دولت موضع رسمی در برابر تبعات سد ایلسوی ترکیه اتخاذ نکرده / لزوم فشار بر آنکارا با ابزارهای اقتصادی و سیاسی
گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، علی رغم تمام تبعات زیست محیطی که سد ایلیسو برای کشورهای همجوار ترکیه از جمله عراق، ایران، سوریه و دیگر کشورهای منطقه در پی دارد، اما این سد اخیرا با حضور اردوغان رئیس جمهور ترکیه به بهره برداری رسید.
اگر چه ترک‌ها همواره به گونه‌ای وانمود کردند که در فرآینده احداث سد ایلیسو ابعاد انسانی و محیط زیستی را مد نظر قرار خواهند داد، اما اظهارات اردوغان در روز افتتاح این سد مبنی بر اینکه سد ایلیسو بهترین پاسخ به دشمنان کشورمان است نشان داد که ترکیه در پی تکمیل جنگ آبی علیه کشورهای همسایه است.
بنابر اعلام کارشناسان حوزه محیط زیست با افتتاح سد ایلیسو کشورهای همجوار ترکیه از جمله عراق، ایران و بخش‌هایی از سوریه با معضلات زیست محیطی گسترده‌ای از جمله کم آبی، نابودی کشاورزی، ریزگردها، از بین رفتن حیات وحش و «فون و فلور» منطقه و به تبع آن مسائل اجتماعی و امنیتی مواجه خواهند شد با این وجود ضرورت دارد تا پیش از آنکه تمام این تبعات گریبان کشورهای یاد شده را بگیرد باید ترکیه با استفاده از اهرم‌های مختلف تحت فشار قرار بگیرد تا در قالب یک تفاهم نامه و توافق نامه بین المللی به اختصاص حق آبه کشورهای پایین دست متعهد شود.
با این اوصاف خبرگزاری دانشجو، به منظور بررسی تبعات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی سد ایلیسو و همچنین راهکار‌های متعهد کردن ترکیه در راستای عمل به ابعاد انسانی و محیط زیستی این سد با پدرام جدی و فاطمه شاهسوند از فعالان سابق بسیج دانشجویی دانشگاه تهران و از پژوهشگران حوزه محیط زیست به گفتگو پرداخته ایم که در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید.
دانشجو: با توجه به احداث سد‌های مختلف در ترکیه از جمله سد ایلیسو سیاست‌های آبی این کشور با چه اهدافی دنبال می‌شوند؟ آیا ترکیه به دنبال تنش زایی با همسایگان خود است یا در ساخت این سد‌ها به ابعاد انسانی و محیط زیستی نیز توجه شده است؟
جدی: برخلاف دو دهه قبلی آب در سطح افکار عمومی جهان، نخبگان و رسانه‌ها فقط یک عنصر حیات بخش نیست؛ بلکه به یک مولفه قدرت تبدیل شده و بر این اساس کشور‌هایی که از این مولفه به نحو احسنت استفاده کنند می‌توانند در توسعه و پیشرفت کشورشان با شتاب بهتری پیش بروند و حتی این مولفه می‌تواند تعامل این کشور‌ها را با کشورهای دیگر به ویژه کشور‌هایی که در کمربند خشک و گرم کره زمین شامل غرب آسیا، خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند تحت الشعاع قرار دهد.
در جریان افتتاح سد ایلیسو اردوغان رئیس جمهور ترکیه صراحتا اعلام کرد که آب این کشور متعلق به مردم آن است ودلیلی ندارد که ما این آب را در اختیار کشورهای دیگر قرار بدهیم و این پاسخی است برای دشمنان ترکیه. با این اوصاف از آنجا که با افتتاح سد ایلیسو ایران، عراق و بخشی از کشور سوریه بیشترین خسارت را می‌بینند سوال این است که آیا دشمنان ترکیه این کشور‌ها هستند؟
بعد از اقدام ترکیه برای احداث سد ایلیسو با طرح شکایت عراق در سال ۲۰۰۶ و محکومیت ترکیه این پروژه چند سالی متوقف و روند ساخت آن کند شد؛ ولی در خلال جنگ عراق با داعش ترکیه از این فرصت استفاده کرد و ساخت سد ایلیسو را از سر گرفت. بدیهی است که ترکیه قصد دارد با استفاده از اهرم آب عراق و ایران را در بلند مدت تحت فشار قرار دهد.
