نقش راهبردی فناوری نانو در اقتصاد دانش‌بنیان/ از توسعه علمی تا تجاری‌سازی محصولات با ارزش ۶۱ هزار میلیارد تومان + فیلم

به گزارش خبرنگار دانشگاه خبرگزاری دانشجو؛ فناوری نانو، به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین عرصه‌های علمی و فناوری جهان، در سال‌های اخیر جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های توسعه‌ای کشور یافته است. ایران طی دو دهه گذشته، با نگاهی راهبردی و آینده‌نگرانه، توانسته گام‌های بلندی در تولید علم و توسعه محصولات مبتنی بر فناوری نانو بردارد. این پیشرفت‌ها تنها به حوزه‌های پژوهشی محدود نشده و امروز شاهد شکل‌گیری زنجیره‌ای کامل از ایده تا تجاری‌سازی و ورود موفق فناوری‌های نانویی به بازار هستیم.

در همین راستا با  مهیار خادم، رئیس گروه ترویج ستاد توسعه فناوری نانو، به بررسی دستاوردها، چالش‌ها و چشم‌انداز‌های این فناوری در کشور می‌پردازیم و نقش کلیدی ترویج و آموزش در پیشبرد اهداف ملی را مرور  و به گفتگو می پردازیم.

متن گفتگو به شرح ذیل است:

مهیار خادم رئیس گروه ترویج ستاد نانو گفت: فناوری نانو، از همان آغاز که در کشور ما و دیگر کشور‌هایی که در این حوزه به تدوین اسناد راهبردی پرداختند، مطرح شد، همواره با نگاهی آینده‌نگرانه همراه بوده است. درواقع، همه با رویکردی راهبردی و برنامه‌ریزی بلندمدت، اسناد پنج‌ساله و ده‌ساله تدوین کرده‌اند و در ایران نیز طی بیست سال گذشته، اسناد راهبردی متعددی تصویب شده و بر اساس آن، برنامه‌هایی در سطح ملی در نهاد‌های گوناگون، از جمله دانشگاه، صنعت، و حتی آموزش‌وپرورش، پیگیری شده است.

نقشه راه اولویت‌محور در توسعه فناوری نانو

وی در ادامه بیان کرد: این نگاه راهبردی و آینده‌نگرانه در اسناد مختلف به‌خوبی نمایان است. اکنون ما در دهه‌ی سوم توسعه‌ی فناوری نانو قرار داریم و همچنان با همان رویکرد، به تعیین اولویت‌ها می‌پردازیم. روند‌های جهانی در فناوری نانو را رصد می‌کنیم تا بر مبنای آنها، سیاست‌های ملی این حوزه را تدوین کنیم. در حال حاضر، همان‌طور که جامعه‌ی نخبگانی کشور آگاه است، تمرکز جهانی به سمت فناوری هوش مصنوعی سوق یافته است؛ اما دیگر فناوری‌ها، از جمله نانو، می‌توانند در کنار یکدیگر و به‌صورت همگرا، به خلق محصولات نوآورانه‌ی آینده کمک کنند. این همگرایی منجر به بهبود کیفیت محصولات فعلی و همچنین توسعه‌ی محصولات جدید خواهد شد.

خادم گفت: در حوزه‌ی نانو نیز ما برای میان‌مدت (۳ ساله) و بلندمدت، اولویت‌هایی را مشخص کرده‌ایم، نظیر انرژی، سلامت، و آب و محیط زیست. این حوزه‌ها هم در اسناد ۱۰ ساله‌ی اول و دوم ستاد توسعه‌ی فناوری نانو و هم در سند ملی نانو تا افق ۱۴۱۲ (همان سند ده ساله سوم) مورد تأکید قرار گرفته‌اند. ستاد در حال حمایت از تولید محصولات در این حوزه‏ها است؛ چه از طریق پشتیبانی از پژوهشگران و فناوران، و چه از طریق همکاری با صنایع برای سوق دادن آنها به سمت تولید این محصولات؛ برای مثال، در حوزه‌ی سلامت کیت‌های تشخیصی و دارو‌های نانویی در دست تولید هستند که می‌توانند در درمان بیماری‌هایی نظیر سرطان مؤثر باشند. این محصولات در کنار فناوری‌های دیگری، چون هوش مصنوعی، علوم شناختی، و زیست‌فناوری، می‌توانند به ارتقای سطح سلامت و کیفیت زندگی مردم یاری رسانند. این همان هدف کلانی است که در اسناد توسعه‌ی فناوری نانو نیز به آن اشاره شده است.

