور از ولایت، ولایت هر ۱۲ امام است و توحید بدون امامت دچار انحراف می‌شود.
ما شاهد این هستیم که در عصر کنونی تفکر سلفی با ادعای توحید دست به جنایت می‌زند در حالی که ادعای توحید دارند بی گناهان را از دم تیغ می‌گذرانند، چون متصل به نظر امام و ولایت نیستند خروجی‌های ناهنجاری از خود ساطع می‌کنند، خروجی هایی، چون ترور، اختناق، کشت و کشتار وحشیانه، تکفیر مسلمانان و تکفیر هر کسی که با آنها نیست در حالی که اگر توحید آنها متصل به امامت بود هیچ وقت لااله الا الله گفتن آنها منجر به این خروجی‌های ناهنجار نمی‌شد، خروجی‌هایی که در طول تاریخ نظام اجتماعی را مورد آسیب جدی قرار داده است. داعش مربوط به امروز نیست داعش در طول تاریخ وجود داشته است و توحید بدون امامت امکان پذیر نیست.
ارسال نظرات