چرا ائمه جماعات مساجد وظیفه خود را فقط «اقامه نماز» می‌دانند؟!/ بیش از 80 درصد خدام مساجد فقیر هستند

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو»؛ با توجه به نامگذاری امسال به نام سال «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» توسط مقام معظم رهبری، مسئولیت بخش‌های مختلفی که هر یک به نوعی متولی امر فرهنگ جامعه هستند، سنگین‌تر از سال های گذشته است. در این راستا ارگان‌ها، نهادها و افراد رسمی و غیر رسمی زیادی چه با آرم و لوگوی فرهنگی مشخص و رسمی و چه به صورت غیررسمی در این زمینه وظایفی را برعهده دارند.

یکی از اقشاری که شاید لوگوی رسمی در حوزه فرهنگ نداشته باشند اما نقش بسزایی در حوزه‌های فرهنگی و به خصوص در ارتباط با جوانان و فرهنگ‌سازی در محله‌ها ایفا کنند، ائمه جماعات مساجد هستند اما متاسفانه بسیار مشاهده می‌شود که ائمه جماعات غالبا وظایف خود را محدود به اقامه نماز در مساجد می‌دانند و آنچنان که باید و شاید در زمینه مسایل فرهنگی در حوزه مسجد و محله‌ها فعال نیستند.

به همین منظور گفتگویی داشتیم با حجت‌الاسلام حمید مشهدی آقایی؛ معاون فرهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد و از او در خصوص وضعیت فعلی مساجد و ائمه جماعات مساجد سوالاتی پرسیدیم.

مؤلفه‌هایی که برای انتخاب امام جماعت مورد توجه قرار می‌گیرد

«خبرگزاری دانشجو» - ائمه جماعات مساجد از طریق مرکز رسیدگی به امور مساجد انتخاب می‌شوند. چه فاکتورهایی برای انتخاب این ائمه جماعات وجود دارد؟

مشهدی آقایی: ما در انتخاب ائمه جماعات دخالت مستقیم نداریم و خود مردم معتقدیم باید ائمه جماعات را بپسندند و انتخاب کنند. لذا نزدیک به هشتاد درصد از ائمه جماعاتی که اکنون در مساجد مشغول هستند توسط مردم انتخاب می‌شوند. اما در برخی مساجد که جدیدا تأسیس شده‌اند و ممکن است مردم کسی را برای سمت امام جماعت نشاسند به ما نامه می‌دهند و ما برای آنها امام جماعت انتخاب می‌کنیم. اما رویه ما این نیست که امام جماعت را خودمان ابتدا به ساکن انتخاب و انتصاب کنیم چون اعتقاد داریم که مردم و امام جماعت باید مدتی فعالیت‌های یکدیگر را ببینند و اگر توافقی بین آنها حاصل شد امام جماعت انتخاب می‌شود.

هنگامی که مراجعه می‌کنند تا حکم امام جماعت صادر شود ما در آنجا مولفه‌هایی را مدنظر قرار می‌دهیم. اولا امام جماعت از نظر سطح تحصیلات باید حداقل سطح دو حوزه علمیه را داشته باشد. علاوه بر این، باید در یک آزمون و مصاحبه شفاهی علمی و فرهنگی نیز شرکت کند. چون امام جماعت مدیر فرهنگی مسجد نیز هست. لذا هسته گزینش و مصاحبه‌ای وجود دارد که تشخیص می‌دهد آیا امام جماعتی که از نظر علمی شرایط لازم را دارد از نظر مدیریت هم می‌تواند این نصاب لازم را داشته باشد؟ در واقع، امام جماعت نباید صرفا نماز بخواند بلکه باید مدیری باشد که بتواند برنامه‌های فرهنگی مسجد و حتی محل را رهبری کند. در مجموع، کسی که سابقه نسبتا خوبی در فعالیت‌های فرهنگی داشته باشد و حد نصاب علمی را نیز کسب کند می‌تواند به عنوان امام جماعت انتخاب شود.

کمبود امکانات و ناهماهنگی بین امام جماعت و هیات امنا باعث ضعف فعالیت‌های فرهنگی است

«خبرگزاری دانشجو» - در بسیاری از مساجد ائمه جماعات فعالیت خود را تنها محدود به اقامه نماز جماعت می‌کنند و نسبت به فعالیت‌های فرهنگی دیگر کم توجه هستند. چه نقصان‌هایی باعث این مساله می‌شود؟

مشهدی آقایی: نمی‌توان گفت که اکثر مساجد توجه به فعالیت‌های فرهنگی ندارند بلکه بحث قوت و ضعف است. به هر حال هر مسجدی پایگاه بسیج و نهادهای فرهنگی دیگر دارد و این نهادها کار فرهنگی انجام می‌دهند که امام جماعت این فعالیت‌ها را مدیریت می‌کند. البته ممکن است گاهی اوقات نیز امام جماعت مانع شود. اما به طور کلی، جایی که پایگاه فرهنگی خوبی دارد امام جماعت خوبی هم دارد که آنجا را به خوبی مدیریت می‌کند. هر جا هم امام جماعت ضعیف است فعالیت‌های فرهنگی هم ضعف دارد.

