به گزارش گروه بین الملل خبرگزاری دانشجو، اتحادیه اروپا به عنوان یکی از طرف‌های اصلی توافق هسته‌ای معروف به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) متعهد شد که در جهت رفع تحریم‌ها و عادی سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران، گام‌های عملیاتی مهمی را بردارد. با خروج آمریکا از برجام، اتحادیه اروپا تعهداتی را برای حفظ این توافق بر عهده گرفت. سرانجام با گذشت چندین ماه و وقت کشی فراوان، اتحادیه اروپا از سازوکار مالی خود موسوم به اینستکس برای تسهیل تجارت با ایران رونمایی نمود. مقایسه‌ی تعهدات اتحادیه اروپا در قالب اینستکس و تعهدات برجامی، تحقق و عدم تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران را نمایان ساخته و لزوم اتخاذ تدابیری در برخورد با این تعهدات را ضروری میگرداند.
با انعقاد برجام اتحادیه اروپا خود را متعهد به لغو کلیه‌ی تحریم‌های هسته‌ای وضع شده علیه ایران نمود. در ابتدا با بررسی متن برجام تعهدات اتحادیه اروپا مطابق برجام را به طور کامل واکاوی می‌نماییم.
لغو تحریم‌ها و تدابیر محدود کننده
بر اساس برجام، اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» که کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای را اجرائی می‌سازد، لغو خواهد کرد و این لغو شامل تمامی تحریم‌ها و تدابیر محدودکننده در حوزه‌های نقل و انتقالات مالی بین اشخاص و نهاد‌های اروپایی، فعالیت‌های بانکی، ارائه خدمات بیمه، ارائه خدمات پیام رسانی مالی (از جمله سوئیفت)، حمایت مالی از تجارت با ایران (اعتبارات صادراتی، تضامین، یا بیمه)، پرداخت وام‌های بلاعوض، کمک‌های بلاعوض، خدمات و کمک‌های مالی و وام‌های ترجیحی به دولت ایران، واردات و صادرات حمل نفت، فراورده‌های نفتی، گاز و فرآورده‌های پتروشیمی ایرانی، کشتیرانی و کشتی سازی، دسترسی به فرودگاه‌های اتحادیه اروپایی برای هواپیما‌های باری ایرانی، طلا، فلزات گرانبها و الماس، و همچنین لغو فهرست اشخاص حقیقی، حقوقی و نهاد‌های مذکور در برجام ، می‌باشد.
همچنین اتحادیه اروپا از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آن‌ها را وفق برجام لغو کرده است، خودداری می‌نماید و هیچ گونه تحریم جدید هسته‌ای اتحادیه اروپایی وجود نخواهد داشت. از طرفی اتحادیه اروپایی متعهد شده است که، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، درتعارض با تعهداتشان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیتآمیز برجام خودداری خواهند کرد. همکاری با ایران در پروژه‌های مشترک در زمینه فن آوری هسته‌ای صلح آمیز از جمله نیروگاه هسته ای، راکتور‌های تحقیقاتی، تولید سوخت و تحقیق و توسعه پیشرفته از دیگر تعهدات اتحادیه اروپا می‌باشد.
با انعقاد برجام اتحادیه اروپا خود را متعهد به لغو کلیه‌ی تحریم‌های هسته‌ای وضع شده علیه ایران نمود. در ابتدا با بررسی متن برجام تعهدات اتحادیه اروپا مطابق برجام را به طور کامل واکاوی می‌نماییم.
لغو تحریم‌ها و تدابیر محدود کننده
بر اساس برجام، اتحادیه اروپایی همه مفاد «مقررات اتحادیه اروپایی» که کلیه تحریم‌های اقتصادی و مالی مرتبط با هسته‌ای را اجرائی می‌سازد، لغو خواهد کرد و این لغو شامل تمامی تحریم‌ها و تدابیر محدودکننده در حوزه‌های نقل و انتقالات مالی بین اشخاص و نهاد‌های اروپایی، فعالیت‌های بانکی، ارائه خدمات بیمه، ارائه خدمات پیام رسانی مالی (از جمله سوئیفت)، حمایت مالی از تجارت با ایران (اعتبارات صادراتی، تضامین، یا بیمه)، پرداخت وام‌های بلاعوض، کمک‌های بلاعوض، خدمات و کمک‌های مالی و وام‌های ترجیحی به دولت ایران، واردات و صادرات حمل نفت، فراورده‌های نفتی، گاز و فرآورده‌های پتروشیمی ایرانی، کشتیرانی و کشتی سازی، دسترسی به فرودگاه‌های اتحادیه اروپایی برای هواپیما‌های باری ایرانی، طلا، فلزات گرانبها و الماس، و همچنین لغو فهرست اشخاص حقیقی، حقوقی و نهاد‌های مذکور در برجام ، می‌باشد.
