گفتاری از آیت‌الله مصباح در باب شرایط استجابت دعا

گروه فرهنگي «خبرگزاري دانشجو»؛ با اينكه خداوند در قرآن كريم وعده استجابت دعا را داده و فرموده: «اُدْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ» چرا معمولاً دعاها مستجاب نمى‌شوند؟ آيا براى استجابت دعا شرايطى وجود دارد؟ براى همه كسانى كه به امر الهى به دعا مى‌پردازند، اين سوال مطرح مى‌شود.

علماى علم كلام مى‌گويند: تخلف در «وعيد» ممكن است و چنين كارى عقلا قبيح نيست، ولى تخلف در «وعده» عقلا قبيح است و انجام فعل قبيح بر خداوند محال است، پس تخلف از اجابت كه در اين آيه «وعده» داده شده عقلا قبيح است.

به فرض آن كه هيچ دليل عقلى نيز بر اين مطلب نداشته باشيم، خود قرآن مى‌فرمايد: «اِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْميعادَ» خداوند در وعده تخلف نمى‌كند؛ همين آيه كافى است كه ما منتظر اجابت همه دعاهاى خود از سوى خداوند باشيم.

با توجه به لزوم وفاى به وعده و تأكيد الهى بر اين مطلب، پس علت مستجاب نشدن دعاهاى ما چيست؟ اين مطلب مكرراً از ائمه اطهار عليهم السلام سوال مى‌شد و آن بزرگواران نيز متناسب با فهم سوال كننده جواب هايى به اشخاص گوناگون مى‌دادند.

در بعضى از روايات، براى دعاكننده شرايطى ذكر شده يا براى دعا، آداب و اوقات خاصى تعيين گرديده است.

آيا اين موارد به معناى مقيد كردن اطلاق آيات است؟ يعنى آيا دعاى ما به شرطى مستجاب مى‌گردد كه در فلان زمان، فلان مكان و فلان حال باشد؟ اگر در غير از اوقات و حالات خاصى باشد وعده خداوند تحقق نخواهد يافت؟ يا اينكه اين روايات معناى ديگرى دارد؟

براى فهم بهتر اين آيه لازم است در آن دقت بيشترى كنيم:

1ـ «اُدعُوا» يعنى چه؟ آيا معناى «دعا» اين است كه خواسته خود را بر زبان بياوريم، هر چند معناى آن را نفهميم؟ يا حتى اگر معناى آن را مى‌فهميم بدان توجه نداشته باشيم؟ يا در صورت توجه به معناى آن، با ميل باطنى مان موافق نباشد؟

دعا بايد همراه با خواست جدى قلبى باشد و انسان در وقت دعا توجه كند كه چه مى‌خواهد؛ واقعيت اين است كه بسيارى از دعاهاى ما از روى عادت و صرف لقلقه زبان است؛ عادت كرده ايم بعد از نماز چند جمله دعا كنيم بدون آن كه توجه جدى يا واقعاً درخواست از خدا داشته باشيم.

2ـ دعا بايد مصداق «اُدْعُونى» باشد؛ يعني درخواست فقط از خدا باشد. اگر انسان شرايط مذكور را رعايت كند، ولى دل او متوجه خدا نباشد واقعاً دعا نكرده است؛ مثلاً ما درخواست علم مى‌كنيم، واقعاً هم علم را دوست داريم، در درخواست خود نيز جدى هستيم، اما تصور مى‌كنيم كه عالم شدن به خدا ربطى ندارد و فقط به سعى و كوشش خودمان بستگى دارد.

مى‌گوييم: «اَللّهُمَّ اِنّى اَسْأَلُكَ عِلْماً نافِعاً وَ عَمَلا صالِحاً...» ؛ پروردگارا، علم سودمند و كردار شايسته از تو طلب مى‌كنم؛ چنين دعاهايى كه صرف تكلم برخى الفاظ است و در واقع خواستن از خدا نيست، هيچ گاه به اجابت نخواهد رسيد؛ چون درخواست واقعى ما از خدا نيست، بلكه به اسباب مادى و قدرت خود متكى هستيم.

علت عدم استجابت اين گونه دعاها همين مطلب است كه آنها اعتقادى به قدرت خدا ندارند و به واقع از او چيزى نمى‌خواهند، بنابراين دعاى واقعى آن است كه درخواست از خدا باشد و معتقد باشيم كه اعطاى مطلوب تنها به دست اوست، وگرنه نوعى تشريفات خواهد بود.

3- نکته دیگر مربوط به لوازم استجابت دعاست؛ ممکن است از خداوند درخواستی داشته باشیم و صلاح خود را در استجابت آن دعا دانسته و آن را موجب کسب کمال بدانیم، اما در تشخیص مصداق دچار اشتباه شده باشیم.

برخی درخواست های ما از خداوند، مانند خواست بچه ای است که چیزی از والدین خود می خواهد، ولی به ضرر آن آگاه نیست؛ چون اگر از زیان های آن مطلع بود، آن خواهش را مطرح نمی کرد.

در دعای افتتاح هم به این مطلب اشاره شده است؛ «و لعل الذی ابطا عنی هو خیر لی لعلمک بعاقبة الامور» شاید تاخیر تو در استجابت دعاهای من به مصلحت بوده و برای من بهتر باشد؛ چون تو از عاقبت کارها و مصالح و مفاسد زندگی خبر نداری.

علاوه بر موارد مذکور، در روایات علل دیگری نیز برای مستجاب نشدن دعا ذکر شده است؛ مثلاً در برخی روایات آمده است: مردمی که «امر به معروف» و «نهی از منکر» را ترک کنند، خداوند آنها را به دو بلا گرفتار می سازد: نخست اينكه دعای آنها مستجاب نمی گردد و دوم، بدترین و فاسدترین افراد را بر آنها مسلط می گرداند.

شخصی نزد امیرالمومنین علي علیه السلام رفت و از عدم اجابت دعاهایش شکوه کرد، حضرت علت آن را چنین بیان فرمودند: دل های شما در هشت چیز خیانت کرده اند، لذا دعایتان مستجاب نمی شود؛

1- خدا را شناختید، ولی حق او را چنان که باید ادا نکردید

2- به رسول او ایمان آوردید، سپس با سنتش مخالفت کردید.

3- کتاب خدا را خواندید ولی بدان عمل نکردید.

4- می گويید از کیفر و عقاب خدا می ترسید، اما همواره اعمالی مرتکب می شوید که شما را به آن کیفر و عقاب نزدیک می کند.

5- می گويید به پاداش الهی مشتاقید، لکن همواره کاری می کنید که شما را از آن پاداش الهی دور می سازد.

6- از نعمت های خدا بهره می برید و شکر او را بجا نمی آورید.

7- به شما گفته شده که دشمن شیطان باشید، ولی شما با او دوستی می کنید.

8- عیوب مردم را نصب العین خود کرده اید و از عیوب خود غافلید.

حضرت علي (ع) با بيان اينكه با این همه، چگونه انتظار دارید دعایتان مستجاب شود، در حالی که خود درهای آن را بسته اید، فرمودند: تقوا پیشه کنید، اعمال خود را اصلاح کنید، نیات خود را صادق گردانید، امر به معروف و نهی از منکر کنید تا دعای شما مستجاب شود.