دلایل ضعف فعالیت‌های فرهنگی در مساجد متنوع است. یکی از دلایل این است که مساجد امکانات زیادی ندارند. چون مساجد، دولتی نیستند که بودجه خاصی داشته باشند بلکه توسط مردم اداره می‌شوند. در مناطق مختلف نیز سطح بهره‌برداری مردم از امکانات مادی متفاوت است و طبیعی است که نقصان‌هایی در این زمینه وجود داشته باشد. بحث فضا هم بحث بسیار مهمی است چون برخی از مساجد حتی برای نماز خواندن هم فضای کافی ندارند و نمی‌توان کار فرهنگی دیگری در آنها انجام داد. نکته دوم این است که برخی ناهماهنگی‌ها بین امام جماعت و هیات امنا وجود دارد. مثلا امام جماعت می‌خواهد کار کند اما هیات امنا با او همکاری نمی‌کنند چون خودشان مسجد را ساخته‌اند و می‌خواهند مسایل را به شیوه خود پیش ببرند.

خود امام جماعت نیز در این زمینه مهم است. شاید امام جماعت یک آدم خوب و قوی باشد اما به دلیل اشتغالاتی که دارد فرصت رسیدگی به فعالیت‌های فرهنگی را نداشته باشد. از سوی دیگر، شاید توان لازم برای انجام این فعالیت‌ها را نیز نداشته باشد. نکته دیگر، وجود مراکز فرهنگی متعدد در این عرصه است. یک زمانی در حوزه فرهنگ دینی تنها مسجد و هیات وجود داشت. اما الان بهترین سخنرانی‌ها از تلویزیون پخش می‌شود یا مراسم احیا در مکان‌های مختلف را تلویزیون نشان می‌دهد. حال، یک مسجد چقدر باید زحمت بکشد تا سخنران و مداح و قاری درجه یک داشته باشد؟ وقتی تمام این عوامل را در کنار هم در نظر بگیریم می‌بینیم که باعث شده‌اند مساجد در برخی از زمینه‌ها ضعیف عمل کنند.

دوره‌هایی که ائمه جماعات می‌گذرانند

در برخی از زمان‌ها مثل تابستان، ماه رمضان و ماه محرم فعالیت‌های فرهنگی مساجد بهتر می‌شود اما گاهی این فعالیت‌ها فروکش می‌کند. آنچه در حوزه امور مساجد مربوط به ما می‌شود این است که برای توانمندسازی ائمه جماعات برنامه‌هایی را تدارک ببینیم. مثلا الان دوره‌های روانشناسی مخاطب، برنامه‌ریزی فرهنگی، جریان شناسی فرهنگی و سیاسی، روش بیان احکام، تفسیر و نهج البلاغه و ... برای ائمه جماعات وجود دارد. همچنین در مجله ترویجی – آموزشی که برای ائمه جماعت ارسال می‌کنیم تمام این موارد پیش بینی شده است. البته هنوز تا نقطه مطلوب فاصله داریم.

ضرورت توانمندسازی ائمه جماعات

«خبرگزاری دانشجو» - در برخی از مساجد ائمه جماعات محل نزاع هستند. مثلا ممکن است برخی از آنها فعالیت‌های اقتصادی خارج از عرف یا برخی مسایل اخلاقی داشته باشند. مرکز چه اقداماتی در این موارد انجام می‌دهد؟

مشهدی آقایی: طبق آماری که ما در اختیار داریم این که امام جماعت فعالیت‌های اقتصادی خارج از عرف یا مشکلات اخلاقی داشته باشد، زیاد نیست و این مساله خیلی کم اتفاق می‌افتد. بیشترین مشکل در حوزه تفاوت فکرها و سلیقه‌هاست. البته، ممکن است امام جماعت خطایی هم داشته باشد اما بیشترین مساله عدم هم افقی فکری و سلیقه‌های کاری است.

