کودکان به جرم مادران در زندان چه می‌کنند؟ / مجازات‌های جایگزین تنها راه نجات است

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو_ زهرا زمانی فر؛ زندان زنان مثل همه زندان‌ها هست و نیست. کابوس تلخی که کودکان درزندان متولد می‌شوند و همان جا زندگی می‌کنند. کودکانی که در اتاق‌های کوچک مهد کودک، صدای‌شان اندرزگاه‌های زنانه ومادران تشنه فریاد فرزند را پر می‌کند. خانه امن آن‌ها سلول‌های کوچک و دالان‌های طویل، با میله‌های سخت است. همبازی‌هایشان، هم سلولی مادران و دفتر نقاشی آن‌ها دیوار‌های بلند است. جرمشان، اما فقط متولد شدن از مادران مجرم است. روایت تلخ زندگی کودکانی که به جرم مادر مجازات می‌شوند و وقتی دوسالشان می‌شود می‌روند و دیگر برنمی گردند...

 

 

آئین نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور یکی از مباحثی بود که ۲۰ آذر ۸۴ توسط رئیس قوه قضائیه تایید و اصلاحیه آن در سال ۸۹ منتشر شد. طبق تبصره یک ماده ۶۹ این آیین نامه، محکومان و متهمان زن می‌توانند اطفال خود را تا سن دو سال تمام به همراه خود در زندان داشته باشند. متاسفانه ۳ تا ۴ درصد زندانیان زن هستند و نیم درصد نیز کودکان و نوجوانان را شامل می‌شود. ۶۴ درصد آنان متأهل و ۷۰ درصد آنان زیر ۴۰ سال سن دارند. همچنین گسترش آسیب‌های اجتماعی در سال‌های اخیر باعث شده تا آمار زندانیان زن افزایش چشمگیری پیدا کند. مسئله‌ای که با توجه به نقش زنان در جامعه به ویژه در خانواده، پیامد‌های منفی اجتماعی بسیاری را به دنبال دارد، زیرا مادرانی که در زندان به سر می‌برند کودکان آن‌ها به صورت ناخواسته با بسیاری از جرائم در زندان آشنا می‌شوند که این خود می‌تواند در آینده برای آن‌ها مشکل‌ساز شود. کودکانی که زندان، تاثیر منفی و ویرانگری بر روی آن‌ها می‌گذارد و حیات عاطفی، فکری، اجتماعی و روانی آنان را با مشکل جدی مواجه می‌سازد. رئیس انجمن مددکاران گفت: سازمان زندان‌ها ساختار امنیتی و تامینی در یک محیط بسته ایجاد کرده است و اقدامات تربیتی در این محیط ضعیف است. مجازات‌های جایگزین باید اعمال شود، تعداد مددکاران و مشاورین فردی افزایش یابد و برای بهبود وضعیت چاره‌ای جز این نیست. 

 

 

کودکان خردسال با مادران خود در بند‌هایی از زندان زنان حضور دارند. این کودکان به دلیل محدودیت‌ها و مشکلات موجود در زندان همراه با زنان زندانی مختلف نگهداری می‌شوند. سازمان زندان‌ها با توجه به فضای امنیتی خود محیطی کاملا بسته است و این سازمان برای اعمال تغییرات قابل توجه و بهبود شرایط زندانیان، باید درب خود را به روی مددکاری اجتماعی فردی و موردی باز کند. همچنین بهبود وضعیت فعلی زندان‌ها مستلزم اعمال سازوکار‌های مناسب و ایجاد مهدکودک، فضای سبز و درختکاری است. رویکرد‌های اجتماعی و فرهنگی در زندان‌ها به نوعی ضعیف و عمدتا نگه داری است.  تعداد زندانیان در گذشته حدود ۳ برابر آن چیزی بود که زندان ظرفیت داشت یعنی به ازای هر یک تخت سه نفر زندانی وجود داشت، اما اکنون این تعداد به ۲.۵ رسیده است. طبیعتا در چنین شرایطی امکان فراهم کردن اقدامات تربیتی نیز ضیف می‌شود.

