وقتی کیفیت تدریس فقط با فرم ارزشیابی دانشجویان سنجیده می‌شود / راه حل‌های پیشنهادی چیست؟

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، فرزانه کرمی_ رشد کمی نظام آموزش عالی در سال‌های اخیر زمینه‌ساز کم‌توجهی به مسئله کیفیت در دانشگاه‌ها شده است، به طوری که موسسات آموزش عالی را با چالش‌هایی همچون ناتوانی در تولید دانش نظری، مصرف دانش‌های بنیادی و نظری تولید شده در سایر کشور‌های جهان، کاربردی نبودن آموزش‌های دانشگاهی، فقدان رابطه مناسب بین دانشگاه‌ها و سایر بخش‌های اجتماعی رو به رو کرده است. از طرفی این واقعیت را باید قبول کرد که اگر کیفیت مراکز آموزش عالی مطلوب نباشد، آینده علمی و پژوهشی کشور اطمینان‌بخش نخواهد بود، زیرا کیفیت پایین آموزش منجر به تربیت نیروی انسانی بی‌کیفیت و فاقد توان علمی و تخصص می‌شود و در نتیجه اهداف برنامه‌های رشد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور که متکی بر نیروی انسانی ماهر است، محقق نخواهد شد و این عامل، نقش و در حالت کلی، اعتبار وجودی مراکز آموزش عالی را زیر سوال خواهد برد.

از آنجایی که اعضای هیئت‌های علمی جزء جدانشدنی از دانشگاه‌ها محسوب می‌شوند، عملکرد آن‌ها به عنوان یکی از عوامل موثر در حذف چالش‌ها و تربیت نیروی انسانی ماهر شمرده می‌شود. بنابراین وزارت علوم با تدوین آیین‌نامه ارتقاء اساتید به دنبال جهت‌دهی فعالیت‌های اساتید دانشگاهی برآمد تا به یکی از مولفه‌های سنجش کیفیت دانشگاه‌ها که همان ارزیابی عملکرد اعضای هیئت‌های علمی است، جامعه عمل بپوشاند.

بر این اساس اساتید دانشگا‌های برای ارتقاء به رتبه‌های مربی، استادیاری، دانشیاری و استاد تمامی، موظف به اجرای آیین نامه‌ای با ۴ ماده شدند که به گفته دردمندان جامعه علمی خالی از اشکال نبوده و نیازمند اصلاح است.

 

 

 

 

میزان کمیت و کیفیت تدریس اساتید در ماده آموزشی آیین‌نامه ارتقاء اساتید دیده شده است، به نحوی که اعضای هیئت‌های علمی براساس آن موظف به اخذ واحد‌های درسی می‌شوند، اما آنچه که قابل تعمل است مربوط به نحوه ارزیابی کیفیت تدریس اعضای هیئت علمی می‌شود زیرا بر اساس همین آیین نامه‌ای تدوینی، کیفیت تدریس اساتید فقط و فقط بر اساس کاربرگ‌های ارزشیابی که دانشجویان در پایان هر ترم تکمیل می‌کنند، سنجیده می‌شود! الباقی موارد را نیز نه تنها به عنوان عامل امتیازدهی نیاورده بلکه در جایگاه تبصره نیز از آن‌ها یاد نکرده است.

 

 

اگر چه ارزشیابی تدریس اساتید ده‌ها سال است که مورد توافق همگان قرار گرفته، اما چگونگی ارزشیابی تدریس، به دلایل متفاوتی در آموزش عالی مورد انتقاد قرار گرفته است، زیرا دانشگاه‌ها اگر بخواهند کیفیت فرایند تدریس را شناسایی کنند باید از ابزار‌های معتبری برای تمیز بین معلمان کار آمد و ناکارآمد استفاده کنند. اما آنچه که جوامع علمی در آن به نظرات یکسانی نرسیده اند مربوط به نحوه و ملاک ارزیابی می‌شود به همین دلیل اکثر کشور‌های جهان و از جمله کشور ما پرسش از دانشجویان را تنها منبع ارزیابی کیفیت تدریس اساتید دانشگاهی می‌دانند و به مسائل دیگری که می‌تواند در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد توجه نکرده‌اند؛ بنابراین ضرورت شناسایی و اعتباربخشی شاخص‌های مناسب برای ارزشیابی تدریس، امری ضروری محسوب می‌شود.

