بحران مدیریت یا بحران سیل؟!

از دهه­ ۱۳۲۰ سدسازی در ایران متناسب با فناوری ­های روز به صورت ویژه دنبال شد و در مجموع طی این سال‌ها ایران توانست رتبه سوم سدسازی در دنیا را با ۱۷۲ سد به ظرفیت ۵۱۷۶۵ میلیون مترمکعب به‌بهره‌برداری داشته باشد (براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اکنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد).

یکی از دلایل اصلی برای احداث سد‌ها در کشور جلوگیری از خسارات زیان­بار سیل بود. حال سوال اصلی ما اینجاست که چرا سیلاب­های اخیر نتوانسند در سد‌ها آرام بگیرند و شاهد آوارگی هموطنان شدیم؟! جواب این سوال را باید در شیوه­‌های متفاوت و ناهماهنگ مدیران آبی طی چندین سال اخیر یافت.

زمانی که مدیریت استانی جایگزین مدیریت حوض‌ه­ای شد و آبریز‌های ما چندین صاحب پیدا کردند و هر استان و شاید بدتر از آن هر شهر، روش مدیریتی خودش را بر بخشی از حوضه ­های آبریزی که تملکش را در اختیار داشت اعمال نمود. اجازه­ی ساخت‌وساز‌های با مجوز و بدون مجوز در کنار بستر رودخانه داده شد، پایین دست لایروبی می­کرد بالادست این کار را انجام نمیداد و عملا کار بی­فایده بود.‌ای کاش اگر استانی هم شد لااقل همه یک سیاست واحد را دنبال می­ کردند؛ این وضعیت در مورد سد‌ها هم به همین شیوه بود. سد خوب بود، ولی نه به این تعداد. زمانی که با اجبار نمایندگان برای سد‌سازی در استان‌های مختلف بدون در نظر گرفتن عواقب و مشکلات پیش­روی سد‌ها رو برو شدیم و روی هر رودخانه بزرگ و کوچکی سدی احداث کردیم و ضمن گرفتن قدرت خودپالایی از رودخانه­ها، کوهی از رسوبات را مهمان­های همیشگی مخازن سدهایمان کردیم. راهکار حذف رسوبات را نیاکانمان می­دانستند، ولی چرا ما فرزندان ناخلف راه روشن گذشتگان را ادامه ندادیم؟ راهشان آبخیزداری بود، آبخیزداری یعنی اینکه بتوانی آب را در حوضه نگهداری کنی و جلوی طغیان­گری­اش را بگیری، ولی نه با سد‌های بزرگ با درخت، با مرتع­داری و کار‌های بیشمار دیگر.

بعضی از مدیران سد، مخالف اجرایی شدن آبخیزداری در بالادست سد‌ها بودند و دلیلشان هم این بود که آب کمتری به سد‌ها وارد می‌شود، ولی غافل از اینکه این طرح­ها علاوه بر جلوگیری از رسوب در سد، منابع زیرزمینی را هم تغذیه می ­کردند. طرح­های آبخیزداری به آن صورت عملیاتی نشدند، سد‌ها هم در حال حاضر از رسوبات پر هستند و آن بخش خالی هم باید بارش­های پاییز وزمستان را ذخیره کند برای مصارف بهار و تابستان، دیگر جایی برای سیلاب­هایی که همیشه هستند و دوره­ی بازگشت دارند نیست. باید بدانیم که در اکثر موارد سیلاب به تنهایی نمی­تواند ویرانگر باشد این گل ولای و رسوبات هستند که می­ توانند روستایی را به یکباره محو کنند. وقتی قرار است سیل بیاید و سد‌ها جایی برای نگهداری آب ندارند، چاره چیست؟! یک راه بیشتر ندارد و آن هم برگشتن به شیوه­ی مدیریت گذشتگان و آن هم هدایت آب به زیرزمین.

اگر آبخیزداری به خوبی انجام می‌­شد، در سیلاب­های اخیر شاهد این همه رسوبات و به تبع آن خسارات بعد آن نبودیم، اگر سیلاب را در مسیری هدایت می‌کردیم که به آب‌خوان­‌ها وصل می‌­شد، سرعت و حجم سیلاب فروکش می­‌کرد. اگر به جای رهاسازی آب سد‌ها و به زیر آب رفتن روستاها، کانال­هایی برای انتقال آب در شرایط اضطراری از سد به زیرزمین احداث می‌کردیم مطمئنا خسارات کمتری داشتیم و این نعمت الهی را به نقمت تبدیل نمی­‌کردیم.