اشتغال زنان، از نگاه اسلام تا نگاه غرب صنعتی

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو»- سحر دانشور؛ اهمیت جایگاه نهاد خانواده در تعالی جامعه و تمدن سازی، زمینه پررنگ شدن مسائل مربوط به این نهاد را فراهم آورده است، به نحوی که با غور در آرای اندیشمندان مکاتب مختلف و همچنین بررسی ادیان آسمانی می‌توان به نکات طرح شده از منظر ایشان در خصوص خانواده دست یافت. مسائلی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم مناسبات اعضای خانواده یعنی همسران، فرزندان و پدر و مادر‌ها را نشانه گرفته‌اند.

اشتغال زنان با برقراری نسبتی وثیق با جایگاه زن، مسائل خانواده و آینده این نهاد مهم و همچنین مرتبط بودن با مسائل اجتماعی به نقطه‌ای قابل اتکا برای بررسی از سوی اندیشمندان مختلف تبدیل شده و شکل گیری بستری مناسب جهت تبادل نظر در این خصوص را رقم زده است.

نکته قابل توجه این است که نفس فعالیت زنان در گذشته‌های دور نیز وجود داشته است اما «اشتغال در مفهوم جدید، فعالیت اقتصادی زن در خارج از خانه است که محصول صنعتی شدن جوامع می‌باشد.» 1 که همین تعریف و جایگاه نو، بحث و بررسی پیرامون مسئله اشتغال را پدید آورده و زمینه تاثیرپذیری عمیق‌تر خانواده و جامعه از این مسئله را فراهم آورده است.

با دقت در تاریخچه فعالیت و کار زنان می‌توان به رگه‌هایی پررنگ از این فعالیت در شکلی متفاوت نسبت به امروز دست یافت. «فعالیت اقتصادی و کسب درآمد زنان از گذشته‌های دور میان ملت‌ها متداول بوده است. این فعالیت گاهی در قالب مشارکت در افزایش سرمایه و منابع مالی خانواده شکل می‌گرفت بدون آنکه زنان جداگانه درآمدی دریافت کنند، مانند همکاری زنان روستایی در کار کشاورزی، دامداری و ریسندگی و بافندگی.» 2 این حضور و نقش آفرینی زنان در فعالیت‌های اقتصادی با تغییر شرایط جامعه و ورود به عصر صنعتی، دگرگون شده و در شکلی جدید ظهور کرد.

«با پیدایش عصر صنعتی و پدید آمدن کارخانه‌ها و صنایع مدرن، هم مفهوم کار در علوم اقتصادی و هم مصداق فعالیت‌های اقتصادی دستخوش تحولاتی شد.» 3 این تحولات به تغییر مفاهیم مربوط به کار و شغل و در نتیجه حضور زنان در فضایی متفاوت با فضای کاری گذشته منجر شد. «با پیدایش کارخانه و مشاغل جدید فاصله معناداری میان خانه و کارخانه ایجاد شد. در این تغییرهای پیش آمده، اشتغال اغلب با حضور در محیطی دور از خانه و ساعت‌هایی معین محقق می‌شد. پس بسیاری از فعالیت‌هایی که در محدوده خانه انجام می‌شد از تعریف و مصداق کار خارج گردید.» 4

فضای به وجود آمده در جامعه ضمن ایجاد فرصت‌های مناسب برای بروز و ظهور توانایی‌های زنان در عرصه‌های مختلف، در لایه‌های آشکار و پنهان خود از نمایش استعدادهای خویش در زمینه پرورش مشکلات و پیامدهای سوء برای خانواده، زن و جامعه نیز ابایی نداشت، چه اینکه «اشتغال به شکل امروزی‌اش در گذشته وجود نداشت. بنابراین، مسائلی که امروزه پیرامون اشتغال بانوان وجود دارد مسائلی جدید است.» 5 مسائلی که ذهن بسیاری از کار‌شناسان و اندیشمندان را به خود مشغول داشته است.
شغل چیست؟ اشتغال زنان کدام است؟

اشتغال در لغت به معنای «به کاری پرداختن»، «به کاری سرگرم شدن» و «مشغول شدن به کاری» است. همچنین «توجه قلبی به کسی یا کاری» را گویند. 6 امروزه از منظر جامعه‌شناسی به کاری شغل می‌گویند که «در مقابل دستمزد یا حقوق منظم انجام می‌شود.» 7 از نظر اقتصاد دانان نیز اشتغال عبارت است از کوشش انسانی یا فعالیتی که در جهت تولید هدایت می‌شود.