شاهسوند: ترکیه به مانند همسایگانش از منابع انرژی نظیر نفت برخوردار نیست؛ از این رو با ساخت سد‌های مختلف از جمله سد ایلیسو می‌خواهد کمبود انرژی خود را با استفاده از منابع آبی این کشور که ظرفیت آن بیشتر از منابع آبی ایران، عراق و دیگر کشورهای خاورمیانه است تامین و جبران کند.
طبیعتا ترک‌ها با فرصت سازی از طریق احداث سد‌های مختلف می‌توانند قدرت چانه زنی خود را در منطقه افزایش بدهند و از این طریق کشورهای منطقه را تحت فشار بگذارند و این راهبردی است که سیاستمدران این کشور به وضوح به آن اذعان کرده اند.
ایدئولوژی نهفته در ماموریت‌های هیدرولیکی ترکیه ایجاب می‌کند تا این کشور از طریق پروژه‌های سدسازی به ذخیره منابع آبی در حوزه‌های آبریز مشترک با دیگر کشور‌ها بپردازد و بدون هیچ ابائی این منابع را سرمایه ملی خود بداند و این در حالی است که سایر کشور‌ها نیز حق دارند تا از حوزه‌های آبریز مشترک بهره‌مند شوند. با این توضیح سد «رنسانس» از جمله سد‌هایی است که ترکیه با احداث آن در بالادست رود نیل توانسته در جهت دو هدف فرصت سازی و ملی سازی، کشورهای مصر و سودان را تحت تاثیر قرار دهد. به هر روی ترکیه را راستای اجرای سیاست‌های آبی خود نه تنها به هیچ توافقی توجه نمی‌کند؛ بلکه هیچ مانعی هم جلودار سدسازی‌های این کشور نیست.
دانشجو: تبعات زیست محیطی سیاست‌های آبی ترکیه کدامند و کشور‌هایی همچون ایران، عراق و سوریه که بیشترین خسارت را از احداث سد ایلیسو می‌بینند چه واکنشی می‌توانند در مقابل این اقدام انجام دهند؟
جدی: به گفته اردوغان همان طور که منابع نفتی متعلق به کشورهای دارنده آن‌ها هستند منابع آبی نیز به کشورهای دارنده این منابع تعلق دارند و با این استدلال کشور‌ها حق دارند تا با احداث سد به ذخیره منابع آبی خود بپردازند. طبیعتا اکثر سیاستمداران دنیا به فکر منافع کشورهای خود هستند، اما سیاست مداران ترکیه باید بدانند که نفت یک منبع ساکن است و در مقابل آب در چرخه هیدرولوژی قرار دارد و این بدان معناست که آب بر روی کره زمین در حال چرخش است و اینگونه نیست که فقط در ترکیه وجود داشته باشد. با این اوصاف می‌توان گفت که استدلال اردوغان منطق و مبنای علمی ندارد و همین استدلال می‌تواند به محل بحث و اعمال فشار به ترکیه تبدیل شود؛ چرا که نمی‌توان نفت را به عنوان یک منبع ساکن با آب به عنوان منبعی که قرن‌ها جاری بوده و زندگی میلیون‌ها انسان به آن وابسته است، مقایسه کرد.
به نظر می‌رسد کشورهای ایران، عراق، کویت، سوریه و کشورهای حاشیه خلیج فارس ظرف ۱۰ تا ۱۵ سال آینده به خاطر تبعات سد ایلیسو و متاثر از پدیده گرد و غبار متضرر خواهند شد؛ و این در حالی است که اتفاق نظر و همکاری و پیمان مشترکی از سوی کشورهای یاد شده برای اتخاذ یک موضع مشخص در برابر سیاست‌های آبی ترکیه وجود ندارد. معتقدم اگر این موضع مشخص و از طریق رسانه‌ها اعلام شود قطعا اثرگذار خواهد بود.
