آیا صدا و سیما و رسانه ها جای نهادهای مذهبی را می گیرند؟

گروه فرهنگی «خبرگزاری دانشجو» - حیان علوی؛ وسایل ارتباط جمعی از جمله صدا و سیما نقش مهمی در هدایت و جهت دادن به افکار عمومی و تحت تاثیر قرار دادن رفتارهای اجتماعی آنها دارند؛ در حقیقت رسانه ها به وسیله بزرگنمایی و تبدیل و تغییر صحنه ها، این قابلیت و توانایی را دارند که مردم و افکار عمومی را نسبت به برخی از موضوعات حساس تر بکنند؛ تا آن جا که دانشمندان علوم ارتباطات نقش وسایل ارتباط جمعی را در انتقال و تغییر اخلاق و اعتقادات و ارزش ها و هنجارهای جامعه نقشی حائز اهمیت می دانند.

برنامه های تلویزیون با روزمره مردم عجین شده است و آنان در کنار خانواده و حتی هنگام صرف شام یا صبحانه، حضور تلویزیون یا رادیو را به عنوان یکی از اعضای اصلی خانواده می پندارند و به حضور آن عادت کرده اند و از تولیدات آن استفاده می کنند؛ ویلبر شرام در این باره می گوید: «تلویزیون در چگونگی گذراندن روزمره مردم اثر گذاشته است.»

با توجه به رابطه تنگاتنگ تلویزیون با زندگی روزمره مردم، بررسی و تبیین تاثیر برنامه های مناسبتی ایام ماه محرم و چگونگی تاثیر آن بر رفتار عزاداران ضروری به نظر می رسد.

آیا پخش عزاداری ها و سخنرانی های علما از رسانه ای به مانند صدا و سیما صرفاً کارکردی مثبت و تقدیر برانگیز است؟ آیا پخش مداحی ها و عزاداری به مناسبت ایام ماه محرم به مانند شمشیری دو لبه نمی ماند که امکان آن را داشته باشد که سبب آفاتی جبران ناپذیر در جامعه و رفتار اجتماعی عزاداران بشود؟

با توجه به این موضوع که تلویزیون ابزاری تعیین کننده در واقعیت های اجتماعی است و در موضوعات مختلف و استمرار بخشیدن به پاره ای از هنجارها و تبدیل آن به فرهنگ عمومی، می تواند وسیله کارآمد یا خطرآفرین باشد، ضرورت دارد که به بررسی اثرات تولیدی صدا و سیما در حیطه ماه محرم با نگاهی عمیق تر پرداخته شود.

برنامه‌های مذهبی تلویزیون جایگزین نهادهای مذهبی

قسمت عمده ای از برنامه های صدا و سیما در دهه اول محرم را می توان سخنرانی ها و پخش مداحی و روضه هایی متناسب با هر شب دهه دانست؛ به عنوان نمونه در شب ششم محرم اقدام به پخش سخنرانی ها و روضه هایی با محوریت حضرت علی اصغر می کنند.

این روند صدا و سیما از جنبه های مختلف قابلیت بررسی دارد؛ اول آن که با پخش منبرهای قوی و علمی همه مردم را به صورت یکسان از آموزش معارف دینی بهره مند می کند و برای آنان این فرصت را فراهم می نماید که به علت دوری راه یا هر مشکل دیگری از فیوضات و معارف دینی و منابر علما بی بهره نمانند؛ در همین راستا با نزدیک شدن به روز عاشورا هر چه بیشتر سعی در پخش مراثی و اشعاری در مدح و ثنای اباعبدالله الحسین (ع) و یاران با وفای آن حضرت می کند و بدین وسیله سبب می شود تا مخاطبان در پای گیرنده های خود بتوانند برای امام حسین(ع) عزاداری کنند و اشک بریزند و از این ثواب بزرگ بهره مند شوند؛ در حقیقت کارکرد قسمتی از صدا و سیما را می توان هم راستا با یک هیئت مذهبی دانست؛ در واقعیت مخاطب با نشستن در مقابل تلویزیون مانند این است که در هیئت شرکت کرده و هم توانسته از سخنرانی بهره بجوید و هم از عزاداری نصیبی ببرد و با تعدد سخنرانی ها و مراثی حق انتخاب دارد.

پخش مراسم عزاداری سبب تغییر فرهنگ عمومی

تا اکنون تلویزیون در ایام ماه محرم توانسته به مقدار قابل ملاحظه ای هم به رسالت آموزشی خود بپردازد و هم فضایی مناسب با ایام محرم را برای مخاطب پدید آورد، اما نکته قابل توجه که سبب بروز ناهنجاری رفتاری و تغییر فرهنگ عمومی عزاداران می شود، آن است که تولید و پخش چنین برنامه هایی سبب می شود که مردم کمتر در تکایا و هیئت ها حضور پیدا کنند؛ به معنای دیگر کارکرد قوی و مسلط تلویزیون در ایام محرم گوی سبقت را از هیئت ها و مجالس عزاداری ربوده و مردم را از رفتن به عزاداری ها بازمی دارد.