همچنین اتحادیه اروپا از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آن‌ها را وفق برجام لغو کرده است، خودداری می‌نماید و هیچ گونه تحریم جدید هسته‌ای اتحادیه اروپایی وجود نخواهد داشت. از طرفی اتحادیه اروپایی متعهد شده است که، منطبق با قوانین خود، از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران، درتعارض با تعهداتشان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیتآمیز برجام خودداری خواهند کرد. همکاری با ایران در پروژه‌های مشترک در زمینه فن آوری هسته‌ای صلح آمیز از جمله نیروگاه هسته ای، راکتور‌های تحقیقاتی، تولید سوخت و تحقیق و توسعه پیشرفته از دیگر تعهدات اتحادیه اروپا می‌باشد.
تعهدات اروپا پس از خروج آمریکا از برجام
با خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷ و بازگشت تحریم‌های به ظاهر تعلیق شده و همینطور وضع و اجرای تحریم‌های گسترده جدید در حوزه‌های مختلف اعم از نفت و انرژی و تبادلات بانکی علیه جمهوری اسلامی ایران، اتحادیه اروپا برای حفظ برجام و ترغیب ایران به ادامه‌ی پایبندی به تعهدات برجامی، قول انجام اقداماتی را در اردیبهشت ۹۷ داد.
مواردی که در بیانیه فدریکا موگرینی به آن‌ها اشاره شده، عبارت بودند از:
حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران؛
ادامه فروش نفت، گاز و محصولات نفتی و پتروشیمی و انتقال‌های مالی مربوطه.
مبادلات بانکی موثر با ایران؛
ادامه روابط در زمینه حمل و نقل دریایی، زمینی، هوایی و ریلی با ایران.
ارائه اعتبار صادراتی بیشتر و ایجاد خطوط اعتباری ویژه در زمینه‌های مالی، بانکی، بیمه‌ای و تجاری با هدف تسهیل همکاری‌های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از سرمایه‌گذاری تجاری؛
تکمیل و اجرای تفاهمنامه‌ها و قرارداد‌های بیشتر بین شرکت‌های اروپایی و ایران؛
سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران.
حمایت از فعالان اقتصادی اروپا در ایران و تأمین فضای اطمینان بخش حقوقی؛
ایجاد هرچه بیشتر یک محیط تجاری شفاف و قانون‌محور در ایران.
تعهدات اروپا در چارچوب اینستکس شامل چه مواردی می‌شود؟
اتحادیه با گذشت ماه‌ها از خروج آمریکا، سرانجام در ۱۱بهمن ۹۷ از سازوکار مالی جدید خود برای تسهیل تجارت با ایران تحت عنوان اینستکس رونمایی کرد.
اینستکس چیست؟
اینستکس، سازوکاری در حمایت از تجارت با ایران بوده که سه کشور اروپایی، فرانسه، انگلیس و آلمان آن را طراحی کردند و مقرآن در پاریس پایتخت فرانسه قرار دارد و به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از پرداخت مستقیم پول اجتناب کنند و در تجارت از دلار استفاده نمی‌کند. اینستکس برای فعال سازی مکانیسم مبادلات تجاری با ایران ایجاد شده است تا بتواند در غیاب سوئیفت و سایر سیستم‌های پرداخت بین المللی شرکت‌های علاقمند به ادامه تجارت با ایران را بدون درگیر شدن با مسئله تحریم یاری رساند. اواخر سال ۹۷ نهاد متناظر اینستکس در ایران با عنوان «سازوکار تامین مالی و تجارت ایران و اروپا» ثبت شد. تحریم‌های ثانویه آمریکا مهم‌ترین دلیل راه اندازی اینستکس است، تحریم‌هایی که شرکت‌های خارجی (غیر امریکایی) را برای انجام فعالیت‌های تجاری و تامین کالا در حمایت از ایران هدف قرار می‌دهد.
اینستکس چگونه کار میکند؟
شیوه‌ی کار اینستکس به نحوی است که در آن مبادله‌ی مستقیم پول صورت نمیگیرد و در واقع یک روش تهاتر کالا می‌باشد. بدین شکل که صادر کننده‌ی اروپایی کالا را به وارد کننده‌ی ایرانی می‌دهد، و از طرفی صادر کننده‌ی ایرانی نیز، کالا را به وارد کننده‌ی اروپایی می‌دهد و وارد کننده‌ها پول را در اختیار صادر کننده‌ها قرار می‌دهند. برای مثال تصور کنید یک شرکت اروپایی برای وارد کننده‌ی ایرانی ماشین آلات ارسال میکند و یک شرکت ایرانی، پسته به اروپا صادر میکند، در حالت عادی، وارد کننده‌ی ایرانی در معامله‌ی اول باید به شرکت اروپایی پول پرداخت کند و وارد کننده‌ی اروپایی پسته نیز باید به ایران پول بدهد.
