۱۰ گام تا اجرای مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها

به گزارش گروه دانشگاه «خبرگزاری دانشجو»؛فرزاد توتچی فتیدهی؛ «مهندسی فرهنگ» و یا «مهندسی فرهنگی» در دانشگاه‌ها، همچون سایر طرح‌های نامدار و کلان، بار‌ها و بار‌ها در محافل و مجالس و همایش‌ها و سمینارهای مختلف مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفته است و همواره و هربار در مقابل هجمه‌های ضدفرهنگی دانشگاه‌ها و محیط‌های دانشجویی و آشفتگی‌های شکلی و محتوایی آن پاسخ‌ها و فرمول‌ها و نظریات گوناگونی ارائه شده است که با نگاهی به آن‌ها به این پی خواهیم برد که آن پاسخ‌ها بیشتر در مقوله تئوری و تجزیه و تحلیل‌های فرمولی و نموداری طراحی شده و است هیچگاه به مقوله «کاربردی بودن» توجه جدی نشده است.

برای اجرای طرح مهندسی فرهنگی در دانشگاه مراحلی طراحی شده است که در هر گام و هر پله، بسته به موقعیت دانشگاه، فضای فرهنگی موجود و سایر مسائل مرتبط، مهندسی فرهنگی پی ریزی خواهد شد.

گام اول: دیتاسازی

اولین اقدامی که در هر مجموعه دانشگاهی برای پیاده سازی طرح مهندسی فرهنگی نمود، ارزیابی آماری و اطلاعاتی دقیق از جمعیت و دیتای دانشجویی دانشگاه و ساکنین خوابگاه‌های دانشجویی بر اساس تفکیک رشته‌های تحصیلی، جنسیت، سن، مقطع تحصیلی، شهر محل سکونت و میزان حضور در فعالیت دانشجویی باشد. توجه به این امر به عنوان نقطه آغاز مهندسی فرهنگی به این دلیل می‌باشد که ابتدائاً باید دانست که دانشگاهی که بناست در آن طرح مهندسی فرهنگی اجرا شود از لحاظ بافت جمعیتی و فرهنگی در چه حد و اندازه‌ای است تا بتوان بر اساس آن گام‌های بعدی را طراحی کرد. آمار سنجی باید در فرم‌های مخصوصی انجام شود که بتواند شناسنامه گویای جمعیت دانشجویی و حتی کارمندی و استادی دانشگاه باشد و هر یک از موارد مورد نیاز جهت گروه بندی بافت دانشگاهی نیز باید به تفکیک و در جدوال آماری مشخص گردد.

گام دوم: نیازسنجی

دومین گام در اجرای طرح مهندسی فرهنگی، نیازسنجی دانشگاهی است. نیازسنجی دانشگاهی به این معنی است که در ابتدای امر باید بررسی شود که تاکنون در کدام یک از زمینه‌های فرهنگی در دانشگاه فعالیتی صورت گرفته است و یا به کدام بخش و نیاز فرهنگی دانشجویان کمتر بها داده شده است و حتی در خوابگاه‌های دانشجویی نیز باید به رفع کدام نیاز بیشتر پرداخت و آن را در اولویت برنامه ریزی فرهنگی قرار داد. نیازسنجی در واقع درک خواسته‌ها و تمایلات درونی بطن دانشگاه می‌باشد تا بتواند در اجرای طرح مهندسی فرهنگی گام در مسیری نهاد که خواست مطلوب و مورد تأیید جامعه دانشگاهی باشد.

گام سوم: آسیب‌شناسی

گام سوم در اجرای طرح مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها، آسیب‌شناسی مشکلات فرهنگی دانشجویان در دانشگاه‌ها و خوابگاه‌های دانشجویی می‌باشد. به این آسیب‌شناسی از دو منظر می‌توان پرداخت: ۱. آسیب‌شناسی فرایندهای فعالیت‌های فرهنگی ۲. آسیب‌شناسی مشکلات فرهنگی دانشجویان در این گام که به نام آسیب‌شناسی تبین شده است، مهندسی فرهنگی به هر دوی این مقوله‌ها خواهد پرداخت هر چند که آسیب‌شناسی مشکلات فرهنگی می‌تواند به نوعی در گام اول و به همراه آمارسنجی اجرا شود و هم می‌تواند مستقلاً توسط واحد‌ها و ساختارهای اداره فرهنگی عملی گردد. در مسئله آسیب‌شناسی فرآیندهای فعالیت‌های فرهنگی نیز باید بررسی گردد که تاکنون چه فعالیت‌های فرهنگی در دانشگاه و خوابگاه‌های دانشجویی به مرحله اجرا در آمده است و از آن‌ها که اجرا شده‌اند درصد مطلوبیت و رضایت دانشجویان در قبال همکاری و همیاری دانشگاه چگونه بوده است و از همه مهم‌تر نقش دانشجویان به عنوان نیرویی اصلی و اجرایی فرهنگی در این برنامه‌ها چگونه بوده است. بررسی این امر نیز که مهم‌ترین و رایج‌ترین مشکلات پیش روی فعالیت‌های فرهنگی چیست نیز از اهداف اصلی طراحی این گام بوده است.