مسئله دیگر اینکه ترکیه امروز علاوه بر تعاملات تجاری گسترده با ایران و عراق از لحاظ فرهنگی نیز قرابت بالایی با ما دارد؛ پس این مسائل می‌توانند مکانیزمی برای تاثیرگذاری روی سیاست‌های ترکیه باشند. به هر روی همان طور که کشورهای دیگر بر سیاست داخلی و خارجی ما تاثیرگذار هستند قطعا ما هم با توجه به لوازم و الزاماتی که در دیگر کشور‌ها از جمله ترکیه داریم می‌توانیم روی سیاست‌های آن‌ها تاثیرگذار باشیم منتهی نکته این است که سیاستمدران ما تاکنون چه در قالب دیالوگ ها، چه در قالب تفاهم نامه‌های پشت پرده و پنهان و چه به صورت رسانه‌ای در مقابل ترکیه و سیاست‌های آبی این کشور دوستانه برخورد کرده اند و هیچ گاه به نفی این سیاست‌ها نپرداخته اند و یا مقابله جدی رسانه‌ای با آن‌ها نداشته اند؛ البته تنها زمان آقای روحانی رئیس جمهور سابق در یک کنفرانس مشترکی با همین موضوع که در کشورمان برگزار شد بدون آنکه اسمی از ترکیه ببرد تنها عنوان کرد که برخی از کشورهای همسایه ما با ساخت سد بر زندگی و حیات مردم خاورمیانه به ویژه مردم ایران و عراق تاثیر می‌گذارند. با این وجود وقتی سیاستمداران ما حتی از آوردن اسم ترکیه پرهیز می‌کنند این رویکرد نشان می‌دهد که بنای خاص و ویژه‌ای برای اعمال فشار روی ترکیه وجود ندارد اگر چه به نظر می‌رسد که ما باید از این سیاست فاصله بگیریم و به جای آن سیاست روشن و شفافی را اتخاذ کنیم.
شاهسوند: از بین رفتن عدالت زیستی، دامن زدن به پدیده ریزگردها و بیابان زایی گسترده به ویژه در خاک عراق و تبدیل شدن آن به سرمنشائی برای حرکت ریزگردها به سمت ایران تنها بخشی از اثرات مخرب ۱۰ پروژه هیدرولیکی ترکیه هستند و این در حالی است که سازمان ملل از طریق پویش‌ها و جنبش‌های مختلف در راستای مقابله با بیابان زایی تلاش می‌کند.
مساله‌ای که نباید از آن غافل شد این است که در مسیر حوزه آبریز سد ایلیسو علاوه بر انسان ها، زیست‌مندان مختلفی حیات خود را از این آب به دست می‌آورند پس نمی‌توان به این مساله صرفا از زاویه انسانی نگاه کرد و اثرات آن بر حیات وحش و «فون و فلور» را نادیده گرفت.
مساله دیگر اینکه با فعالیت سد ایلیسو زندگی جوامع محلی در ناحیه جنوب شرقی تحت تاثیر این سد قرار می‌گیرد؛ چرا که میلیون‌ها هکتار زمین کشاورزی در این مناطق به زیر آب می‌روند. از طرفی کمبود آب رها شدن زمین‌های کشاورزی و به تبع آن افزایش مهاجرت را در پی خواهد داشت. همچنین در مناطق غربی کشورمان به دلیل اینکه پیوند عمیقی بین کشاورزی و آب با اقتصاد وجود دارد فعالیت سد ایلیسو می‌تواند اقتصاد مردم غرب کشور را دچار تزلزل و اختلال کند.
دانشجو: مواضع رسانه‌های ترکیه را در قبال سیاست‌های آبی این کشور و به ویژه تبعات سد ایلیسو چقدر درست و به واقعیت نزدیک می‌دانید؟
جدی: رسانه‌های هر کشوری متاثر از سیاست‌ها و برنامه‌های سیاست مداران و دولت آن کشور عمل می‌کنند به ویژه در کشوری مانند ترکیه که یک هماهنگی ویژه و خاصی بین رسانه‌ها و سیاستمدارانشان برقرار است؛ البته فراتر از رسانه‌های ترکیه، سیاست مداران و مسئولین ساخت سد ایلیسو رسما اعلام کرده اند که اثرات ساخت این سد موضوعی بین ترکیه و عراق است و این دو کشور باید با هم مذاکره کنند و این بدان معناست که تبعات سد ایلیسو ربطی به ایران ندارد پس نباید در این موضوع دخالت کند.