اما در اینجا، اینستکس این دو معامله را هماهنگ خواهد کرد. وارد‌کننده‌ی اروپایی، پول پسته را با تحویل پول به صادرکننده‌ی اروپایی، پرداخت میکند و دو شرکت ایرانی نیز به ریال به یکدیگر پول پرداخت میکنند.
مطابق این روش جریان مستقیم پول بین ایران و اروپا ایجاد نمی‌شود، اما کالا‌ها می‌توانند بین ایران و اروپا انتقال پیدا کنند. ساز و کار مالی اینستکس یک روش تهاتر کالا، برای احیای مبادلات تجاری با ایران است و به شرکت‌های علاقمند کمک میکند بدون افتادن در دام تحریم امریکا به تجارت با ایران بپردازند. کالا‌های شامل اینستکس در حال حاضر کالا‌های غیرتحریمی اعم از تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی می‌باشند
چه کالا‌هایی شامل اینستکس می‌شود؟
درباره‌ی کالا‌های قابل مبادله در اینستکس، سفیر جمهوری اسلامی ایران در لندن در توییتی در ۱۵ بهمن سال ۹۷ بیان داشت: سه کشور اروپایی پیشنهاد کرده‌اند که برای عملیاتی شدن سریع کانال مالی که برای تسهیل تجارت بین دو کشور در تمامی زمینه‌ها تاسیس شده است، فاز اول آن به پرداخت‌های مرتبط با اقلام کالا‌های اساسی و پزشکی اختصاص یابد، که حوزه وسیعی از جمله تجارت اقلام به شرح زیر را شامل می‌شود:
۱-انواع محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت، ۲- انواع محصولات غذایی، ۳-میوه و سبزیجات، ۴-سموم کشاورزی، کود و بذر‌های گیاهی، ۵-غذای دام شامل کنجاله و علوفه، ۶- شیرخشک و مواد اولیه، ۷-مواد اولیه دارویی، ۸- انواع دارو‌های عمومی و دارو‌های بیماری‌های خاص،۹- انواع تجهیزات پزشکی و بیمارستانی، ۱۰-دستگاه‌ها و وسایل پیشرفته جراحی و اتاق عمل،۱۱-تجهیزات پیشرفته پزشکی مانند دستگاه‌های رادیو تراپی و پرتو درمانی جهت مقابله با سرطان، ۱۲- انواع واکسن‌های انسانی و دامی.
در حال حاضر اینستکس تنها شامل کالا‌های غیرتحریمی آمریکا بوده و تمرکز آن بر اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی می‌باشد. از آنجاییکه اینستکس تنها با کالا‌هایی در حوزه کمک‌های بشردوستانه تعامل دارد تا به حال نتوانسته کمکی برای دور زدن تحریم‌های امریکا علیه ایران باشد. کالا‌هایی در اینستکس است که حداقل روی کاغذ شامل تحریم نیستند. در واقع اینستکس تجارت‌های مُجازی که به صورت عملی انجام آن‌ها سخت است را ممکن می‌سازد.. به گفته ریچارد نفیو:”اینستکس برای حذف بانک‌ها از معاملات طراحی شده است، اما چیزی برای متقاعد و مجبور ساختن شرکت‌ها برای انجام معامله با ایران و مقابله با تحریم‌ها ندارد. در واقع در راه اندازی اینستکس یک نظریه‌ای وجود داشت که بر اساس آن تنها چیزی که تجارت با ایران را متوقف می‌کرد، خودداری بانک‌ها از انجام معامله بوده است، زیرا در معرض تهدید آمریکا بوده اند. اما در حقیقت افزون بر بانک‌ها شرکت‌ها نیز این خطر را نمیپذیرند”. با توجه به بررسی دقیق عملکرد و نحوه‌ی فعالیت اینستکس اینک میتوانیم تحقق و عدم تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران را با فرض اجرایی شدن این سازوکار مالی بررسی کنیم.
بررسی عدم تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران با اجرایی شدن اینستکس
اینستکس با تعهدات اعلامی اتحادیه اروپا بر اساس برجام فاصله‌ای بسیار زیاد دارد و اجرای صحیح آن نیز تعهدات حداقلی اروپایی‌ها را پاسخگو نخواهد بود.