رئیس گروه ترویج ستاد نانو در خصوص پیشرفت قابل توجه ایران در تولید علم نانو گفت: در مراحل اولیه‌ی هر فناوری، انتظارات فزاینده‌ای شکل می‌گیرد؛ اما اکنون می‌توان گفت که درک واقع‌بینانه‌تری نسبت به فناوری نانو و کاربرد‌های آن در کشور به وجود آمده و می‌توان از این ظرفیت‌ها در بهبود کیفیت محصولات و توسعه‌ی نوآوری بهره گرفت. در ایران این ادعا وجود دارد که از مرحله‌ی «ایده» تا «ثروت» برای فناوری نانو برنامه‌ریزی شده و اقدامات اجرایی نیز در همین راستا انجام گرفته است. از توسعه‌ی ایده‌های دانشگاهی تا ورود به بازار و حتی صادرات، ما تلاش کرده‌ایم همه‌ی مراحل را پوشش دهیم و در بیشتر این زمینه‌ها به دستاورد‌هایی نیز نائل آمده‌ایم.

وی در ادامه بیان کرد: برای مثال، در حوزه‌ی تولید علم که نقطه‌ی آغازین حرکت یک محقق در یک زمینه‌ی علمی به شمار می‌رود، ایران توانسته در فناوری نانو جزو ده کشور و حتی پنج کشور برتر جهان قرار گیرد. در مرحله‌ی بعد، ما موفق به تولید محصولات فناورانه در حوزه‌های گوناگون صنعتی شده‌ایم. هم‌اکنون در ۱۲ حوزه‌ی صنعتی، شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در حال تولید محصولات نانو هستند که به بازار عرضه می‌شوند. این دستاورد، نمونه‌ی عینی تحقق هدف «ایده تا ثروت» در این عرصه است.

خادم در ادامه خاطر نشان کرد: برای نمونه، اکنون ۴۰۱ شرکت در کشور وجود دارند که بیش از ۱۷۳۵ محصول نانویی متنوع تولید می‌کنند. ارزش بازار محصولات نانو طبق آخرین پایش در سال ۱۴۰۲ حدود ۶۱ هزار میلیارد تومان بوده است. این نشان می‌دهد که فرایند تولید تا تجاری‌سازی در حوزه‌ی نانو به‌صورت جدی و واقعی شکل گرفته است. البته میزان موفقیت در حوزه‌های مختلف، متفاوت است. در برخی صنایع، جذب فناوری نانو با موفقیت همراه بوده، اما در برخی موارد، زیرساخت لازم برای پذیرش فناوری وجود نداشته است. می‌توان به‌صورت موردی به نمونه‌های موفق یا ناکام در توسعه‌ی محصولات نانویی اشاره کرد.

وی در ادامه بیان کرد: یکی از برنامه‌های اصلی در حوزه‌ی فناوری نانو، همواره بحث ترویج این فناوری بوده است. ما برای اقشار مختلف جامعه، از عموم مردم گرفته تا دانشگاهیان، دانش‌آموزان و معلمان، برنامه‌های متنوع ترویجی را با اهداف گوناگون اجرا کرده‌ایم. هدف نخست این برنامه‌ها، افزایش آگاهی این گروه‌ها نسبت به چیستی فناوری نانو، کاربرد‌های آن و اثرات اقتصادی و اجتماعی مثبت آن در جامعه بوده است. در این راستا، یکی از مهم‌ترین محور‌های فعالیت‌های ترویجی ما، ترویج در میان دانشجویان و دانشگاهیان بوده است. در واقع، این اقدامات مقدم بر فرآیند «ایده تا ثروت» محسوب می‌شود؛ چراکه پیش از هر چیز، باید آگاهی‌رسانی و علاقه‌مندسازی انجام شود تا پس از آن، علاقه‌مندان، مسیر تحصیل و تحقیق خود را در حوزه‌ی نانو ادامه دهند.