اما چرا این ارزشیابی به روش پرسش از دانشجویان مورد اتفاق همگان قرار نگرفته است و بسیاری از اساتید دانشگاهی از آن ناراضی هستند؟ علی اکبر سیف استاد مدعو دانشگاه علامه طباطبایی پس از انجام پژوهشی در این باره می‌گوید: در حقیقت دانشجویان در ارزشیابی از فرایند‌ها و فعالیت‌های آموزشی استاد، ویژگی‌های اختصاصی درس و آموزش او را ارزشیابی نمی‌کنند، بلکه تصورات کلی خود را از استاد و درس منعکس می‌کنند؛ که غالبا تحت تاثیر عواملی همچون سخت و آسان گیری و طرز برخورد‌ها خواهد بود.

البته ایراد کار به اینجا ختم نمی‌شود، زیرا کار به جایی می‌رسد که نوعی مشتری گرایی رواج می‌یابد که به موجب آن استاد دانشگاه نمره‌ای ارزشیابی طلب می‌کند و به ازای آن به دانشجو نمره می‌دهد تا شرایط ارتقائش به خطر نیفتد!

 

سید مهدی طباطبایی استادیار دانشگاه شهید بهشتی در این باره گفت: کیفیت آموزش اساتید از طریق پرسشنامه‌ای که دانشجویان تکمیل می‌‎کنند نمره دهی می‌شود، به نظر شما آیا این امتیازبندی درست است؟ ارزیابی اساتید که در پایان هر ترم انجام می‌شود و نمره آن در ارتقاء اعضای هیئت علمی تاثیر می‌گذارد باید بیش از این دقیق باشد، زیرا این موضوع که دانشجو به چه میزان می‌تواند صلاحیت استاد را تشخیص دهد و دانشگاه تا چه اندازه به این امتیاز‌ها اعتبار می‌دهد، معضلی همچون تعامل استاد با دانشجو در اخد نمره درس و نمره ارزشیابی ایجاد می‌کند به نحوی که استاد درس‌ها را آسان می‌گیرد و به دانشجو با چشم پوشی نمره می‌دهد تا دانشجو نیز در ارزشیابی نمره بالایی به استاد دهد.

یکی دیگر از انتقادات، مربوط به پایین بودن اعتبار این ارزشیابی‌ها در مطابقت بین ارزشیابی عملکرد و عملکرد واقعی فرد است، زیرا در ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان ممکن است عواملی تاثیر گذار باشند که هیچ ارتباطی به عملکرد مدرس و توانایی‌های وی نداشته باشند.

 

 

سبک یادگیری دانشجو یکی از عواملی است که اعتبار این ارزشیابی را کاهش می‌دهد، زیرا تمام دانشجویان مطالب گفته شده استاد را به یک نحو ارزیابی نمی‌کنند. به عنوان نمونه برخی از آن‌ها دانشجویی با سبک یادگیری فعال هستند که در فرایند آموزش از استادی که به صورت آرام و انتزاعی تدریس می‌کند، عملا به میزان زیادی نخواهند آموخت. علاوه بر آن توانایی‌های یادگیری، نمرات مورد انتظار دانشجو، نگرش دانشجو به درس، استاد و دانشگاه، ویژگی‌های مردم‌شناختی دانشجو با توجه به اینکه برخی از آن‌ها در ارزشیابی خود به مدرسین زن نسبت به مدرسین مرد نمره کمتری می‌دهند و موارد دیگری همچون رتبه دانشگاهی استاد و میزان پژوهش‌های انجام شده توسط استاد، می‌تواند در کاهش روایی ارزشیابی دانشجویان تاثیر گذار باشد.

 

با توجه به کاهش روایی ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان و ضرورت دخالت منابع دیگر در سنجش کیفیت تدریس از طریق عواملی همچون ویژگی دانشجویان، ویژگی‌های استاد، تصمیمات برنامه‌های درسی استاد، رفتار کلاسی استاد، میزان یادگیری و عوامل موثر بر محیط لازم است هر یک از موارد از طریق منابع مختلف مورد ارزیابی واقع شوند که در تعیین منابع می‌توانیم به خود ارزیابی استاد دانشگاه، مواد درسی، دانشجویان سال آخر و فارغ التحصیلان و دانشجویان فعلی، مشاهدات همکاران و مدیران و مشاوران آموزشی اشاره کرد.