گاهی تفاوت سنی بین نسل‌ها باعث این اتفاق می‌شود. گاهی هم سلیقه‌های متفاوت منجر به بروز مشکلاتی می‌شوند. مثلا من به عنوان امام جماعت یک روش را می‌پسندم اما دوستان در پایگاه بسیج ممکن است روش دیگری را قبول داشته باشند. در میان 2500 مسجد استان تهران مشکلات چندانی در این زمینه وجود ندارد. اما هیات حل اختلافی داریم که به این اختلافات رسیدگی می‌کند. نکته اصلی، توانمندسازی ائمه جماعات است. به گونه‌ای که آنها قدرت اداره مسجد هم از جهت نیروی انسانی و هم از جهت امکانات را داشته باشند. اگر به این مسایل پرداخته شود فکر می‌کنم بسیاری از مشکلات مساجد مرتفع شود.

تأثیر روحیه امام جماعت در برقراری ارتباط با مردم

«خبرگزاری دانشجو» - چقدر ائمه جماعات خود را موظف می‌دانند که بعد از نماز در مسجد حضور داشته باشند و با مردم ارتباط برقرار کنند؟

مشهدی آقایی: این مساله بستگی به روحیه امام جماعت دارد. الان امام جماعت‌هایی هستند که سن بالایی دارند و شاید کمتر حوصله داشته باشند اما باید یادمان باشد که ایشان زمانی که جوان‌تر بود حوصله داشت و یک یا دو نسل را تربیت کرده و حالا به این سن رسیده است. زمانی که مسجد در آن محل وجود نداشته این امام جماعت عبا و عمامه را کنار گذاشته و این مسجد را ساخته و توسعه داده و نسل‌هایی را تربیت کرده و شهدای مسجد را که الان عکسشان در مسجد است او به جبهه فرستاده اما حالا توان گذشته را ندارد. بعضی از ائمه جماعات نیز وقت ندارند یا این که شاید زبان ارتباط برقرار کردن با مردم و جوانان را نداشته باشند.

گاهی اوقات هم خادمان در این زمینه موثر هستند. مثلا امام جماعت و مردم گاهی می‌خواهند در مسجد بمانند اما خادم در را قفل می‌کند و می‌رود. البته خادم هم گاهی مشکل دارد و راهش دور است. منزل خادم باید کنار مسجد باشد و راه‌حل این مشکل این است که مسجد خانه‌ای برای خادم داشته باشد.

مساجد در تابستان رونق می‌یابند

«خبرگزاری دانشجو» - مساجد معمولا تنها در زمان نماز باز هستند و سایر مواقع بسته می‌شوند و مردم عملا نمی‌توانند زمان زیادی را در مساجد بگذرانند. برای حل این مشکل راهکاری اندیشیده شده است؟

مشهدی آقایی: الان در حدود 600 مسجد نماز صبح برگزار می‌شود و در همین تعداد هم مسجد داریم که درهای آنها همیشه باز است. مثلا پایگاه بسیج فعال یا کتابخانه خوب یا واحد خواهران فعالی دارد که در مسجد فعالیت می‌کنند و در مسجد همیشه باز می‌ماند. برخی از مساجد نیز در تابستان‌ها همیشه باز هستند. در تابستان حتی مساجد روستاها که در سایر ایام سال تعطیل هستند باز و فعال می‌شوند چون روحانی از تهران یا قم برای آنها اعزام می‌شود اما ما در این زمینه در نیمه دوم سال مشکل داریم.

طرح «پرچمداران بهشت» و تجلیل از ائمه جماعات فعال

با این حال، چند اقدام برای رفع این مشکل انجام داده‌ایم. یکی این که در طرحی به نام «پرچمداران بهشت» به دنبال شناسایی و تجلیل از ائمه جماعاتی هستیم که در این زمینه فعال هستند و هر سه وعده نماز بخصوص نماز صبح را اقامه می‌کنند. یکی دیگر از اقداماتی که انجام داده‌ایم شناسایی عوامل موثر در ایجاد این مساله و رفع آنهاست. طبق تحقیقات میدانی که انجام شده به این نتیجه رسیدیم که در این زمینه چند مشکل وجود دارد. یکی اینکه در برخی موارد فاصله محل زندگی امام جماعت با مسجد زیاد است و برای طی مسیر دچار مشکل می‌شوند.

مشکلاتی که برای خادم‌ها وجود دارد باعث بسته شدن مساجد می‌شود

خادم‌ها هم در این زمینه مشکل دارند و این مساله در مورد خادم‌ها مشکل سازتر است چون خادم باید در را باز و مسجد را آماده حضور نمازگزاران کند. برخی معتقدند چند خادم باید در مسجد حضور داشته باشند اما در مسجد باید یک نفر حضور داشته باشد و همان یک نفر پاسخگو باشد. در اداره‌ها نگهبان‌ها به نوبت شیفت می‌دهند اما ما انتظار داریم یک خادم، بیست و چهار ساعته در مسجد حضور داشته باشد و همزمان کار نگهبانی و دربانی و پذیرایی و حفاظت از مسجد را نیز انجام دهد.