اینستکس در حال حاضر محدود به مبادله تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی و غذا است، مبادلاتی که پیش از اجرای این سازوکار نیز به نحوی جاری بوده است. در سال ۲۰۱۸ نود درصد واردات اروپا از ایران مربوط به بخش انرژی بوده است و با وجود تحریم این بخش و به تبع آن عدم قرار گرفتن آن در سازوکار اینستکس عملا شرکت‌های ایرانی منبع مالی برای واردات از اروپا در اختیار نخواهند داشت. یکی از مطالبات ایران در چارچوب برجام و به تبع آن، اینستکس، فروش نفت در شرایط قبل از خروج آمریکا از برجام و نیز وارد شدن پول آن به داخل کشور است که اینستکس در شرایط فعلی این درخواست ایران را اجابت نمی‌کند. مطالبه‌ی مقامات دولتی ایران، تسهیل فروش نفت ایران از این کانال است، در صورت فروش نفت ایران از این کانال و همچنین اضافه شدن کشور‌های خارج از اتحادیه اروپا به این سازوکار، بیم آن می‌رود که همه‌ی تجارت خارجی ایران وارد زمین بازی اتحادیه اروپا شود و به تبع آن مدیریت منابع مالی و کالا‌های مورد نیاز ایران به اروپایی‌ها سپرده شده و جمهوری اسلامی ایران نتواند منابع مالی بدست امده از فروش نفت را آنطور که نیاز دارد خرج نماید و با توجه به اینکه قرار نیست پولی به ایران داده شود وقوع این رخداد دور از ذهن نیست که در دراز مدت اختیار تبادل کالا و خرید اجناس به ایران داده نشود. از طرفی در صورت تمرکز خریداران نفت ایران در این کانال، امکان استفاده‌ی کشور از ارز حاصل از فروش نفت بطور کامل از بین رفته و امکان ایجاد تحول چشم گیر در اقتصاد داخلی از طریق این کانال عملا در دسترس نخواهد بود. موضوع بعدی ضمانت اجرای اینستکس است. با توجه به بدعهدی و وقت کشی‌های دنباله دار اروپایی‌ها در مدت اخیر و همینطور لغو قرار داد شرکت‌های اروپایی با ایران علیرغم مخالفت اتحادیه اروپا با تحریم‌های آمریکا چه ضمانتی برای همکاری دنباله دار شرکت‌ها در این کانال وجود خواهد داشت؟ اینستکس همچنین می‌تواند موجب فاصله گرفتن اتحادیه اروپا از تعهدات برجامی خود گردد، حال آنکه تسهیل تجارت با ایران، آن هم تجارت همه جانبه و نه منحصرا کالا‌های غیرتحریمی، تنها بخشی از تعهدات برجامی اتحادیه اروپا بوده و این سازوکار به هیچ وجه نمی‌تواند منافع اقتصادی پیش بینی شده در برجام را برای ایران به ارمغان آورد.
بررسی تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران با اجرایی شدن اینستکس
در یک نگاه حداقلی، اینستکس به عنوان یک کانال تجاری برای تامین کالا‌های ضروری اعم از تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی حتی با فرض غیرتحریمی بودن این کالا‌ها می‌تواند موجب تسهیل انتقال این موارد گردد. از طرف دیگر اینستکس نهادی نوپاست که عمل مؤثر آن نیازمند گذر زمان است تا بعد از ایجاد اعتماد میان کشور‌های دیگر بتواند به اهداف اصلی خود یعنی تسهیل مناسبات مالی با ایران و تأمین منافع اقتصادی ایران در چارچوب برجام تحقق ببخشد هر چند وقوع این امر نیازمند اراده‌ی اروپا جهت این امر است. با اقدام ایران در تعیین مهلت ۶۰ روزه برای ترغیب و مجبور نمودن اروپا به انجام اقدام عملی در حفظ برجام و تحقق وعده‌های خود در خصوص اینستکس و برخورداری ایران از منافع تجاری؛ اروپا تنها در حوزه حمایت سیاسی و دیپلماتیک گام بر می‌دارد و علیرغم تمایل به حفظ برجام به دلیل ملاحظات امنیتی خود، حاضر به تقبل هزینه‌های ماندن ایران در برجام نیست و این همان نکته‌ای است که از آن به عدم اراده لازم اروپا برای حفظ برجام تعبیر می‌گردد.