 گام چهار: تبیین قوانین فرهنگی

عمل بر اساس قانون، ضابطه، مقررات، آیین نامه، دستورالعمل و در یک کلام «نظاممند کردن و نظاممند بودن»، گام چهارم در راستای اجرای طرح مهندسی فرهنگی در دانشگاه می‌باشد که توجه به این امر از سوی اداره فرهنگی به عنوان مقام مجری و ناظر بر فعالیت‌های فرهنگی ضروری می‌باشد. تبیین قوانین و مقررات فرهنگی برای تشکل‌ها، ستاد‌ها، نهاد‌ها و همه اعضای فرهنگی دانشگاه‌ها و خوابگاه‌ها در کنار مشخص نمودن خط قرمزهای فرهنگی با توجه به سیاستهای دانشگاه‌ها باید در ابتدای امر و قبل از برنامه ریزی فرهنگی تبیین گردد تا همه چیز و همه کس در حیطه فرهنگ دانشگاه‌ها گام بر می‌دارند، با احترام به قوانین فرهنگی دانشگاه و تلاش در جهت اجرای آنان، بستری مناسب را برای اجرای برنامه‌های فرهنگی فراهم آورد.

 به تازگی نیز وزارت علوم، کتابچه‌ای را با مضمون مجموعه قوانین مورد نیاز دانشجویان در بخش‌های مختلف تدوین نموده است که می‌تواند جهت این امر مورد استفاده قرار گیرد. سایر قوانین مورد نیاز نیز از طریق سایت وزارتخانه و نهادهای تابعه مانند معاونت اجتماعی و فرهنگی و دفتر امور فرهنگی قابل دسترسی می‌باشد.

گام پنجم: برنامه ریزی فرهنگی (تقویم فرهنگی)

برنامه ریزی فرهنگی، مهم‌ترین و اساسی‌ترین گام اجرای مهندسی فرهنگی در هر دانشگاهی است. داشتن برنامه منظم برای امور خرد و کلان فرهنگی، زمینه ساز تحقق و به ثمر نشستن اهداف فرهنگی خواهد بود که هر مجموعه دانشگاهی برای خود ترسیم نموده است. برای برنامه ریزی فرهنگی در دانشگاه‌ها، خود باید گام‌ها و اقدامات اساسی و زیربنایی را در این امر در نظر گرفت مهم‌ترین آن‌ها تنظیم تقویم فرهنگی دانشگاه و خوابگاه‌های دانشجویی است.

تقویم فرهنگی در واقع دورنما و پلان فعالیت‌های گوناگون فرهنگی در دانشگاه و خوابگاه‌های دانشجویی است که بر اساس آن اداره فرهنگی و در واقع اتاق مهندسی فرهنگی برنامه ریزی فرهنگی را تحقق می‌بخشد. اشراف بر زمان و فرصت‌های فرهنگی که در طول سال برای اجرای برنامه فرهنگی فراهم شده است مهم‌ترین نقش تنظیم تقویم فرهنگی است. تقویم فرهنگی برای این نگاشته می‌شود تا به عنوان مثال اداره امور فرهنگی بداند که در تقویم رسمی (شمسی خورشیدی) و قمری، هفته‌ها وماه‌ها و فصول سال چه روزهای برای اجرای برنامه‌های فرهنگی مناسب است و کدامیک از نهاد‌ها در اتاق مهندسی فرهنگی مانند تشکل‌ها، ستاد‌ها، واحد‌ها و کارگروهای فرهنگی، عهده دار اجرای آن برنامه‌های فرهنگی خواهند بود.

