استعمار کودکان در فضای مجازی

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، مهسا محمدی؛ فضای­ مجازی، جایی که همة ما کم و بیش از آن استفاده می­کنیم و در دوران شیوع ویروس کرونا چه بسا استفادة ما از این فضا چندین برابر شده است. همانطور که می­دانیم هر فضا و مکانی قبل از ورود به آن نیازمند یک سطح شعور، فرهنگ و آگاهی است ولی آیا تا به حال از خودتان سؤال کرده­اید زمانی که ساعت ­ها وقت خودتان را در این فضا صرف می­کنید، چه اندازه از فرهنگ استفادة از آن اطلاع دارید؟ محیط فضای­مجازی همچنان که جذاب و مفرح هست، آموزنده نیز می باشد ولی آیا پشت­پرد­ة بسیاری از کاربران آن نیز به همین شکل است؟ کاربران فضای­ مجازی فقط افراد جوان و بزرگسال نیستند، در حال­ حاضر کودکان و نوجوانان درصد قابل توجهی از فضای ­مجازی را اشغال کرده­اند و این خودش شروع یک زنگ خطر است.

بسیاری از والدین، امروزه در حال انتشار عکس یا فیلم کودکان خود در فضای­ مجازی هستند. هنگامی که کودکشان، یک کار عادی را که تنها نشان از رشد وی است، انجام می­دهد و با تیترهای زرد تزئین می­کنند تا فرزندانشان شناخته ­تر شوند و ایشان به اهداف خود برسند. شاید سؤال ایجاد شود که چه اشکال دارد کسی عکس فرزندش را بگذارد تا دیگران هم از دیدن آن لذت ببرند؟

پاسخ این سؤال را می­خواهیم از نگاه حقوقی بررسی کنیم:

کنوانسیون ۱۹۸۹ حقوق کودک، اصلی ­ترین منبع و کامل ­ترین سند در حمایت از حقوق کودک است که تا­کنون تدوین شده و اولین سندی است که این حقوق را درعرصة بین‌المللی به ­صورت لازم ­الاجرا مطرح کرده­است. این کنوانسیون در ۵۴ ماده در ۲۰ نوامبر ۱۹۸۹ به اتفاق آرا در مجمع عمومی سازمان ملل متحد مورد تصویب قرار گرفت و بیشتر کشورهای جهان به آن ملحق شده‌اند. ایران نیز به موجب مادة واحدة الحاق در اسفند ۱۳۷۲ به این کنوانسیون پیوسته ­است. در این کنوانسیون، نقض حریم خصوصی ممنوع اعلام شده و حریم ­خصوصی کودک به رسمیت شناخته شده است. حمایت کیفری از کودک در برابر اشکال مختلف خشونت جسمی و روحی، آسیب ­رسـانی یـا سـوء استفاده، بی توجهی یا رفتار سهل انگارانه، بدرفتاری یا استثمار را می‌توان در مـواد مختلـف کنوانسـیون حقوق کـودک از جملـه مـواد ۶ ، ۱۹و۳۳ تـا ۳۶مشـاهده کرد.

برای مثال طبق مادة ۱۹ پیمان‌نامة حقوق کودک، دولت‌ها موظف هستند که کودکان را از هر نوع رفتار و هر نوع بد رفتاری که والدین یا سرپرستان قانونی می‌توانند نسبت به آن‌ها داشته­باشند ، محافظت کنند. همچنین در مادة ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک آمده­ است: «کشورهای طرف کنوانسیون حقوق کودک جهت مورد حمایت قرار گرفتن در برابر استثمار اقتصادی و انجام هر­گونه کاری که زیان­بار بوده و یا توقفی در آموزش وی ایجاد کند و یا برای بهداشت جسمی، روحی، معنوی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعی کودک مضر باشد را به رسمیت می‌شناسند.»

