ضمانت‌های اجرایی توافق احتمالی ایران وآمریکا؛ راهکار‌های تهران برای جلوگیری از تکرار برجام چیست؟

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری دانشجو؛ سید مهدی جلالی شاد، کارشناس مسائل بین الملل در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری دانشجو قرار داد نوشت:مذاکرات ایران و آمریکا در عمان، در سایه تجربهٔ شکست‌خوردهٔ برجام، نیازمند طراحی هوشمندانه‌ترین سازوکارهای اجرایی است تا از تکرار سناریوی خروج یکجانبهٔ آمریکا جلوگیری شود. این توافق نه تنها باید «تضمین‌های چندلایه» داشته باشد، بلکه باید قدرت‌های جهانی و نهادهای بین‌المللی را به عنوان حامیان حقوقی و عملی درگیر کند. در این مقاله تحلیلی، با تمرکز بر درس‌های برجام، به بررسی راهکارهای عملیاتی برای ضمانت اجرایی پایدار می‌پردازیم.

درس‌های کلیدی از خروج آمریکا از برجام

نقض تعهدات بدون هزینه: خروج آمریکا در ۲۰۱۸ نشان داد که توافق‌های دوجانبه یا چندجانبه، بدون مکانیسم‌های تنبیهی خودکار و غیرقابل وتو، در برابر قدرت‌های بزرگ شکننده هستند.

وابستگی به حسن نیت سیاسی: برجام به جای استناد به قواعد حقوقی سخت‌گیرانه، بر اعتماد متقابل استوار بود که با تغییر دولت آمریکا از بین رفت.

نقش کمرنگ نهادهای بین‌المللی: شورای امنیت به دلیل حق وتوی آمریکا، نتوانست واکنش موثری به نقض قطعنامه ۲۲۳۱ نشان دهد.

چهارچوب پیشنهادی برای ضمانت اجرایی توافق جدید

الف) ضمانت‌های حقوقی پیشگیرانه

۱. تبدیل توافق به معاهدهٔ بین‌المللی تحت نظارت ICJ:

ثبت توافق به عنوان «معاهده» طبق کنوانسیون وین ۱۹۶۹ (ماده ۲۶: Pacta sunt servanda)، که نقض آن را قابل پیگرد در دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) می‌کند.

پیش‌بینی جریمه‌های مالی خودکار برای نقض تعهدات (مانند پرداخت غرامت روزانه به صندوقی تحت نظارت سازمان ملل).

۲. مکانیسم حل اختلاف فوری:

• ایجاد «کمیته اضطراری» متشکل از نمایندگان کشورهای بی‌طرف (مانند سوئیس، اندونزی) برای رسیدگی سریع به اختلافات، بدون نیاز به تصویب شورای امنیت.

ب) ضمانت‌های اقتصادی تنبیهی

۱. تحریم‌های خودکار(Snapback) با پشتوانهٔ چندجانبه:

طراحی تحریم‌هایی که با نقض توافق، به صورت خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری فعال شوند. برای مثال، بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه آمریکا در صورت خروج یکجانبه، با استفاده از بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ که نیازمند اجماع نیست.

مشارکت اتحادیه اروپا، چین و روسیه در ایجاد «صندوق جبران خسارت» با ذخیرهٔ اولیه ۱۰ میلیارد دلار برای پوشش ضررهای ناشی از نقض تعهدات در حق دولت جمهوری اسلامی ایران بنمایندگی از ملت شریف ایران.

۲. تضمین دارایی‌های بلوکه‌شده:

انتقال بخشی از دارایی‌های بلوکه‌شدهٔ ایران در خارج (مانند ۷ میلیارد دلار در کره جنوبی) به صندوقی تحت نظارت سازمان ملل به عنوان «گروگان مالی». در صورت نقض توافق، این دارایی‌ها به ایران بازگردانده می‌شوند.

ج) نقش حیاتی سازمان‌های بین‌المللی

۱. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA):

نظارت ناگهانی و بدون محدودیت بر تمام تأسیسات هسته‌ای ایران و آمریکا (در صورت مرتبط بودن).

الزام آمریکا به ارائه گزارش‌های شفاف درباره لغو تحریم‌ها به IAEA، نه فقط به ایران.

2. سازمان تجارت جهانی (WTO):

ثبت توافق در چارچوب موافقتنامه‌های WTO و استفاده از ماده ۲۱ (امنیت ملی) برای بررسی تحریم‌های یکجانبه.

شکایت ایران به WTO در صورت تحریم‌های غیرقانونی آمریکا، همانند پروندهٔ ۲۰۱۸ ایران علیه آمریکا (DS۵۷۴).

3. شورای امنیت:

تصویب توافق تحت فصل هفتم منشور ملل متحد، که نقض آن را «تهدید علیه صلح» اعلام می‌کند و امکان مداخله قضایی یا نظامی را فراهم می‌آورد.

تعلیق حق وتوی آمریکا در پرونده‌های مرتبط با نقض این توافق، از طریق اصلاح موقت آیین‌نامه شورای امنیت (ماده ۲۷ منشور).

سناریوهای مقابله با بدعهدی آمریکا

سناریوی ۱: خروج یکجانبهٔ آمریکا از توافق

واکنش پیش‌بینی‌شده:

فعال‌شدن تحریم‌های خودکار علیه آمریکا طبق قطعنامه شورای امنیت.

آغاز طرح پرونده در ICJ با استناد به معاهده مودت ۱۹۵۵ ایران و آمریکا (که هنوز لغو نشده است).

تحریم متقابل اتحادیه اروپا علیه شرکت‌های آمریکایی تحت «مقرنامه بلوکات» (Blocking Statute).

سناریوی ۲: تأخیر در لغو تحریم‌ها

واکنش پیش‌بینی‌شده:

دریافت غرامت روزانه از صندوق جبران خسارت.

کاهش تدریجی تعهدات ایران تحت نظارت IAEA (مانند افزایش سطح غنی‌سازی).

محدودیت‌های ساختاری و راهکارهای نوآورانه

مشکل وتوی قدرت‌های بزرگ در شورای امنیت:

استفاده از «ائتلاف داوطلبانه» کشورها برای اجرای تحریم‌ها خارج از چارچوب شورای امنیت، همانند تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه در اوکراین.

نوسان در روابط اروپا و آمریکا:

ایجاد «کمیته نظارت سه‌جانبه» متشکل از نمایندگان اتحادیه اروپا، چین و روسیه برای بررسی اجرای توافق.

ریسک تغییر دولت در آمریکا:

الزام دولت آمریکا به تصویب توافق در کنگره با اکثریت دوسوم (طبق ماده II قانون اساسی آمریکا) تا توافق به «معاهده مصوب کنگره» تبدیل شود و لغو آن نیازمند رأی گیری مجدد باشد.

توافق به مثابه یک سیستم زنده

ضمانت اجرایی توافق ایران و آمریکا باید به گونه‌ای طراحی شود که خود-تضمین‌کننده باشد. این یعنی:نقض توافق، بلافاصله هزینه‌های سنگین سیاسی، اقتصادی و حقوقی برای طرف متخلف ایجاد کند.نهادهای بین‌المللی به جای نقش «ناظر»، به «دژبان» توافق تبدیل شوند.

توافق به شبکه‌ای از تعهدات چندجانبه گره بخورد که خروج از آن، به معنی خروج از نظم بین‌المللی باشد.
این چارچوب تعریفی و تقدیمی، با تبدیل توافق به یک سند ضدشکنندگی، می‌تواند مانع از تکرار فاجعهٔ برجام شود.