در یک نگاه دیگر، مقابله‌ی اتحادیه اروپا با آمریکا و اقدام این نهاد بر خلاف میل آمریکا، در صورت اجرای درست می‌تواند موجب شکل‌گیری رویه‌ای در عرصه‌ی روابط بین الملل برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه و سلطه آمریکا گردد هر چند وقوع چنین امری در جهان واقع بسیار بعید است. اینستکس بر اساس توان محدود اروپایی‌ها طراحی شده و در واقع راهی است تا از طریق آن اروپایی‌ها بتوانند در عین اینکه استقلال عمل مالی خود را در برابر امریکا محقق میکنند، اجرای تعهداتشان را هم ممکن و تسهیل کنند از طرفی مبادلات تجاری در صورتی که بتواند در خارج از حوزه‌ی دلار انجام بگیرد می‌تواند با پیوستن سایر کشور‌ها به سیستم‌های مشابه سبب شکست سلطه دلار گردد.
بر مبنای منطق هزینه – فایده الزامات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با اینستکس چیست؟
تصمیم‌گیری راهبردی در عرصه سیاست خارجی نیازمند شناخت دقیق واقعیت‌های بیرونی، توانمندی‌های خود و بررسی گزینه‌های عمل احتمالی، برآورد دقیق هزینه‌ها و دستاورد‌های هر اقدام است.
جمهوری اسلامی ایران، از زمان آغاز برجام، تعهدات خود را اجرایی نمود و حتی با خروج آمریکا از برجام، همچنان این روند را ادامه داد. با بدعهدی در اجرای تعهدات و وقت کشی‌های دنباله دار طرف‌های اروپایی باقی مانده در برجام و افزایش شعاع دایره‌ی تحریم‌های آمریکا و در نتیجه رونمایی از سازوکار اینستکس توسط اروپایی‌ها، در جهت تلاش برای تقلیل تعهدات برجام به تعهدات اینستکس، ضروری است جمهوری اسلامی ایران هوشمندانه به تحلیل شرایط و توانمندی‌های خود بپردازد. ایران تعهدات خود را مطابق برجام اجرایی نمود و راضی شدن به تعهدات اینستکس که فاصله‌ی بسیاری با برجام دارد تامین کننده‌ی منافع کشور نبوده و می‌بایست با تاکید بر لزوم ایجاد توازن در اجرای برجام بین ایران و طرف‌های اروپایی، و با علم به این مسئله که دانش هسته‌ای بومی سازی شده است و دانشمندان کشور می‌توانند سطح فعالیت‌های هسته‌ای را به دوران پیش از برجام و حتی بالاتر برسانند طرف‌های حاضر در برجام را تهدید به کاهش تعهدات برجامی خود نماید از طرف دیگر بر اساس مقررات حقوق بین الملل مقابله به مثل و اقدامات مقابلهای در توافقات دو و چند جانبه جزو حقوق طرفین می‌باشد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران در اقدام به چنین اَعمالی کاملا محق است. حفاظت از منافع ملی در چارچوب امنیت ملی نیز ایجاب می‌نماید که طرفین برجام همچنانی که از موقعیت برابری برخوردارند، در عمل نیز مانع از ورود خسارات محض حاکمیتی، مالی و امنیتی برای خود گردند و ایران نیز در این خصوص به حق است همچنین باید با بر چشم داشتن عینک بی‌اعتمادی نسبت به اروپایی‌ها، برای تحقق منافع ملی در راستای ارتقای دستاورد‌های هسته‌ای کشور مبادرت به عمل آورده و براساس مفاد برجام، در صورت ادامه‌ی وقت‌کشی اروپایی‌ها و عدم وجود اراده‌ی آن‌ها در رویارویی با تحریم‌ها و تامین منافع اقتصادی ایران، به تدریج تعهدات خود را کاهش داده و بر افزایش توانمندی‌های هسته‌ای اقدام نماید، تهدید و عمل در جهت کاهش نظارت بازرسان آژانس و همینطور توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در صورت تعلل اروپایی‌ها و تداوم تحریم‌ها، از گزینه‌های در دسترس جمهوری اسلامی می‌باشد. این تهدید‌ها موجب می‌شود از حداکثر توان موجود در اروپا برای مقابله با آمریکا و رویارویی با دلار و همچنین ایجاد رویه برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه استفاده نمود و در آن واحد با کاهش تعهدات برجامی دستاورد‌های علمی و هسته‌ای کشور را افزایش داد. از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌ی روابط اقتصادی و فروش نفت و انرژی نباید خود را محدود به اتحادیه اروپا و سازوکار مالی آن نماید بلکه باید ضمن توجه به مولفه‌های اقتصاد مقاومتی، در عرصه‌ی بین‌الملل نیز سیاست نگاه به شرق و همچنین روابط ویژه با کشور‌های همسایه را بیش از پیش اولویت بخشد و با افزایش تعاملات اقتصادی و تجاری با کشور‌های شرق، جلوه‌ای از عدم وابستگی و گره‌خوردن اقتصاد کشور به برجام و تعهدات اتحادیه اروپا را به نمایش بگذارد.