تقویم‌های فرهنگی بر اساس سالنامه‌ها، بصورت سالیانه، فصلی، ماهانه و هفتگی طراحی می‌گردد تا قبل از فرا رسیدن موعد اجرای برنامه‌های فرهنگی، نوع برنامه فرهنگی، زمان و مکان برگزاری (اعم از خوابگاه و یا دانشگاه)، بودجه مورد نظر، مجری و برگزارکننده برنامه، تیم اجرایی، لوازم مورد نظر و سایر موارد مورد نیاز مشخص گردد و هماهنگی‌های لازم از قبل انجام گیرد تا اداره برنامه‌های فرهنگی بیش از پیش منضبط‌تر و منسجم‌تر گردد.

گام ششم: تشکیل کابینه فرهنگی

فعالیت فرهنگی در دانشگاه‌ها هر چند که اسماً و رسماً به نام دانشگاهیان نگاشته شده است اما بازیگران اصلی صحنه‌های فرهنگی در دانشگاه را، صاحبان اصلی آن یعنی دانشجویان برعهده دارند که با همت و اعتقاد فرهنگی خویش، گام در عرصه فرهنگ و فرهنگ سازی دانشگاه خویش به عنوان یک جامعه کوچک می‌گذارند. در طرح مهندسی فرهنگی برای دانشگاه‌ها، مجموعهٔ حاضر در فعالیت فرهنگی دانشگاه و یا به روایت دیگر «کابینه فرهنگی دانشجویی»، نقش اصلی و بازوی اجرایی فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه و خوابگاه‌های دانشجویی را برعهده خواهند داشت و آنان هر یک در صف‌های فرهنگی خویش، سیاستهای فرهنگی ستادیِ اداره امور فرهنگی را عملی خواهند نمود. ساختار جدید فرهنگیان دانشگاهی اینبار با تأکید بیشتر و بیشتر بر حضور دانشجویان در وسط میدان فرهنگی دانشگاه‌ها طراحی شده است. دانشجویان، این مهندسان فرهنگی دانشگاه‌ها هستند که هر یک با حضور در کابینه فرهنگی، یک تیم فرهنگ را تشکیل می‌دهند. تیمی که امروز برای فرهنگ یک دانشگاه تشکیل شده و فردا و فردا‌ها برای ساختن میهنمان...

هرچند که در حال حاضر بنا به دلایل قابل لمسی نگاه به فرهنگ و مسائل فرهنگی در دانشگاه، یا قربانی تصمیم‌های شخصی شده یا به تصرف دیدگاه‌های خاص درآمده است؛ اما طرح مهندسی فرهنگی برای بازگرداندن شور و نشاط حضور دانشجویان در فعالیت‌ها و فرایندهای فرهنگی دانشگاه‌ها و افزایش کمی و کیفی این حضور و بهسازی آن و مهم‌تر از همه زمینه سازی برای حضور همه دانشجویان در میدان و عرصه فرهنگی، راهکارهایی را با توجه به خواسته‌ها و دغدغه‌های سابقه داران و دلسوزان فرهنگی دانشگاه‌ها تبیین نموده است که شاید مرهمی باشد بر زخم بی‌مهری فرهنگی در دانشگاه‌ها که دانشگاهی آباد است که در فرهنگ هنوز زنده باشد.

طراحی فرم‌های فرهنگی مخصوص حاوی اطلاعات فردی، ارتباطی، مهارت‌ها، علایق و...

دعوت از علاقمندان و دانشجویان دارای مهارت‌های فرهنگی

استعداد یابی از میان دانشجویان علاقمند به فعالیت‌های فرهنگی

توجه ویژه و خاص به دانشجویان سال اول و جلب اعتماد آنان جهت حضور در عرصه فرهنگی

ایجاد یک پروفایل (شناسه) فرهنگی برای هر یک از دانشجویان (و نوعاً کارکنان و اساتید)

اعطای احکام فرهنگی برای مدیران و مسئولین ستاد‌ها، واحد‌ها و کارگروه‌های فرهنگی

ابلاغ شرح وظایف، برنامه‌ها و تقویم فرهنگی به مدیران و مسئولین حاضر در اتاق مهندسی فرهنگی

برگزاری جلسات مستمر بصورت انفرادی، گروهی و موضوعی با دانشجویان حاضر در فعالیت‌های فرهنگی