منظور از زنان به طور مشخص جنس مونث در مقابل جنس مذکر است و از این منظر می‌توان در تعریف اشتغال زنان گفت: «فعالیت‌های اقتصادی زنان در بخش رسمی اشتغال نامیده می‌شود، که نیروی کار مزدبگیر دارد. در این بخش زنان از نیروی حمایت قانونی بیشتری برخوردارند. بخش غیررسمی شامل کارهایی از قبیل کارهای خانگی، خانه داری، پرورش فرزند و.... می‌شود کار در بخش غیررسمی به طور معمول اشتغال محسوب نمی‌شود.» 8

اشتغال زنان از منظر اسلام

با نگاهی به آیات و روایات می‌توان مشاهده کرد که از حق اشتغال زنان جلوگیری نشده است و همچنین از سوی دیگر می‌توان متوجه شد که اسلام اشتغال را وظیفه زنان نیز نمی‌داند و آن‌ها را در استفاده از این حق آزاد گذاشته است. حضور زنان شاغل در عصر پیامبر و فعالیت‌های اقتصادی ایشان در آن دوره نیز گواهی است بر این مدعا.

«با نگاهی به قرآن کریم و منابع روایی و تاریخی در می‌یابیم که اشتغال زنان به معنای کار درآمدزا به خودی خود هیچ ممنوعیتی در اسلام ندارد، بلکه به عنوان یک واقعیت، مفروض گرفته شده است. زنان مسلمان در زمان پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السلام) در مشاغل گوناگونی همچون تجارت، خرما فروشی، صنایع دستی، ریسندگی، بافندگی، آرایش‌گری، خدمات خانگی، پرستاری، حضانت، اجاره املاک، چوپانی، عطر فروشی، تولید مواد خوشبو کننده و... به عنوان کار درآمدزا به فعالیت می‌پرداخته‌اند و به استثنای مشاغل فساد انگیزی مثل روسپی‌گری و آوازخوانی در مجالس گناه، هیچ مخالفتی با اشتغال زنان صورت نگرفته است، هر چند توصیه یا تشویق خاصی نیز نسبت به اشتغال زنان در متون دینی مشاهده نمی‌شود. پس می‌توان حکم اولی اشتغال زن در اسلام را جواز آن دانست، گرچه با ملاحظه قیود خاصی ممکن است احکام دیگری مثل کراهت یا استحباب به عنوان ثانوی برای آن ثابت شود.» 9

اما «از آنجا که از دیدگاه اسلام، اشتغال فقط هدف اقتصادی نیست بلکه جزئی از نظام کلی اجتماعی است که در آن باید اهداف معنوی، اخلاقی و دینی فرد و جامعه در جهت تعالی و کمال تامین گردد ضوابط و معیارهای کلی اشتغال را بیان کرده، ضوابط ویژه‌ای هم برای اشتغال زنان وضع نموده است که علاوه بر آن اهداف تحکیم خانواده نیز در نظر بوده است.» 10

برخی از این ضوابط و اصول را می‌توان اینگونه برشمرد:
1- تناسب شغل با ویژگی‌های زنانه
2- رعایت عفت و تقوا
3- رعایت حقوق همسر و فرزندان

آثار و پیامدهای اشتغال

بی‌شک اشتغال زنان دارای آثار مثبت و منفی است که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. برخی آثار مثبت را می‌توان اینگونه برشمرد: «افزایش آگاهی، تخصص یافتن به منزله زمینه اشتغال، اعتماد به نفس ناشی از حضور اجتماعی و استقلال مالی، بینش اجتماعی، تقویت پایگاه اجتماعی و در صورت نبود یا کم بودن فشار ناشی لز نقش‌های متعدد شادابی و نشاط.» 11 در کنار آثار مثبتی که می‌توان در مقوله اشتغال زنان یافت، انکار تبعات سوء و پیامدهای منفی که این مقوله بر جامعه، زن و خانواده تحمیل می‌کند کاری است مشکل و گرانبار. از این رو طرح مسائل و مشکلات جهت یافتن راهکار برای حل مشکلات وارده ضروری است. در نگاهی کلی می‌توان به چند پیامد منفی اشتغال زنان اشاره کرد:
• گرانباری نقش در نتیجه پذیرش کار خانه و بیرون به صورت همزمان
• تضاد نقش‌ها
• تغییر در هنجارهای اخلاقی
• احساس بی‌فایدگی و کاهش اعتماد به نفس در زنانی که خانه دارند و بیکار تلقی می‌شوند و دختران تحصیل کرده‌ای که در پی کارند.
• کاهش حمایت اقتصادی و بعضا عاطفی از سوی همسر
• تضعیف روابط درست و با نشاط زوجین
• تاثیر بر فرزند خواهی
• تاثیر بر روابط فرزند و مادر
• کاهش جمعیت
• شیوع تجرد زیستی 12