نتیجه گیری
تعهدات اتحادیه اروپا در چارچوب اینستکس، دربرگیرنده‌ی حداقل تعهدات این نهاد بین المللی بر اساس برجام نخواهد بود و اینستکس با کالا‌های غیرتحریمی‌ای که تاکنون در برگرفته است، عملا هیچ توفیقی در مقابله با تحریم‌های ظالمانه‌ی آمریکا نداشته و نمی‌تواند منفعتی را عاید اقتصاد جمهوری اسلامی نماید. در این شرایط جمهوری اسلامی ایران ضمن بی‌اعتمادی به اتحادیه اروپا می‌تواند از تسهیلات اینستکس برای تبادل کالا‌های غیرتحریمی استفاده کند و بطور همزمان با کاهش تعهدات برجامی خود در راستای فعال نمودن مجدد صنعت هسته‌ای به مانند دوران قبل از برجام، اقدام نماید. در این شرایط می‌بایست با معطوف نمودن روابط اقتصادی و دیپلماتیک به طرف جهان شرق و کشور‌های همسایه و غیر اروپایی، از گره خوردن چرخ‌های اقتصاد و صادرات نفت کشور به اروپا جلوگیری نمود.
با خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۹۷ و بازگشت تحریم‌های به ظاهر تعلیق شده و همینطور وضع و اجرای تحریم‌های گسترده جدید در حوزه‌های مختلف اعم از نفت و انرژی و تبادلات بانکی علیه جمهوری اسلامی ایران، اتحادیه اروپا برای حفظ برجام و ترغیب ایران به ادامه‌ی پایبندی به تعهدات برجامی، قول انجام اقداماتی را در اردیبهشت ۹۷ داد.
مواردی که در بیانیه فدریکا موگرینی به آن‌ها اشاره شده، عبارت بودند از:
حفظ و تعمیق روابط اقتصادی با ایران؛
ادامه فروش نفت، گاز و محصولات نفتی و پتروشیمی و انتقال‌های مالی مربوطه.
مبادلات بانکی موثر با ایران؛
ادامه روابط در زمینه حمل و نقل دریایی، زمینی، هوایی و ریلی با ایران.
ارائه اعتبار صادراتی بیشتر و ایجاد خطوط اعتباری ویژه در زمینه‌های مالی، بانکی، بیمه‌ای و تجاری با هدف تسهیل همکاری‌های اقتصادی و مالی از جمله از طریق حمایت عملی از سرمایه‌گذاری تجاری؛
تکمیل و اجرای تفاهمنامه‌ها و قرارداد‌های بیشتر بین شرکت‌های اروپایی و ایران؛
سرمایه‌گذاری بیشتر در ایران.
حمایت از فعالان اقتصادی اروپا در ایران و تأمین فضای اطمینان بخش حقوقی؛
ایجاد هرچه بیشتر یک محیط تجاری شفاف و قانون‌محور در ایران.
تعهدات اروپا در چارچوب اینستکس شامل چه مواردی می‌شود؟
اتحادیه با گذشت ماه‌ها از خروج آمریکا، سرانجام در ۱۱بهمن ۹۷ از سازوکار مالی جدید خود برای تسهیل تجارت با ایران تحت عنوان اینستکس رونمایی کرد.
اینستکس چیست؟
اینستکس، سازوکاری در حمایت از تجارت با ایران بوده که سه کشور اروپایی، فرانسه، انگلیس و آلمان آن را طراحی کردند و مقرآن در پاریس پایتخت فرانسه قرار دارد و به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از پرداخت مستقیم پول اجتناب کنند و در تجارت از دلار استفاده نمی‌کند. اینستکس برای فعال سازی مکانیسم مبادلات تجاری با ایران ایجاد شده است تا بتواند در غیاب سوئیفت و سایر سیستم‌های پرداخت بین المللی شرکت‌های علاقمند به ادامه تجارت با ایران را بدون درگیر شدن با مسئله تحریم یاری رساند. اواخر سال ۹۷ نهاد متناظر اینستکس در ایران با عنوان «سازوکار تامین مالی و تجارت ایران و اروپا» ثبت شد. تحریم‌های ثانویه آمریکا مهم‌ترین دلیل راه اندازی اینستکس است، تحریم‌هایی که شرکت‌های خارجی (غیر امریکایی) را برای انجام فعالیت‌های تجاری و تامین کالا در حمایت از ایران هدف قرار می‌دهد.