خادم در ادامه خاطرنشان کرد: ما نمونه‌های موفق فراوانی از دانشجویانی داریم که حتی از مقطع کارشناسی یا حتی پیش از ورود به دانشگاه، از طریق شرکت در المپیاد‌های دانش‌آموزی یا رویداد‌های علمی، با نانو آشنا شده‌اند و اکنون وارد عرصه‌ی تحقیقات و حتی تولید محصول شده‌اند. برخی از این افراد از ده سال پیش، به‌عنوان دانش‌آموز در این حوزه فعال بوده‌اند و امروز موفق به راه‌اندازی شرکت‌های فناورانه در حوزه نانو، تولید محصولات تخصصی، و مدیریت بخش‌های تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان شده‌اند از جمله ساختار‌هایی که این فعالیت‌ها را هدایت و هماهنگ می‌کنند، «شبکه نهاد‌های ترویجی نانو» است. این نهاد‌ها شامل انجمن‌ها و تشکل‌های دانشگاهی‌اند که با اجرای برنامه‌های گوناگون مانند مسابقات، کارگاه‌ها و رقابت‌های علمی، ضمن تقویت دانش و انگیزه‌ی خود، سایر دانشجویان را نیز با این فناوری آشنا می‌سازند.

وی در ادامه بیان کرد: اکنون نیز در بازه‌ی زمانی قرار داریم که به‌عنوان «هفته‌ی نانو» شناخته می‌شود و دانشگاه‌های مختلف در حال اجرای برنامه‌های ترویجی هستند. ما نیز با اطلاع‌رسانی، حمایت مالی و معنوی از این نهاد‌ها پشتیبانی می‌کنیم تا بتوانند فعالیت‌های خود را به‌نحو مؤثری پیش ببرند.

خادم در خصوص معیار‌هایی برای ارزیابی موفقیت فعالیت‌های ترویجی گفت: اگر بخواهیم شاخص‌های فرایندی را مد نظر قرار دهیم، اجرای خود رویدادها، مانند برگزاری مسابقه یا سمینار ترویجی، می‌تواند به‌عنوان یکی از شاخص‌های موفقیت در نظر گرفته شود. اما صرف اجرای رویداد، برای ارزیابی اثربخشی کفایت نمی‌کند و  شاخص‌های واقعی موفقیت، خروجی‌های این فعالیت‌ها در عرصه‌ی تحقیقاتی و فناورانه است؛ مثلاً اگر دانشجویی با حضور در یک سمینار ترویجی، به این حوزه علاقه‌مند شده و پایان‌نامه‌ی خود را در زمینه‌ی نانو تعریف کند، و آن پایان‌نامه منجر به تولید محصول شود، و این محصول بتواند سرمایه‌گذار جذب کرده و وارد صنعت شود، آن‌گاه می‌توان از موفقیت واقعی سخن گفت.

خادم در ادامه افزود: ما نمونه‌های متعددی از این مسیر داریم؛ دانشجویانی که با شرکت در مسابقات دانشجویی فناوری نانو، علاقه‌مند شده‌اند، در رویداد‌های توانمندسازی و استارت‌آپی شرکت کرده‌اند، با فرایند‌های تجاری‌سازی آشنا شده و سپس با اتکا به پایان‌نامه‌ها و تحقیقات خود، محصولاتی تولید کرده‌اند که اکنون وارد بازار شده‌اند، سرمایه جذب کرده‌اند و حتی شرکت تأسیس کرده‌اند. برای نمونه، فردی که در یک مسابقه‌ی دانشجویی رتبه‌ی برتر کسب کرده، اکنون استارت‌آپی در حوزه‌ی نانو تأسیس کرده و محصولی برای تصفیه‌ی هوا یا آب با استفاده از فناوری نانو تولید کرده که در صنعت نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