برگزاری جلسات عمومی اتاق مهندسی فرهنگی با حضور همه فعالان عرصه فرهنگ دانشجویی

تنظیم گزارش از برنامه‌های فرهنگی اجرا شده در دانشگاه و خوابگاه با همکاری دانشجویان مسئول و مجری برنامه

آسیب‌شناسی، نظرسنجی، ارزیابی و تشویق مادی و معنوی دانشجویان فعال در اتاق مهندسی فرهنگی

صدور کارنامه فرهنگی برای هر دانشجو جهت ثبت فعالیتهای فرهنگیشان در طول تحصیل

گام هفتم: بودجه یابی فرهنگی

یکی دیگر از مسائل مهم و گام‌های اساسی در اجرای بهتر مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها، تبیین وضعیت مالی و بودجه‌ای برنامه‌های فرهنگی و در نگاه کلان بررسی بودجه فرهنگی دانشگاه هاست. هرچند که در چندین سال گذشته، متاسفانه ناهنجاری‌ها، آسیب‌ها و بی‌فرهنگی‌ها در جامعه کنونی خصوصاً جوامع دانشجویی رشد افزونی داشته است، اما خوشبختانه از نگاه به مسائل فرهنگی هم چشم پوشی نشوده است و معاونت اجتماعی و فرهنگی وزارت علوم و سایر نهادهای مسئول، توانسته‌اند توجه و حساسیت خاصی را نسبت به مسائل مالی در امور فرهنگی داشته باشند. هر چند که هنوز هم بضاعت مالی بسیاری از دانشگاه‌های کشور، پاسخگوی نیازهای فرهنگی دانشجویان نیست اما می‌توان با بودجه یابی و برنامه ریزی صحیح برای آن، در تخصیص بودجه فرهنگی به مسائل مختلف بهینه سازی کرد. متاسفانه یکی از آسیب‌های و آفاتی که همیشه در کمین بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها نشسته است، جلوگیری از اجرای برنامه‌های فرهنگی و اختصاص بودجه مانده از امور فرهنگی به سایر امور دانشگاهی مانند عمرانی، ساخت و ساز، اداری و... است که این آفت و آسیب متاسفانه سالهاست که بلای جان فرهنگ و بودجه فرهنگی دانشگاه شده است که برای جلوگیری از این فاجعه و قربانی نشدن مسائل فرهنگی در پیش سایر مشکلات مالی دانشگاه‌ها، وزارت علوم به عنوان رأس هرم دانشگاهی کشور ضابطه نظارتی دقیقی برای این امور پیش بینی نماید و ریاست دانشگاه نیز باید بر این امر اهتمام ورزیده و معاون فرهنگی دانشگاه نیز مانند امینی دلسوز، پاسدار و نگهبان بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها باشد.

اختصاص بخشی از بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها به فرایندهای جدیدی چون پروژه‌ای نمودن برخی از فعالیت‌های فرهنگی و یا طراحی نظام کار دانشجویی در دانشگاه‌ها نیز می‌تواند به چرخش بودجه فرهنگی دانشگاه‌ها، رونق بیشتری بدهد.

گام هشتم: اجرای مهندسی فرهنگی

گام هشتم، در واقع گام اصلی و مرحله اجرایی طرح مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها می‌باشد. در این گام پس از اینکه هفت گام: آمارسنجی، نیازسنجی، آسیب‌شناسی، قانونمند سازی، برنامه ریزی، کابینه دانشجویی و بودجه یابی را طی نمودیم به اجرا و تحقق مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها می‌پردازیم و ازین پس فعالیت‌های هر یک از نهادهای فرهنگی، با توجه به فرایندهای قبلی آغاز می‌گردد. نکته بسیار مهم در باب اجرای مهندسی فرهنگی در دانشگاه‌ها این می‌باشد که نباید تصور کرد که بناست تا تمامی این ساختار‌ها و ستاد‌ها و واحد‌ها و کارگروه‌ها به یکباره پدیدار شوند و به اجرا مشغول گردند بلکه بناست به توان و نیاز و بضاعت مالی و معنوی هر یک از دانشگاه، آرام آرام مهندسی فرهنگی در آن‌ها طراحی و اجرا خواهد شد و هر دانشگاهی بسته به سیاست‌های فرهنگی خویش، طرح مهندسی فرهنگی را دنبال می‌کند و گام به گام به سمت یک دانشگاه فرهنگی حرکت می‌کند.