اینستکس چگونه کار میکند؟
شیوه‌ی کار اینستکس به نحوی است که در آن مبادله‌ی مستقیم پول صورت نمیگیرد و در واقع یک روش تهاتر کالا می‌باشد. بدین شکل که صادر کننده‌ی اروپایی کالا را به وارد کننده‌ی ایرانی می‌دهد، و از طرفی صادر کننده‌ی ایرانی نیز، کالا را به وارد کننده‌ی اروپایی می‌دهد و وارد کننده‌ها پول را در اختیار صادر کننده‌ها قرار می‌دهند. برای مثال تصور کنید یک شرکت اروپایی برای وارد کننده‌ی ایرانی ماشین آلات ارسال میکند و یک شرکت ایرانی، پسته به اروپا صادر میکند، در حالت عادی، وارد کننده‌ی ایرانی در معامله‌ی اول باید به شرکت اروپایی پول پرداخت کند و وارد کننده‌ی اروپایی پسته نیز باید به ایران پول بدهد.
اما در اینجا، اینستکس این دو معامله را هماهنگ خواهد کرد. وارد‌کننده‌ی اروپایی، پول پسته را با تحویل پول به صادرکننده‌ی اروپایی، پرداخت میکند و دو شرکت ایرانی نیز به ریال به یکدیگر پول پرداخت میکنند.
مطابق این روش جریان مستقیم پول بین ایران و اروپا ایجاد نمی‌شود، اما کالا‌ها می‌توانند بین ایران و اروپا انتقال پیدا کنند. ساز و کار مالی اینستکس یک روش تهاتر کالا، برای احیای مبادلات تجاری با ایران است و به شرکت‌های علاقمند کمک میکند بدون افتادن در دام تحریم امریکا به تجارت با ایران بپردازند. کالا‌های شامل اینستکس در حال حاضر کالا‌های غیرتحریمی اعم از تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی می‌باشند
چه کالا‌هایی شامل اینستکس می‌شود؟
درباره‌ی کالا‌های قابل مبادله در اینستکس، سفیر جمهوری اسلامی ایران در لندن در توییتی در ۱۵ بهمن سال ۹۷ بیان داشت: سه کشور اروپایی پیشنهاد کرده‌اند که برای عملیاتی شدن سریع کانال مالی که برای تسهیل تجارت بین دو کشور در تمامی زمینه‌ها تاسیس شده است، فاز اول آن به پرداخت‌های مرتبط با اقلام کالا‌های اساسی و پزشکی اختصاص یابد، که حوزه وسیعی از جمله تجارت اقلام به شرح زیر را شامل می‌شود:
۱-انواع محصولات کشاورزی مانند سویا و ذرت، ۲- انواع محصولات غذایی، ۳-میوه و سبزیجات، ۴-سموم کشاورزی، کود و بذر‌های گیاهی، ۵-غذای دام شامل کنجاله و علوفه، ۶- شیرخشک و مواد اولیه، ۷-مواد اولیه دارویی، ۸- انواع دارو‌های عمومی و دارو‌های بیماری‌های خاص،۹- انواع تجهیزات پزشکی و بیمارستانی، ۱۰-دستگاه‌ها و وسایل پیشرفته جراحی و اتاق عمل،۱۱-تجهیزات پیشرفته پزشکی مانند دستگاه‌های رادیو تراپی و پرتو درمانی جهت مقابله با سرطان، ۱۲- انواع واکسن‌های انسانی و دامی.
در حال حاضر اینستکس تنها شامل کالا‌های غیرتحریمی آمریکا بوده و تمرکز آن بر اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی می‌باشد. از آنجاییکه اینستکس تنها با کالا‌هایی در حوزه کمک‌های بشردوستانه تعامل دارد تا به حال نتوانسته کمکی برای دور زدن تحریم‌های امریکا علیه ایران باشد. کالا‌هایی در اینستکس است که حداقل روی کاغذ شامل تحریم نیستند. در واقع اینستکس تجارت‌های مُجازی که به صورت عملی انجام آن‌ها سخت است را ممکن می‌سازد.. به گفته ریچارد نفیو:”اینستکس برای حذف بانک‌ها از معاملات طراحی شده است، اما چیزی برای متقاعد و مجبور ساختن شرکت‌ها برای انجام معامله با ایران و مقابله با تحریم‌ها ندارد. در واقع در راه اندازی اینستکس یک نظریه‌ای وجود داشت که بر اساس آن تنها چیزی که تجارت با ایران را متوقف می‌کرد، خودداری بانک‌ها از انجام معامله بوده است، زیرا در معرض تهدید آمریکا بوده اند. اما در حقیقت افزون بر بانک‌ها شرکت‌ها نیز این خطر را نمیپذیرند”. با توجه به بررسی دقیق عملکرد و نحوه‌ی فعالیت اینستکس اینک میتوانیم تحقق و عدم تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران را با فرض اجرایی شدن این سازوکار مالی بررسی کنیم.