چه خبر از کودکان کار اینترنتی در ایران؟

در ایران نیز تعدادی قوانین وجود دارد که به­صورت کلی به این موضوع پرداخته‌اند. در حال­حاضر قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۱۳۸۱ که دارای ۹ ماده است، وجود دارد که به­صورت کلی در آن اشاره شده: اگر سلامت و بهداشت روانی کودک مورد آسیب قرار گیرد و هر نوع اذیت و آزار موجب صدمة اخلاقی و روانی کودک شود، قابل پیگیری قانونی است. در لایحة حمایت از کودکان و نوجوانان نیز مجدد به این مسأله پرداخته شده که هرکودکی که در معرض آسیب جسمی، روانی یا اخلاقی و وضعیت مخاطره‌آمیز است، احتیاج به مداخله و حمایت قانونی دارد. در این لایحه به موضوع بهره‌کشی اقتصادی پرداخته شده و به‌کارگیری غیرقانونی طفل و نوجوان و واردکردن آن‌ها به کار یا خدمتی که از لحاظ جسمی، روانی، اخلاقی و اجتماعی برای او خطرناک باشد، قابل مجازات است.

با وجود قوانینی دراین زمینه، همواره شاهد استفاده از تصاویر کودکان در صفحات شخصی و مجازی افراد هستیم. امری که نه­تنها تاکنون مورد پیگرد قانونی قرار نگرفته است، بلکه حتی بسیاری از وجود آن آگاه نیستند. بزرگ­ترین نقدی که می­توان به این مسأله وارد کرد این است که اسلام کامل­ ترین دین جهان است، زیرا  از چندین هزار سال پیش مسأله ­ای را مطرح کرده است که دانشمندان و سیاستمداران جهان غرب به تازگی به آن پرداخته ­اند، حریم خصوصی قلمرویی که زندگی شخصی هر فرد را تشکیل می­دهد و دیگران حق تعرض به آن را ندارند. یکی از اقسام حریم خصوصی افراد ، وجوب حفظ شخصیت افراد است.

‌حال شما تصور کنید مادر و پدری که برای یک بچه تصمیم می­گیرند که تمام حریم­ خصوصی خود را در معرض دید همگان قرار دهد. (این را یادآوری کنم که حریم­خصوصی تنها بدن عریان و نیمه ­عریان نیست بلکه تمام چیزهایی­ است که هر فردی آن را مختص به خود می­داند و دوست ندارد دیگران از آن اطلاعی داشته باشند.) به احتمال زیاد هیچ فردی علاقه ندارد که تصاویر کودکی خود را که به زور به او می­گویند چه کاری انجام دهد یا انجام ندهد، در دست دیگران بچرخد. حال که اسلام هزاران سال پیش، شخصیت هر انسانی را کرامت بخشیده و برای هویت هر فردی و افشا­ نشدن ذره­ای از حریم خصوصی وی ارزش قائل شده است، متأسفانه برخی والدین همة این­ها را نادیده گرفته­ اند. اما با ورود قانون به این مسأله می­توان آینده­ای روشن برای این مسأله دید.

عینک قانون را در این مسأله به چشم بزنید.

سال ۱۴۰۰  سند حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به تصویب رسید. این سند شاید از نظر برخی افراد، افراطی به­ نظر آید. اما چطور می­شود کسی حمایت از کودک و فرزند خود را بخواهد سلب کند؟ مگر غیر از این است که هر­کس فارغ از دیگران برای خود شخصیت کاملی دارد ؟ طبق مادة ۱ سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، صیانت یعنی: مجموعة اقدامات ایجابی و سلبی که به منظور ایجاد شرایط مناسب برای استفادة مفيد، سالم و تعالی ­بخش کودکان و نوجوانان از فضای مجازی و مراقبت از آنان در برابر آسیب­ های ناشی از آن انجام می­شود. این سند حاوی ۴ ماده می­باشد که در پایان آن اهدافی را بیان کرده که درصورت عمل کردن به آن می­تواند نتایج روشنی در سطح  آگاه­ سازی، هشدار­سازی و توانمندسازی اولیاء و مربیان و ایفای نقش ­محوری خانواده در هدایت، حمایت و مراقبت روانی و اجتماعی از خردسالان، کودکان و نوجوانان در برابر آسیب­های ناشی از فضای مجازی به خصوص افراد در معرض خطر و آسیب­ دیده داشته ­باشد. شاید همة این مراقبت­ها منجر به این شود که والدین متوجه برخی تنبیهات قانونی شده و از هجوم بی­رحمانة خود به حریم شخصی یک آدم دست بردارند.