این در حالی است که خدام درآمد مشخصی ندارند و درآمد آنها از محل کمک‌های مردم تأمین می‌شود. اکنون بیش از هشتاد درصد از خدام مساجد جزو فقرای جامعه هستند. ما اکنون برای خدام آموزش بهداشت، آموزش حفاظت فیزیکی و آموزش آتش نشانی داریم و می‌گوییم بیش از 500 هزار تومان هم نمی‌توانیم به آنها بدهیم. مردم در برخی از مناطق می‌توانند به این مساله کمک کنند و مساجدی که به این امر توجه می‌کنند همیشه باز هستند اما در روستاها یا برخی از مناطق شهری دیگر مردم توان انجام این کار را ندارند. یا باید مردم در این زمینه اقدام کنند یا خیرین یا دولت و متولیان امر مثل سازمان اوقاف یا سازمان تبلیغات اسلامی و شهرداری‌ها باید این کار را انجام دهند. البته ما مشغول انجام مذاکراتی برای حل این موضوع هستیم.

کمترین و بدترین مکان‌ها در مساجد به خانم‌ها اختصاص دارد

«خبرگزاری دانشجو» - در غالب مساجد بین فضای فیزیکی مربوط به خانم‌ها و فضای فیزیکی آقایان تناسبی وجود ندارد و قسمت مربوط به آقایان بزرگ‌تر و تمیزتر است. در حالی که معمولا تعداد زنانی که در مسجد حاضر می‌شوند از آقایان بیشتر است و همچنین زنان با کودکان خود به مسجد می‌آیند و این مساله می‌تواند در بزرگسالی روی گرایش یا عدم گرایش آنها به مسجد اثر بگذارد.

مشهدی آقایی: بله متاسفانه این مساله وجود دارد. در برخی از مساجد قسمت خانم‌ها در طبقه سوم قرار دارد در حالی که بالا رفتن از سه طبقه برای یک خانم جوان هم مشکل است چه برسد به یک خانم پیر. این مساله هم در حال پیگیری است. همچنین در حال پیگیری برای نصب دوربین‌های مداربسته هستیم تا در قسمت خانم‌ها نیز امکان استفاده از سخنرانی‌ها و برنامه‌های قسمت آقایان وجود داشته باشد. از سوی دیگر، خانم‌ها باید حضور بیشتری در فعالیت‌های فرهنگی مساجد داشته باشند. گاهی خانم‌ها در فعالیت‌های فرهنگی بیشتر جنبه مصرف کننده را دارند و کمتر به تولید برنامه‌های فرهنگی می‌پردازند که باید در این زمینه اقداماتی صورت گیرد. طبق طرحی که ریخته‌ایم در شورای فرهنگی مسجد دو نفر از خواهران حضور دارند که هدفمان از این مساله این است که واحد خواهران مسجد فعال باشد.

معمولا کمترین جا و بدترین جا در مساجد برای خانم‌هاست. بخشی از این قضیه به فرهنگ‌سازی بر می‌گردد که البته خود خانم‌ها می‌توانند در این زمینه موثر باشند. الان روی طرح «الگوی کریمانه حضور بانوان در مسجد» مطالعه می‌کنیم. یک نفر برای من نامه نوشته بود که قسمت رنگ و رو رفته و رفو شده پرده‌ای که قسمت خانم‌ها و آقایان را از هم جدا می‌کند رو به خانم‌ها و قسمت تمیز و سالم آن به طرف آقایان است. ما در این زمینه می‌توانیم پرده‌هایی طراحی کنیم که مثلا طرح محراب داشته باشند تا وقتی خانم‌ها به آنها نگاه می‌کنند ایجاد طراوت کند.

البته، می‌دانید که فرهنگ‌سازی مشکل است چون هیات امنای مسجد که می‌خواهد هزینه کند به گونه دیگری فکر می‌کند. قدیم‌ها بخش خانم‌ها محراب داشت اما الان به دلیل ملاحظات مالی محراب را فقط در قسمت آقایان قرار می‌دهند چون این قسمت امام جماعت دارد اما چه اشکالی دارد قسمت خانم‌ها هم محراب داشته باشد تا خانم‌ها هم بتوانند در محراب نماز بخوانند؟