قدمت 70 ساله سیاست‌های کنترل جمعیت در ایران/ رضاخان و محمدرضاشاه برای کاهش جمعیت کشور چه کردند؟

گروه اجتماعی «خبرگزاری دانشجو»؛ سیاست های کنترلی برای کاهش جمعیت در ایران سابقه 70 ساله دارد. قبل از انقلاب و در سال 1320 توجه به این مسئله آغاز شد و در آن زمان مسائلی چون کنترل بارداری برای کاهش مرگ و میر مادر و کودک، بهداشت مادر و کودک، سلامت مادر و کودک، آموزش بهداشت خانواده مطرح گردید.

«هاجر تربیت» در سال 1320 که ایران جمعیت حدود 11 میلیون نفر بود، فعالیت‌های کنترل جمعیت را از طریق تهیه و ارائه گزارشی اسفبار از مرگ و میر مادران و کودکان آغاز کرد.

برای این منظور اقداماتی نیز انجام شد که از جمله آنان می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- ورود لوازم و خدمات ضدبارداری توسط سربازان متفقین با همکاری بنیاد «راه»
2- تأسیس انجمن بهداشت خانواده
3- با حمایت «سازمان همکاری بین‌المللی» در برنامه «اصل چهار» که بخشی از برنامه‌های آموزش روش‌های جلوگیری بود، فعالیت‌های کنترل جمعیت آغاز شد. 

این اقدامات در زمان محمدرضا شاه نیز پیگیری شد.

از سال 1330 تا 1356، مباحثی چون سلامت و بهداشت مادر و کودک، فاصله‌گذاری بین حاملگی‌‌ها برای سلامت مادر و فرزند، تنظیم خانواده و جمعیت، ایجاد موالید برنامه‌ریزی شده، ایجاد موالید خواسته، کمک به خانواده در مورد اتخاذ تصمیم در مورد تعداد فرزندان، خدمات بهداشت باروری، کاهش مرگ و میر نوزادان و کاهش سقط جنین مورد توجه قرار گرفت.

ستاره فرمانفرمائیان در سال 1330 با مأموریت از شورای تحدید موالید آمریکا و سازمان ملل وارد ایران می‌شود و کنترل جمعیت ایران را از طریق سازمان‌های غیردولتی و مطب‌های خصوصی برای جمعیت ایران که در آن زمان 14 میلیون نفر بود (انجمن بهداشت خانواده وابسته به سازمان ملل، مسئولان وزارت بهداری، سپاه بهداشت مشوقین روستایی) آغاز می‌کند.

از سال 1330 تا سال 1355 اقدامات زیر در دستور کار قرار می گیرد:

1- ایجاد سازمان بهداشت بین‌المللی در سال 1330 برای تشریح روش‌های پیشگیری از بارداری
2- ورود برنامه‌ کنترل جمعیت در برنامه‌ سوم توسعه
3- با تأسیس اداره بهداشت مادران و کودکان در وزارت بهداری قرص و IUD وارد ایران شد.
4- در سال 1337 انجمن‌ راهنمای بهداشت خانواده برای ارائه خدمات تنظیم خانواده ایجاد شد.
5- ایجاد مشوقین روستایی (مشابه رابطین) جهت آموزش زنان روستایی برای کنترل جمعیت
6- برنامه‌ریزی، آموزش‌، تحقیقات، ارزشیابی، هماهنگی، نظارت برای اجرای برنامه‌های تنظیم جمعیت با زیرپوشش گرفتن 500 هزار زن در پنج سال
7- برنامه عمرانی چهارم (51-1347) با هدف رسیدن به رشد یک درصد جمعیت طی 20 سال
8- تأمین دارو و وسایل جلوگیری از بارداری برای یک میلیون و 90 هزار زن در سن باروری
9- اجرای برنامه 244/438/30 بار مراجعه به مردم
10- آموزش در دبیرستان‌ها و مدارس عالی درباره موضوع کنترل جمعیت
11- تأسیس چهار مرکز جمعیت شناسی
12- تأسیس مراکز شبانه‌روزی سپاهیان خدمات اجتماعی زنان
13- تأسیس مرکز اسناد جمعیت و تنظیم خانواده
14- اجرای 125 طرح تحقیقات جمعیتی
15- اعزام 340 نفر به خارج از کشور برای کسب آموزش، تجربه و مهارت لازم در کنترل جمعیت
16- آموزش 251/239 نفر کادر پزشکی و پرستاری
17- اجرای 75 پروژه برای کنترل جمعیت
18- در سال 1345 با دومین سرشماری بر توجه بیشتر به کنترل جمعیت و فعالیت بیشتر وزارت بهداری تأکید شد.
19- در سال 1346 معاونت جمعیت و تنظیم خانواده در بهداری ایجاد شد و فعالیت‌های کنترلی افزایش یافت.
20- ایجاد مراکز خدمات اجتماعی زنان در بهداری (1347)
21- از سال 1347 سپاه بهداشت و دانش برای تسهیل انتقال پیام‌های تنظیم خانواده به روستاها رفتند.
22- ارزشیابی مکرر فعالیت‌های فوق
23- ایجاد قانون عقیم‌سازی در سال (1350) و زمینه‌سازی برای قانونی کردن سقط در سال 1351

این اقدامات در سال 55 شکل جدی تری به خود گرفت و در همان سال وزارت بهداشت و سازمان رفاه اجتماعی ادغام و وزارت بهداری و بهزیستی تأسیس شد. معاونت جمعیت و تنظیم خانواده از جمله معاونت هایی بود که به این بخش توجه نشان داد و انجمن تنظیم خانواده عضو فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های تنظیم خانواده IPPF هم در همین راستا شکل گرفت.

از جمله اقدامات دیگر آن سالها می توان به ایجاد کلینیک‌های وابسته به غیردولتی‌‌ها و سازمان‌هایی مانند:

- انجمن راهنمای بهداشت خانواده
- سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی
- بنگاه حمایت مادران و نوزادان
- سازمان زنان ایران
- خیریه فرح همسر شاه
- شیروخورشید سرخ
- شرکت ملی نفت ایران
- دانشگاه‌های ایران
- خیریه‌ها و

- بخش خصوصی اشاره کرد.

همچنین در سال 55 قانون جدیدی برای عقیم‌سازی با عنوان ماده 5 قانون جزا به تصویب رسید که اعمال جراحی برای پیشگیری با شرایط زیر مجاز شد:
1- رضایت همسر
2- دارا بودن دو فرزند

در همان زمان از تولد یک میلیون و 300 هزار کودک در مدت پنج سال پیشگیری شد و تجدیدنظر در قوانین سقط جنین درخواست گردید. تا آن زمان طبق ماده 84 قانون جزا، زنان برای سقط ، یک تا سه سال حبس تأدیبی داشتند و پیگیری انجمن تنظیم خانواده منجر به تغییر قانون و آزادی مشروط سقط جنین شد.

همچنین برنامه ششم با هدف جلوگیری از تولد دو میلیون کودک ناخواسته با بودجه میلیون 19 ریال تصویب شد.