رئیس انجمن مددکاران دراین باره بیان کرد: ساز و کار‌های مهم و متفاوتی را می‌توان در این زمینه اعمال کرد که یکی از آن‌ها می‌تواند ایجاد مکان‌هایی نزدیک زندان باشد. مادران باید در طول روز امکان دیدن فرزند خود، محبت به آن‌ها و شیردهی را داشته باشند.

راهکار دیگر این است که کودکانی که مشمول خانواده بد سرپرست هستند به سازمان بهزیستی تحویل داده شوند. طبق قانون، سازمان بهزیستی باید مسئولیت آن‌ها را بپذیرد، اما این باعث می‌شود که مادران از فرزندان دور باشند و با توجه به اهمیت دوران کودکی که درمرحله شکل گیری شخصیت و تربیتی هستند، فاصله فیزیکی بین مادر و فرزند باید به حداقل برسد تا کودک از نظر روحی و روانی دچار خلاء نشود.

 

 

وی ادامه داد: لذا بهترین کار این است که یک مکان نزدیک زندان فراهم بشود. البته شرایط آرمانی و ایده‌آل ایجاد مجموعه و اتاق‌های مستقل برای مادر و فرزند است که در شرایط فعلی این عملا قابل تحقق نیست چرا که امکانات و شرایط نیز فراهم نیست و در بسیاری از موارد نیز امکان دارد پذیرش صورت نگیرد.

 

قوه قضائیه و قانون رویکرد‌هایی اعم از تسهیل خروج مادران از زندان، مجازات‌های جایگزین حبس و ترمیمی را اعمال می‌کنند، اما متاسفانه این رویکرد‌ها فراگیر نیست و نهادینه شدن آن بسیار مهم است. با توجه به اینکه در دنیا عدالت ترمیمی و تنبیهی حاکم است که باید از این ظرفیت نیزاستفاده شود تا بتوانند این دو را تلفیق و ترکیب کنند و مصالح کودک در چنین شرایطی در اولویت باشد. یکی از موضوعاتی که امروز در جامعه با آن مواجه هستیم، موضوع ارتکاب جرایم و به تبع آن مجازات‌هایی است که هم برای زنان و هم برای مردان به صورت یکسان در نظر گرفته می‌شود. در بین زنان عده‌ای هستند که فرزندان کوچک دارند و چه بسا در زندان دوره بارداری‌شان را طی می‌کنند. آنچه مهم است این که در قوانین ما تخفیف در نظر گرفته شده برای این مادران بسیار ضعیف اعمال می‌شود. یعنی اگر کسی مرتکب سرقتی شد که باید به زندان برود فرقی نمی‌کند که زن باشد یا مرد و بچه داشته باشد یا نداشته باشد، در کشور‌های دیگر هم چنین وضعیتی تقریبا وجود دارد. اما طبق تبصره یک ماده ۶۹ آیین نامه اجرایی سازمان زندا‌ن‌ها محکومان و متهمان زن می‌توانند اطفال خود را تا سن دو سال تمام به همراه خود در زندان داشته باشند. مراکز حرفه آموزی و اشتغال می‌توانند در هر موسسه یا زندان نسبت به تفکیک و جداسازی اطفال دو تا شش سال در محل مجزا مثل مهدکودک اقدام و یا نسبت به انتقال اطفال موصوف به بهزیستی یا موسسه‌های نگهداری اطفال مبادرت نمایند.

موسوی درباره عملکرد و رویکرد فعلی قوه قضائیه بیان کرد: با روی کار آمدن اقای رئیسی شرایط بهتری فراهم شده است چرا که ایشان و قوه قضائیه فعلی نگاه اجتماعی و رویکرد اجتماعی بالاتری دارند. امروز چاره جز این نیست که ساز و کار‌های حمایتی، روانی و اجتماعی را با بهره گیری ازتمام ظرفیت‌های موجود برون زندانی برای مادران و کودکان زندانی فراهم سازیم. به گونه‌ای که زندانی شدن مادر، کودک را از سایر حقوق خود محروم نکند.