بر اساس این نوع از ارزشیابی شخص می‌کوشد تا مشخص کند کدام جنبه از تدریس او نیازمند به تغییر است. برای دست‌یابی به پاسخ نیز می‌تواند از روش‌هایی همچون ضبط ویدیویی، نتایج امتحانات، مشاهده بیرونی استفاده کند.

ارزشیابی دانشجویان

پیش از آن گفته شد که تمام تحقیقات بر ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان اتفاق نظر دارند و مسئله مهم و مورد نقد، ملاک و ابزار ارزشیابی است به طوری که ضرورت دارد در نوع سوالات آن برای گروه‌های مختلف درسی و انحصار آن در یک منبع به طور خاص ارزشیابی توسط دانشجویان در پایان هر ترم، تجدید نظر کرد. همچنین دانشجویان تنها صلاحیت قضاوت درباره جنبه‌های خاصی از تدریس را دارند و نمی‌توانند قضاوت درستی از تخصص مدرس در محتوای تدریس داشته باشند، بنابراین این موضوع را نیز باید در ارزشیابی اساتید مورد توجه قرار داد.

کارپوشه تدریس

 

ایجاد کار پوشه تدریس نیز یکی دیگر از روش‌هایی است که به فرد اجازه می‌دهد تا از منابع گوناگون، کیفیت تدریس خود را ارزیابی و در اختیار دیگران قرار دهد. کارپوشه تدریس می‌تواند شامل مواد درسی، نتایج امتحانات، توضیح و انعکاس تجربیات تدریس و یادگیری که در طول زمان برای هر درس اتفاق افتاده است، سابقه عضویت در هیئت علمی، محیط که عضو هیئت علمی در آن کار می‌کند، اهداف آموزشی او در آینده، سابقه عضویت در هیئت علمی، محیطی که عضو هیئت علمی در آن کار می‌کند تکالیف آزمایشگاهی و فیلم‌های ویدیویی تدریس کلاسی باشد.

ارزشیابی همکاران

ارزشیابی همکاران سال‌ها است که در تصمیمات ارتقاء و استخدام مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بنابراین همکاران متخصص و تربیت شده می‌توانند اطلاعات ارزشیابی متفاوتی را از طریق بازدید از کلاس‎‌ها و بررسی مواد درسی داشته باشند.

 

ارزشیابی متخصصان و مشاوران

مشاهده کنندگان می‌توانند همکاران ارشد، پیشکسوت و یا یک متخصص آموزشی در هر دانشکده باشد و مسائلی همچون مهارت سخنوری، رویه‌های بحث کردن، اهمیت مواد محتوا و یادگیری را مورد توجه قرار دهند.

ارزشیابی فارغ التحصیلان دانشگاهی

بسیاری از موسسات آموزش عالی در سرار جهان پس از گذشت دو تا پنج سال از فارغ التحصیلی با ارسال نامه‌ای به دانشجویان قبلی، اطلاعاتی درباره کیفیت تدریس استاد دانشگاه به دست می‌آورند. دلیل این کار شاید این باشد که دانشجویان فارغ التحصیل شده با ورود به بازار کار از میزان کارآمدی مطالب درسی خود و نحوه ارائه آن باخبر می‌شوند و از طرفی دیگر نگران نمره خود پس از ارزشیابی اساتید نیستند.

ارتقاء اساتید دانشگاهی از طریق ماده آموزشی و کیفیت تدریسی که تنها به ارزشیابی اساتید توسط دانشجویان در پایان هر‌ترم ختم می‌شود ما حصل تدوین آیین‌نامه‌ای است که وزارت علوم سال‌ها است پرونده آن را بسته و به دنبال اصلاح آن بر نمی‌آید، قطع به یقین افزودن موارد گفته شده در سنجش کیفیت تدریس اساتید دانشگاهی و توجه بیش از پیش به امر آموزش دانشجویان موجبات تربیت نیروی انسانی متخصص و ماهر را به همراه خواهد داشت.