با دقت به این مسائل و رشد روزافزون نگاه‌های مبتنی بر تبلیغ و ترویج اشتغال زنان در جامعه یافتن راه حل برای مسئله‌ای اینچنین ضروری به نظر می رسد.

چند راه حل کلی

با توجه به اهمیت شغل و کار در پیشبرد اهداف جامعه و نیاز به نیروی کارآمد و متخصص برای تحقق اهداف مختلف در جامعه، لزوم تقسیم کار جدی مبتنی بر توانایی نیروهای انسانی رخ می‌نماید. در این راستا توجه جدی به مولفه‌هایی همچون انجام بهتر و سریع‌تر کار و رشد و تعالی نیروی نقش آفرین ضروری است.

توجه به نکاتی چند در مسئله اشتغال زنان می‌تواند یاریگر ما در مقابله با مشکلات مختلف باشد:

• در نظر گرفتن این نکته که اشتغال زنان یک حق است و نه وظیفه، در راستای مقابله با جو فکری که اشتغال زنان را یک اصل خدشه ناپذیر تصویر کرده و فضای فرهنگی خاصی را پدید آورده است.
• تفویض مشاغل بر اساس توانایی‌ها و استعدادهای فرد و همچنین لحاظ کردن جنسیت فرد در این مسئله. ضرورت توجه به لطافت‌های روحی زنان در سطح سیاست گذاری برای اشتغال زنان در این عرصه رخ می‌نماید.
• در نظر گرفتن مسئله ساعت کاری و تبدیل ساعات تمام وقت اشتغال زنان به ساعات پاره وقت که در کنار ایجاد شرایط متعادل متناسب با توانایی‌های جسمی زنان، می‌تواند به باز شدن فرصت‌های شغلی برای آقایان منجر شود.
• تعریف مشاغل خانگی مبتنی بر استعدادهای زن و گسترش فرصت‌های شغلی خانگی همچون صنایع دستی، هنرهای خانگی و....
• هماهنگی و همراهی زوجین در خانه در امر تقسیم کار جهت کاهش فشار پذیرش دو نقش از سوی زنان شاغل.
• ارتباط گسترده‌تر و مناسب‌تر زوجین با یکدیگر پس از ساعات کاری جهت کاهش اضطراب و فشارهای بیرون از منزل و پر کردن خلأهای عاطفی.
• پرهیز از وارد کردن مسائل کاری در محیط خانه و خانواده
• برنامه ریزی مناسب زوجین جهت هماهنگی بهتر در تربیت فرزندان

نتیجه گیری

مواجهه جامعه ایران و جامعه جهانی با اشتغال زنان واقعیتی است که فرصت چندانی برای انکار و یا ندیدنش نداریم، پس اهمیت جهت دادن اندیشه‌های متفکرین و کار‌شناسان در راستای کاهش آسیب‌های این مسئله جدی‌تر از همیشه رخ می‌نماید.

منابع:
1. مرضیه‌پور اصغر؛ زنان، اشتغال و ارزش‌های اخلاقی؛ کتاب اندشه‌های راهبردی زن و خانواده، جلد اول؛ ص 201
2. فریبا علاسوند؛ زن در اسلام؛ جلد دوم ص 265
3. ه‌مان ص 265
4. ه‌مان ص 266
5. ه‌مان ص 265
6. فرهنگ دهخدا
7. آنتونی گیدنز؛ جامعه‌شناسی ص 562
8. محسن قدیر؛ اشتغال زنان از منظر اسلام و غرب؛ مجموعه مقالات ص 1145
9. کاظم علی محمدی؛ آسیب‌شناسی اشتغال زنان از منظر روانشانسی و اسلام
10. اشتغال زنان از دیدگاه اسلام؛ اندیشه‌های راهبردی زن و خانواده؛ جلد اول ص 359
11. فریبا علاسوند؛ زن در اسلام؛ جلد دوم ص270 و 271
12. ه‌مان؛ ص 273-274-275
منبع: نشریه ارومیه