وی در ادامه افزود: در دوره‌ای که فعالیت‌های ترویجی بسیار گسترده بود، خدمات آموزشی در این حوزه برای بخش خصوصی نیز به‌صرفه و جذاب بود. اما با گسترش حوزه‌های فناوری و ورود موضوعات متنوع، نهاد‌های خصوصی مسیر‌های متفاوتی را در پیش گرفتند؛ برخی از آنها که از آموزش آغاز کرده بودند، اکنون به حوزه‌های صنعتی ورود کرده‌اند، و برخی همچنان در زمینه‌ی آموزش و اقتصاد آموزشی فعال‌اند. برخی از این شرکت‌ها توانسته‌اند حتی از آموزش و ترویج فناوری نانو، درآمدزایی داشته باشند. نمونه‌هایی در حوزه‌ی آموزش آنلاین نانو، برگزاری دوره‌های عملی، و تولید محتوا‌های آموزشی وجود دارد و شرکت‌های خصوصی متعددی نیز در این زمینه‌ها فعال هستند؛ برخی صرفاً به آموزش نانو می‌پردازند و برخی دیگر، این فعالیت را به‌عنوان یکی از حوزه‌های کاری خود دنبال می‌کنند.

خادم در ادامه در خصوص انگیزه شرکت‌های دانش‌بنیان برای ورود به حوزه‌ی آموزش و ترویج گفت: در این خصوص باید گفت که دغدغه‌ها و اولویت‌های شرکت‌ها متفاوت است. برخی شرکت‌ها به‌دلیل علاقه یا در راستای مسئولیت اجتماعی خود، وارد عرصه‌ی آموزش و ترویج می‌شوند. البته، همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، با وجود حمایت‌های ستاد نانو و نهاد‌های دولتی مانند آموزش‌وپرورش و دانشگاه‌ها، هنوز اقتصاد آموزش در این بخش به‌حدی نرسیده که بخش خصوصی را به‌طور گسترده به ورود در این حوزه تشویق کند. بنابراین، اغلب حمایت‌ها در قالب مسئولیت اجتماعی صورت گرفته است؛ شرکت‌ها گاه به تولید محتوا پرداخته و گاه از رویداد‌های دانش‌آموزی یا دانشجویی حمایت می‌کنند.

وی در ادامه بیان کرد: این نوع مشارکت، بیشتر با رویکرد مسئولیت اجتماعی و در چارچوب مفاهیم توسعه‌ی پایدار انجام شده است. از این طریق، شرکت‌ها هم به معرفی فعالیت‌های خود پرداخته‌اند و هم سهمی در ارتقای سطح آگاهی جامعه نسبت به نانو ایفا کرده‌اند. در حقیقت، این موضوع یکی از مسائلی است که ما در ستاد به‌طور روزانه به آن می‌اندیشیم. شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین سیاست‌هایی که در سال‌های اخیر جدی‌تر دنبال شده و همچنان نیازمند تقویت و بازنگری است، «اولویت‌گذاری» در تخصیص منابع است. درست است که فناوری نانو یک پلتفرم میان‌رشته‌ای با کاربرد‌های متنوع در حوزه‌های مختلف است، اما با توجه به محدودیت منابع چه در ستاد، چه در دستگاه‌های اجرایی و چه در بخش خصوصی باید منابع موجود را هدفمندتر هزینه کرد. به همین دلیل، رویکرد جدید بر تعیین چند اولویت اصلی متمرکز است. این اولویت‌ها بر اساس نیاز‌های ملی (مانند ناترازی در حوزه‌ی انرژی، منابع آب و برق) و توانمندی‌های صنعتی کشور (مثلاً در حوزه‌ی نفت و گاز یا سلامت) تعیین می‌شوند.