گام اجرای مهندسی فرهنگی به عبارت ساده‌تر آغاز و اجرایی نمودن برنامه‌هایی است که برای روز‌ها، هفته‌ها، ماه‌ها، فصول و سال تحصیلی دانشگاهی در نظر گرفته شده است و تحقق وظایفی است که بر هر یک از نهادهای حاضر در اتاق مهندسی فرهنگی نوشته شده است و در ‌‌نهایت حرکت به سوی چشم انداز فرهنگی است که هر دانشگاهی برای خود تبیین نموده است.

گام نهم: ارزیابی عملکرد و کارنامه فرهنگی

نگارش گزارش عملکرد فرهنگی و ارزیابی فرهنگی، در واقع گام خودبازبینی متولیان فرهنگی دانشگاه نسبت به تحقق اهداف خرد و کلان فرهنگی می‌باشد و بررسی این نکته که آیا توانسته‌اند بر اساس برنامه‌ها و وظایف پیش بینی شده، فرایند فرهنگی دانشگاه را به پیش ببرند و چقدر در اجرای طرح مهندسی فرهنگی در دانشگاه خود، موفق بوده‌اند. این ارزیابی‌ها همچون گزارش‌های علمکرد بصورت ماهیانه، فصلی و سالی توسط اداره فرهنگی دانشگاه‌ها انجام می‌پذیرد و در خاتمه پس از این ارزیابی‌ها، در قالب «کارنامه فرهنگی» منتشر می‌گردد. همچنین اداره امور فرهنگی، در پایان هر سال فرهنگی، گزارش کامل و جامعی را از وضعیت فرهنگی دانشگاه بصورت محرمانه به ریاست یا هیئت رییسه دانشگاه ارائه می‌دهد که حاوی وضعیت فرهنگی دانشگاه و دانشجویان، خوابگاه‌های دانشجویی، میزان حضور و مشارکت دانشجویان در فرایند‌ها و فعالیت‌های فرهنگی، مشکلات و موانع بهبود کمی و کیفی مسائل فرهنگی، نیازهای جدید فرهنگی و سایر مسائل مهم و قابل تأمل می‌باشد و در یک کلام این گزارش «گزارش وضعیت سنجی فرهنگی دانشگاه» می‌باشد تا متولیان دانشگاه از نمای نزدیک‌تر وضعیت فرهنگی دانشگاه را رصد نموده باشند تا بتواند تصمیم‌ها و تدبیرهای فرهنگی مناسبتری را اتخاذ نمایند.

گام دهم: اختتامیه فرهنگی

گام دهم و پایانی اجرای مهندسی فرهنگی در دانشگاه، در واقع بر مبنای آیه شریفه «من لم یشکر المخلوق، لم یشکرالخالق» طراحی شده است. اتاق مهندسی فرهنگی و در نگاه عام‌تر اداره امور فرهنگی دانشگاه‌ها، در پایان هر سال فرهنگی بنا به سنت تقدیر و تشکر از همه یاران فرهنگی دانشگاه، جشنی را به مضمون «اختتامیه فرهنگی» برگزار می‌نماید تا ضمن تجلیل از همه فعالان حاضر در عرصه فرهنگی دانشگاه‌ها خصوصاً «دانشجویان فرهنگی»، راه را برای تداوم «جهاد فرهنگی» هموار‌تر نموده و در جمعی که با حضور مسئولین دانشگاه، اساتید، خانواده‌ها و حتی مسئولین شهری، استان، وزارت علوم برگزار می‌گردد، تقدیر و تشویقی شایسته از ازحمات و دغدغه‌های دلسوزان فرهنگی دانشگاه‌ها گردد.
برگزاری جشن اختتامیه فرهنگی که نوعاً در برخی دانشگاه‌ها به نام‌هایی چون: «دانشجوی فرهنگی، فرهنگ دانشجویی» و یا «دانشگاه فرهنگی، فرهنگ غیر دانشگاهی»، مرسوم است در واقع سپاسگزاری دانشگاه است از آنان که در راه فرهنگ در دانشگاه‌ها همت گذاشته‌اند و می‌گذارند؛ باشد که همت آنان، تدوام و یاری دانشگاه، مستدام باشد

فرزاد توتچی فتیدهی - کار‌شناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی و فعال و پژوهشگر فرهنگی و اجتماعی

انتشار یادداشت دانشجویان به معنای تایید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالان دانشجویی است.