تبعات سد ایلیسو جزو معدود مواردی است که در سطح نخبگان و همچنین رسانه‌های مختلف کشورمان اعم از رسانه‌های مستقل و وابسته به آن پرداخته شده و البته یک اتفاق نظر هم در خصوص آسیب‌های این سد در بین رسانه‌ها وجود دارد؛ اما برخلاف ترکیه که رسانه ها، سیاست مداران و دولت این کشور با هم هماهنگ هستند وهمگام با هم پیش می‌روند و به نوعی همدیگر را پوشش می‌دهند ما در داخل به این شکل عمل نمی‌کنیم به گونه‌ای که مسئولان و سیاست مداران کشورمان بر خلاف رسانه‌ها اگر چه به صورت سینوسی، کمتر نسبت به تبعات سد ایلیسو موضع رسمی گرفته اند و این مساله‌ای است که تفاوت ما را با ترکیه نشان می‌دهد.
پدیده ریزگرد اولین و مهمترین اثری است که رسانه‌های کشورمان در خصوص تبعات سد ایلیسو به درستی به آن می‌پردارند؛ چرا که این پدیده بیش از ۲۰ استان ما را در غرب، جنوب و فلات مرکزی درگیر خواهد کرد و طبیعتا این پدیده می‌تواند به مانند تجربه‌های گذشته ناوگان عمومی، صنعت هواپیمایی، ناوگان ریلی، حیات وحش و سلامت مردم را مستقیما تحت الشعاع قرار دهد؛ اما این پدیده اثرات دیگری اعم از اثرات اقتصادی و اجتماعی را نیز در پی دارد؛ مثلا در سال ۲۰۱۸ بخش زیادی از اعتراضاتی که در جنوب عراق شکل گرفت به خاطر پدیده ریزگردها بود. بدیهی است؛ وقتی که پدیده‌ای امنیت روانی و روحی افراد و جامعه تحت الشعاع قرار بدهد منجر به وقوع مسائل امنیتی می‌شود؛ بنابراین در کشورمان نیز خشکسالی، مدیریت غلط آب و تبعات سد ایلیسو می‌تواند استان خوزستان را تحت الشعاع قرار دهد و به تبع آن به مهاجرت و افزایش حاشیه نشینی در کلانشهر‌ها دامن بزند. پس پدیده ریزگرد علاوه بر تبعات زیست محیطی می‌تواند اثرات
واقعیت این است که امروز جمعیت استان‌های جنوب ایران به دلیل محدودیت منابع آبی و مدیریت غلط آب و به تبع آن مهاجرت مردم این استان‌ها به شمال، غرب و شمال غرب کشور به تدریج رو به کاهش است و این تهدیدی است که در آینده با آن مواجهه خواهیم بود. معتقدم در مقطع کنونی برای مقابله با اقدامات ترکیه باید هماهنگی و همکاری مشترکی بین ایران و عراق شکل بگیرد و این کشور‌ها حداقل موضع رسمی، مشخص و شفافی را نسبت به تبعات فعالیت سد ایلیسو اتخاذ کنند؛ چرا که ترکیه نباید طوری رفتار کند که زندگی ده‌ها میلیون نفر در ایران و عراق تحت الشعاع قرار اثرات این سد قرار بگیرد.
دانشجو: سیاست‌های آبی و به ویژه سد سازی چه منافعی برای ترکیه در پی دارند؟
شاهسوند: با توجه به اینکه ترکیه با محدودیت منابع نفتی مواجه است از این رو دولت این کشور تلاش می‌کند تا با توسعه سد سازی منابع برق آبی خود را افزایش بدهد و در پی آن جایگاه اجتماعی خود را ارتقاء ببخشد. مضاف بر این ترک‌ها تلاش می‌کنند تا با توجه به سقوط ارزش لیر، منابع درآمدی خود را علاوه بر صنعت توریسم، صادرات محصولات کشاورزی و تولید پوشاک با توسعه سدسازی افزایش دهند.
همانطور که اشاره شد بهتر است که سیاستمدران کشورمان در مقابل تحرکات ترکیه یک موضع شفاف اتخاذ کنند؛ البته به نظر می‌رسد که ما به خاطر تجارت با ترکیه نمی‌خواهیم در مقابل این کشور خیلی رو بازی کنیم.