تمرکز منابع و تعیین اولویت‌ها؛ راهبرد جدید ستاد نانو

رئیس گروه ترویج ستاد خاطر نشان کرد: بنابراین، به جای پراکندگی منابع در حوزه‌های متعدد، تمرکز بر بخش‌هایی است که هم با چالش‌های اساسی کشور هم‌راستا هستند و هم دارای زیرساخت و توانمندی صنعتی مناسبی هستند. این سیاست می‌تواند به‌صورت مشهود در برنامه‌های ترویج، حمایت از توسعه‌ی تحقیقات، فناوری و بازار خود را نشان دهد. شاید بتوان گفت یکی از مزیت‌های اصلی رویداد‌های دانش‌آموزی و دانشجویی در حوزه‌ی نانو، توجه ویژه به مهارت‌های عمومی و نرم در کنار جنبه‌های علمی و فناورانه است. هدف فقط افزایش دانش تئوریک شرکت‌کنندگان نیست، بلکه مهارت‌هایی مانند ارائه، تحقیق، جست‌وجوگری، حل مسئله، و حتی توانایی‌های مرتبط با کسب‌وکار نظیر مذاکره و معرفی طرح به سرمایه‌گذاران نیز مدنظر قرار دارد.

وی در ادامه بیان کرد: ما تلاش کرده‌ایم این مهارت‌ها را از طریق فعالیت‌های تیمی و ساختار‌های رویدادی به دانش‌آموزان و دانشجویان منتقل کنیم. نتیجه‌ی این تلاش‌ها نیز مشخص است؛ بسیاری از شرکت‌کنندگان در این برنامه‌ها، پس از ورود به دانشگاه، اذعان دارند که در کلاس‌ها، آزمایشگاه‌ها و فعالیت‌های علمی، نسبت به دیگران پیشرو بوده‌اند و توانسته‌اند مفاهیم را بهتر درک کنند و عملکرد موفق‌تری داشته باشند.

رئیس گروه ترویج ستاد نانو در خصوص شکاف آموزشی میان پایتخت و مناطق کم‌برخوردار خاظرنشان کرد: خوشبختانه در بخش دانش‌آموزی، ما از همان آغاز اجرای برنامه‌های ترویجی نانو، عدالت آموزشی را در نظر گرفته‌ایم. در طراحی و تجهیز زیرساخت‌های آزمایشگاهی نیز این مسئله لحاظ شده است. اکنون، بیش از ۹۳ آزمایشگاه آموزشی نانو در پژوهش‌سرا‌ها و برخی مدارس کشور با همکاری و حمایت معاونت علمی ریاست جمهوری، آموزش‌وپرورش و ستاد نانو تجهیز شده‌اند.

وی در ادامه بیان کرد: تجهیز این آزمایشگاه‌ها در سراسر کشور، با حمایت معاونت علمی، وزارت آموزش‌وپرورش و حتی مشارکت خیرین انجام شده است. اکنون این آزمایشگاه‌ها در تمامی استان‌ها پراکنده‌اند و جالب است بدانید که استان تهران در این زمینه، در مقایسه با برخی استان‌های دیگر، وضعیت ضعیف‌تری دارد؛ به‌عنوان نمونه، در استان هرمزگان ۱۰ آزمایشگاه فعال وجود دارد، در حالی‌که در کردستان حدود ۵ آزمایشگاه راه‌اندازی شده است. در اکثر استان‌ها، این امکان فراهم شده تا دانش‌آموزان بتوانند در این فضاها به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بپردازند.

خادم در ادامه بیان کرد: در حال حاضر، شبکه‌ی آزمایشگاهی معاونت علمی از این آزمایشگاه‌ها حمایت‌های به‌روز و مؤثری انجام می‌دهد و میزان حمایت‌ها نیز نسبت به گذشته افزایش یافته است. این حمایت‌ها شامل پژوهش‌سراها، معلمان و دانش‌آموزان می‌شود و در سایر رویدادها نیز آثار آن نمایان است. برای نمونه، همواره برترین‌های المپیاد نانو، بیشتر از شهرستان‌ها بوده‌اند تا تهران. همچنین در دیگر رویدادهای پژوهشی، معمولاً استان‌های غیر از تهران حضور پررنگ‌تری داشته‌اند.