به عنوان نمونه دانشجو یا کارمندی که از سر کار یا محل تحصیل به خانه باز می گردد در پای تلویزیون به سخنرانی مذهبی مورد علاقه خود گوش فرا می دهد و سپس به ریختن اشک و حزن قلبی در ارتباط با مراثی و مداحی های تلویزیون می پردازد؛ در حقیقت مخاطب هم وقت و هزینه کمتری صرف کرده است و هم قدرت انتخاب در میان سخنرانان و مداحان را دارد.

در حقیقت قابلیت های صدا و سیما با داشتن ابزاری قوی و کارآمد، آیا سبب نخواهد شد که حضور افراد در تکایا و حسینیه ها کمرنگ تر شود؟

بحث مطرح شده دغدغه و مسئله ای اساسی در علوم ارتباطات است که آیا رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی در حقیقت جای نهادهای مذهبی را می گیرند؟ آیا رسانه ها جایگزین منبع اطلاعاتی و احساسات دین خواهند شد؟

اجتماعات قدرتمند شیعه کمرنگ می‌شوند

هوسفیلد در این باره می گوید: «رسانه‏ ها در مقام عوامل ایجاد تحول، به عرضه منبعی جایگزین برای اطلاعات و احساسات دینی، ارشاد اخلاقی، آیین‏ها و گردهمایی‏ها، نه تنها برای جمعیتی عظیم، که حتی برای اعضای نهادهای دینی خود می‏پردازند. سازمان‏های مذهبی شاید دیگر حتی برای اعضای خود تنها منبع اطلاعات، حقیقت و رفتار دینی نباشند.(1)
 

با توجه به مشکل مطرح شده بهترین و مناسبب ترین پیشنهاد چه می تواند باشد؟ آیا صدا و سیما باید از پخش برنامه های عزاداری و پوشش برنامه های محرم خودداری کند؟ اگر صدا و سیما همچین اقدامی کند آیا به معنای آن نیست که یکی از بهترین فرصت هایی که برای آموزش و تبلیغات دینی است را از دست داده است؟                                                                                             

یکی از مهم ترین فواید و ثمره هایی که از حضور خود فرد در هیئت و مراسم عزاداری حاصل می شود، آن است که مجالس عزاداری اباعبدالله الحسین نمادی از اجتماعات قدرتمند شیعه است که در طول تاریخ برای بدست آوردن این موقعیت تلاش های بسیاری کرده است؛ اگر حضور قدرتمند تلویزیون سبب شود تا هنجار دینی-اجتماعی هیئت رفتن رو به ضعف و کمرنگ شدن برود، تکلیف چیست؟

در حقیقت رابطه رسانه و دین را در ماه محرم می توان هم یک فرصت قلمداد کرد که به وسیله آن به انتقال معارف دین و بلوغ عاطفی دین یاری می رساند و هم به عنوان یک تهدید که نقش هیئت ها و مجالس عزاداری را در زندگی روزمره مردم کمرنگ می کند و این میراث ارزشمند را به حاشیه می راند.

بی شک و یقین بهترین راه حل کمرنگ کردن برنامه های ایام محرم در صدا و سیما نیست؛ چون به هر جهت این یک فرصت آموزشی است، اما تلویزیون همان مقدار که توانایی دارد با قدرت جادویی خود مخاطب را جذب کند، می تواند با دمیدن روح شوق به مخاطبان خود، آنان را روانه مجالس عزاداری کند.

در حقیقت تلویزیون باید این تهدید را به یک فرصت تبدیل کند و با محور قرار دادن ارزش مجالس عزاداری و هیئت ها مردم را به سمت اجتماعات عزاداری رهسپار کند؛ به بیان دیگر تلویزیون باید بسترسازی کند تا هنجار دینی-اجتماعی هیئت رفتن تقویت شود نه آن که این فرهنگ عمومی در طی زمان تغییر کند و مردم به جای رفتن به مجالس عزاداری در مقابل گیرنده های خود به اقامه عزا بپردازند.

این شمشیر دو لبه در اختیار صدا و سیما است تا از این فرصت بهره برداری کند یا آن که آن را به تهدید تبدیل نماید؛ برگزاری مجالس عزاداری را می توان میراث بزرگ شیعه دانست که از پس رنج ها و مرارت های بسیار به ما رسیده است. 
 
منبع:  
1ـ پیتر جى هوسفیلد، «تحول دین در عصر همگرایى رسانه‏اى» در بازاندیشى درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1385، ص 222.