پیامد انتشار عکس و فیلم از کودکان و نوجوانان

به گفتة دکتر ارجمندنیا روان­شناس و محقق، طبیعی و معمول است که در هر صورت، انتشار تصاویر کودکان از سوی خانواده و بدون قصد و انتفاع و چه از سوی مؤسسات با قصد انتفاع انجام شود، کار پسندیده‌ای نیست و می‌تواند آسیب‌های روانی و اجتماعی متعددی را برای کودکان به همراه داشته باشد. به طوری که استفادة ابزاری از این تصاویر نه ­تنها می‌تواند بر شخصیت ، اعتماد به نفس و عزت نفس افراد تأثیر منفی بگذارد، بلکه گاهی اوقات آیندة شغلی کودکان را تحت تأثیر قرار داده و محدودیت‌هایی برای آن­ها ایجاد می‌شود. این امر آن­ها را از برخی از آزادی‌ها و انتخاب ­ها محروم می‌کند.

انتشار چنین عکس‌هایی، تجاوز به حقوق کودکان محسوب می‌شود. در قوانین، چه در قوانین ملی و چه در قوانین بین‌المللی به این موضوع پرداخته شده و منابع حقوق کودک به طور صریح این اقدام را منع کرده و توصیه می­کنند که والدین و اطرافیان باید از چنین اقداماتی پرهیز کنند. انتشار تصاویر کودکان چه آگاهانه با مقاصد مادی و چه ناآگاهانه از سوی والدین و دیگر نهادها نوعی تجاوز به حریم خصوصی کودک شناخته می‌شود و زندگی کودک را در معرض دید و قضاوت دیگران قرار می‌دهد. از این رو، والدین موظف‌اند از کودک مواظبت کنند و اجازه دهند کودک، کودکی کند. یکی از عواقب منفی وادار­کردن کودک به انجام برخی کارهای غیرمناسب برای سن آن­ها ، این است که ایشان از لحاظ روان­شناختی، دچار کاهش اعتماد به­ نفس می­شوند. کودکی که از ابتدای دوران زندگی خود عادت کرده توجه مردم را به سمت خود جذب کند، در غیاب عوامل خارجی هویت اصلی خود را از دست می‌دهد. همین مسأله منجر به تضعیف روحیة او می‌شود و در کوتاه­مدت و بلند­مدت سلامت کودک تحت­ الشعاع قرار می‌گیرد. همچنین کودکانی که با ظاهر نامناسب در فضای عمومی مانند فضاهای مجازی ظاهر می‌شوند، با زدن نقاب، فساد را تمرین می‌کنند و همین مطرح شدن‌های اشتباه و غلط از شخصیت کودک منجر به بروز مشکلات رشدی، اجتماعی و ضداجتماعی در او خواهد شد.

راهکار آن چیست؟

دانش افزایی. در مرحلة اول باید والدین و بستر فرهنگی آن­ها به درستی شکل بگیرد یعنی تمامی این موارد چه با توصیه و آگاهی بخشی به آن­ها از آیات و روایات در خصوص تربیت صحیح کودکان و توضیح دادن به آن­ها چرا که بسیاری از افرادی که در واقع اقدام به چنین کاری می‌کنند، معمولاً از پیامدهای منفی آن غافل هستند. چنانچه از مضرات و آثار منفی این پدیده آگاه باشند، قطعاً به انتشار این­گونه تصاویر مبادرت نمی‌کنند. همچنین سازمان‌های ذی‌ربط به این قضیه باید ورود ‌کنند و با افرادی که اقدام به چنین رفتاری یعنی انتشار تصاویر می‌کنند، برخورد کنند. نظارت بر مفاد قوانین حقوق کودک و در نظر گرفتن جرایم برای کسانی که اصول مربوطه را زیر پا می‌گذارند، می‌تواند گامی در جهت جلوگیری از انتشار تصاویر آن ها باشد.

مهسا محمدی - دانشجوی کارشناسی حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.