وی در ادامه بیان کرد: تجهیز این آزمایشگاه‌ها در سراسر کشور، با حمایت معاونت علمی، وزارت آموزش‌وپرورش و حتی مشارکت خیرین انجام شده است. اکنون این آزمایشگاه‌ها در تمامی استان‌ها پراکنده‌اند و جالب است بدانید که متاسفانه استان تهران در این زمینه، در مقایسه با برخی استان‌های دیگر، وضعیت ضعیف‌تری دارد؛ به‌عنوان نمونه، در استان هرمزگان ۱۰ آزمایشگاه فعال وجود دارد، یا در کردستان ۵ آزمایشگاه راه‌اندازی شده است. در اکثر استان‌ها، این امکان فراهم شده تا دانش‌آموزان بتوانند در این فضا‌ها به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی بپردازند. این حمایت‌ها شامل پژوهش‌سراها، معلمان و دانش‌آموزان می‌شود و در سایر رویداد‌ها نیز آثار آن نمایان است. از طرفی، همواره برترین‌های المپیاد نانو، بیشتر از استان‏هایی غیر از تهران بوده‌اند. همچنین در دیگر رویداد‌های پژوهشی، معمولاً استان‌های غیر از تهران حضور پررنگ‌تری داشته‌اند. هرچند تهران، به‌واسطه‌ی جمعیت بالا، همواره خروجی قابل‌توجهی دارد، اما برتری در رقابت‌ها عمدتاً متعلق به دانش‌آموزان سایر استان‌ها بوده است. این نکته، خود می‌تواند به‌عنوان شاخصی برای اثبات تحقق عدالت آموزشی در حوزه‌ی نانو تلقی شود. در حوزه‌ی دانشگاهی نیز همین سیاست دنبال شده است. حمایت‌های ستاد نانو از نهاد‌های ترویجی دانشگاهی، محدود به دانشگاه‌های تهران یا دانشگاه‌های برتر نیست، بلکه شامل همه‌ی دانشگاه‌ها در سراسر کشور می‌شود. برای مثال، همین حالا در هفته‌ی نانو، ۳۷ نهاد ترویجی دانشجویی در دانشگاه‌های مختلف کشور در حال برگزاری برنامه‌های آموزشی و ترویجی هستند.

وی در ادامه اظهار کرد: به‌نظر می‌رسد استقبال در استان‌های غیر از تهران بیشتر است. این تفاوت ممکن است دلایل متعددی داشته باشد. یکی از دلایل آن، دسترسی بیشتر ساکنان تهران به امکانات و منابع در حوزه‌های مختلف علمی و فناوری مانند هوافضا، هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و.. است، در تهران، دانش‌آموزان و دانشجویان از طریق مدارس، دانشگاه‌ها و نهادهای علمی متنوع، به طیف وسیعی از رویدادها و امکانات دسترسی دارند؛ به همین دلیل، ممکن است احساس شود که استقبال از یک حوزه‌ی خاص، مانند نانو، کمتر است.

خادم گفت: در مقابل، برخی استان‌ها مانند کردستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، مازندران و آذربایجان شرقی، استقبال بیشتری از برنامه‌های نانو داشته‌اند. این موضوع معمولاً به حضور فعال‌تر متخصصان حوزه‌ی نانو و علاقه‌مندان بیشتر در آن مناطق بازمی‌گردد و طبیعتاً منجر به برگزاری برنامه‌ها و فعالیت‌های مؤثرتری در آن استان‌ها می‌شود.

نقش شبکه‌سازی در سیاست‌گذاری موفق ستاد نانو

وی در پایان گفت: شاید تنها نکته‌ای که مجال طرح آن فراهم نشد، مدل سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌ها در ستاد نانو باشد. از همان آغاز، ما در ستاد باور داشتیم که دولت نباید به‌عنوان مجری اصلی در این حوزه وارد شود، بلکه باید نقش تسهیل‌گر داشته باشد و با ایجاد شبکه‌ای از فعالان ترویجی، صنعتی و دانشگاهی، شرایط را برای فعالیت این بازیگران فراهم آورد و این مدل سیاست‌گذاری در ستاد نانو، می‌تواند به‌عنوان الگویی مؤثر در سایر حوزه‌های نوظهور فناورانه نیز به‌کار گرفته شود؛ الگویی که هم از منظر بهره‌وری در هزینه‌کرد منابع و هم از حیث اثربخشی و دستاوردهای بلندمدت، نتایج مطلوب‌تری در پی خواهد داشت.