واقعیت این است که سیاست‌های زیاده خواهانه ترکیه و تبعات ساخت سد ایلیسو می‌تواند چند کشور از جمله ایران، عراق و سوریه و میلیون‌ها انسان را تحت تاثیر قرار بدهد؛ پس ما نمی‌توانیم با چنین کشوری با سیاست کاملا نرم به رویارویی بپردازیم. معتقدم ما از طریق توافق شانگ‌های و متحدین خود همچون روسیه و چین، ترکیه را تحت فشار قرار بدهیم.
نکته دیگر اینکه از اوایل سالجاری تجارت کشورمان با ترکیه ۵۳ درصد افزایش یافته از این رو ما می‌توانیم در واکنش به زیاده خواهی‌های ترکیه تجارت خود را با این کشور کاهش دهیم. مضاف بر این ما می‌توانیم با کمک متحدین خود و از طریق کاهش صادرات نفتی این کشور را تحت فشار قرار بدهیم.
با توجه به سفر اخیر وزیر امور خارجه ترکیه به ایران و گفتگوی او و رئیس جمهور کشورمان مشخص نیست که چه مسائلی در خصوص تبعات سد ایلیسو مورد بحث قرار گرفته و این در حالی است که ضرورت دارد تا ما یک سیاست شفاف و مستقیم در مقابل سران ترکیه اتخاذ کنیم.
دانشجو: خیلی ممنون از وقتی که گذاشتید. به عنوان سخن پایانی اگر نکته‌ای دارید بفرمایید؟
جدی: سد ایلیسو که به تازگی افتتاح شده یکی از ده‌ها سدی است که ترکیه قصد دارد از آن در سیاست خارجی خود به عنوان یک سلاح سیاسی استفاده کند؛ پس لازم است در مقابل کشوری که به آب به عنوان یک مایع حیات بخش یک نگاه غیر انسانی و ضد حقوق بشری دارد اقداماتی هم سطح انجام شود.
حجم مخزن سد ایلیسو ۴۳ میلیارد متر مکعب و بیش از سه برابر مخزن بزرگترین سد ایران یعنی سد کرخه است و از طرفی میانگین بارش ترکیه برخلاف کشورمان بالای ۱۰۰۰ میلی متر است و این بدان معناست که وضعیت ترکیه از حیث اقلیمی و بارندگی وضعیت مناسبی دارد و به مانند ما با تنش جدی آبی مواجه نیست. البته ما می‌پذیریم که ترکیه هم برای توسعه کشور خود به آب نیاز دارد، اما نه به این شکل که سدی بسازد که حجم مخزن آن ۴۳ میلیارد متر مکعب باشد و به آن به عنوان یک سلاح سیاسی نگاه کند. با این اوصاف ضرورت دارد تا مسئولین کشورمان فعال کرد دیپلماسی آب و محیط زیست را فعال کرده و آن را به عنوان اولویت خود قرار دهند.
ما ابزارهای لازم را برای اعمال فشار بر کشور ترکیه در اختیار داریم؛ مثلا میلیون‌ها نفر از کشورمان در طول سال به عنوان توریست به ترکیه سفر می‌کنند. مضاف بر این ترکیه نفت هم ندارد. اگر چه ترک‌ها بنا دارند تا آب را در برابر نفت قرار بدهند و در آینده آن را با نفت معاوضه کنند؛ البته شاید ترکیه این سیاست را تاکنون به زبان نیاورده باشد، ولی در آینده به این مرحله خواهند رسید. همچنین ما تعاملات فرهنگی و مشترکات زیادی در سیاست خارجی با ترکیه داریم؛ از این رو این اشتراکات می‌توانند مبنایی باشند تا ایران و ترکیه به تفاهم مشترکی برسند.
ما نمی‌توانیم ترکیه را تحت فشار دهیم که سد ایلیسو را تخریب کند و قطعا این اتفاق هم نخواهد افتاد، ولی باید به گونه‌ای عمل کنیم که ترک‌ها در قالب یک تفاهم نامه و توافق نامه بین المللی به حق آبه کشورهای پایین دست متعهد شوند.
شاهسوند: امروز سیاستمداران کشورمان به قدری مشغول ساخت سد‌ها و پروژه‌های سازه‌ای مختلف شده اند که در مسائل زیست محیطی مختلف از جمله حق آبه هیرمند، تالاب هورالعظیم و امروز نیز سد ایلیسو ترکیه فراموش کرده اند که دیپلماسی آب را فعال کنند و گویا در ادامه نیز قرار نیست که برای