در کیفرشناسی برای مجازات حبس آثار زیانباری برای فرد مرتکب جرم و خانواده او و جامعه ذکر شده است و برخی کیفرشناسان معتقدند منافع مجازات حبس کمتر از زیان‌ها و هزینه‌هایی است که مجازات حبس بر فرد مرتکب و خانواده او به ویژه جامعه وارد می‌کند. این امر در کشور‌های توسعه یافته موجب گردیده قانون‌گذار به جای استفاده از مجازات حبس در جرائم غیرسنگین از مجازات‌های کم هزینه و پر فایده و اصلاح پذیر تحت عنوان مجازات‌های جایگزین حبس از قبیل اجبار به خدمات اجتماعی رایگان و یا محرومیت از حقوق اجتماعی و یا پرداخت جزای نقدی استفاده می‌کنند. در سال ۱۳۹۲ قانون‌گذار ایران هم با تصویب قانون مجازات اسلامی در فصل نهم از مواد ۶۴ تا ۸۷ به مجازات‌های جایگزین حبس اشاره کرده است. البته به علت آشفتگی و ناهمگنی در قوانین جزای ایران به ویژه قانون تعزیرات مصوب ۱۳۷۵ و در استفاده از مجازات حبس به عنوان مجازات اصلی برای اکثر جرائم و آن هم با حبس‌های طویل المدت، در عمل استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس نادیده گرفته شده است.

 

 

اما یکی از مهمترین کسانی که باید مشمول استفاده از این طرح باشند مادرانی هستند که با فرزندان خود در زندان به سر می‌برند. میتوان با اجرای سازوکارهای مناسب این امکان را برای مشمولین این قانون فراهم کرد. امروزه در سازمان زندان‌ها از این ظرفیت‌ها به خوبی استفاده نشده است و بسیار کم اعمال می‌شوند. چرا که اجرایی شدن آن مستلزم این است که سازمان خدمات اجتماعی و سازمان برنامه و بودجه و سازمان‌های دیگر همکاری لازم را انجام دهند. علاوه بر این لازم است که فهم مسئولین قوه قضائیه نسبت به این آسیب‌های اجتماعی بالاتر رود تا این ظرفیت‌ها را متناسب با جرم افراد تطبیق دهند.

اما نکته قابل تأمل این است که قانون نیز زمینه را ایجاد کرده است، اما گا‌هی اجرای آن به سلیقه قاضی نیز مربوط است. چرا که نمی‌توان قاضی را الزام به اجرای حکمی کرد و اعمال آن به نگاه و رویکرد اجتماعی قاضی بستگی دارد. تجربه نشان می‌دهد زندان‌های ما بیشتر از اینکه اقدامات تربیتی داشته باشند اقدامات تامینی دارند که طبق قانون مجرم با هر شرایطی باید به زندان برود و مدت زندان خود را بگذراند.

کودکانی که شیرخوار نیستند و ۲ سالگی آن‌ها نیز به پایان رسیده است. اولویت اول این است که این کودکان در کنار بستگان خود باشند، اما زمانی که کودک در کنار مادر در زندان است طبیعتا این بستگان وجود ندارند. در این موارد بهترین راهکار این است که کودکان تحویل سازمان بهزیستی شوند و این سازمان با توجه به سازو کار‌ها و شرایط کودک می‌تواند راهکار‌های مداخله‌ای برای حل مشکلات و بحران این کودکان اتخاذ کند.

 

موسوی چلک اذعان کرد: حضور کودکان در کنار مادران به صورت مستمر با توجه به اینکه محیط زندان مناسب برای رشد کودک نیست، می‌تواند محیطی بسیار منفی باشد که کودک کاملاً تحت تأثیر آن قرار گیرد. علاوه بر اینکه از بسیاری از حقوق خود محروم می‌شود، آسیب پذیری روحی، جسمی، عاطفی و اجتماعی در چنین شرایطی به مراتب بیشتر از بچه‌هایی است که در خانه هستند.

رئیس انجمن مددکاران ایران در رابطه با سازمان برنامه و بودجه و مسائل اقتصادی اظهار داشت: اگر بچه‌ای به هر دلیلی مشمول بد سرپرستی باشد تحویل سازمان بهزیستی می‌شود. این سازمان طبق قانون سازمان و قوانین متعدد، مسئول حمایت از این بخش است و طبیعتا سازمان برنامه و بودجه باید منبع مالی لازم را برای این نوع فعالیت‌ها مثل هر نوع فعالیت دیگری در اختیار سازمان بهزیستی قرار دهد.