بررسی عدم تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران با اجرایی شدن اینستکس
اینستکس با تعهدات اعلامی اتحادیه اروپا بر اساس برجام فاصله‌ای بسیار زیاد دارد و اجرای صحیح آن نیز تعهدات حداقلی اروپایی‌ها را پاسخگو نخواهد بود.
اینستکس در حال حاضر محدود به مبادله تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی و غذا است، مبادلاتی که پیش از اجرای این سازوکار نیز به نحوی جاری بوده است. در سال ۲۰۱۸ نود درصد واردات اروپا از ایران مربوط به بخش انرژی بوده است و با وجود تحریم این بخش و به تبع آن عدم قرار گرفتن آن در سازوکار اینستکس عملا شرکت‌های ایرانی منبع مالی برای واردات از اروپا در اختیار نخواهند داشت. یکی از مطالبات ایران در چارچوب برجام و به تبع آن، اینستکس، فروش نفت در شرایط قبل از خروج آمریکا از برجام و نیز وارد شدن پول آن به داخل کشور است که اینستکس در شرایط فعلی این درخواست ایران را اجابت نمی‌کند. مطالبه‌ی مقامات دولتی ایران، تسهیل فروش نفت ایران از این کانال است، در صورت فروش نفت ایران از این کانال و همچنین اضافه شدن کشور‌های خارج از اتحادیه اروپا به این سازوکار، بیم آن می‌رود که همه‌ی تجارت خارجی ایران وارد زمین بازی اتحادیه اروپا شود و به تبع آن مدیریت منابع مالی و کالا‌های مورد نیاز ایران به اروپایی‌ها سپرده شده و جمهوری اسلامی ایران نتواند منابع مالی بدست امده از فروش نفت را آنطور که نیاز دارد خرج نماید و با توجه به اینکه قرار نیست پولی به ایران داده شود وقوع این رخداد دور از ذهن نیست که در دراز مدت اختیار تبادل کالا و خرید اجناس به ایران داده نشود. از طرفی در صورت تمرکز خریداران نفت ایران در این کانال، امکان استفاده‌ی کشور از ارز حاصل از فروش نفت بطور کامل از بین رفته و امکان ایجاد تحول چشم گیر در اقتصاد داخلی از طریق این کانال عملا در دسترس نخواهد بود. موضوع بعدی ضمانت اجرای اینستکس است. با توجه به بدعهدی و وقت کشی‌های دنباله دار اروپایی‌ها در مدت اخیر و همینطور لغو قرار داد شرکت‌های اروپایی با ایران علیرغم مخالفت اتحادیه اروپا با تحریم‌های آمریکا چه ضمانتی برای همکاری دنباله دار شرکت‌ها در این کانال وجود خواهد داشت؟ اینستکس همچنین می‌تواند موجب فاصله گرفتن اتحادیه اروپا از تعهدات برجامی خود گردد، حال آنکه تسهیل تجارت با ایران، آن هم تجارت همه جانبه و نه منحصرا کالا‌های غیرتحریمی، تنها بخشی از تعهدات برجامی اتحادیه اروپا بوده و این سازوکار به هیچ وجه نمی‌تواند منافع اقتصادی پیش بینی شده در برجام را برای ایران به ارمغان آورد.
بررسی تحقق منافع جمهوری اسلامی ایران با اجرایی شدن اینستکس
در یک نگاه حداقلی، اینستکس به عنوان یک کانال تجاری برای تامین کالا‌های ضروری اعم از تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی حتی با فرض غیرتحریمی بودن این کالا‌ها می‌تواند موجب تسهیل انتقال این موارد گردد. از طرف دیگر اینستکس نهادی نوپاست که عمل مؤثر آن نیازمند گذر زمان است تا بعد از ایجاد اعتماد میان کشور‌های دیگر بتواند به اهداف اصلی خود یعنی تسهیل مناسبات مالی با ایران و تأمین منافع اقتصادی ایران در چارچوب برجام تحقق ببخشد هر چند وقوع این امر نیازمند اراده‌ی اروپا جهت این امر است. با اقدام ایران در تعیین مهلت ۶۰ روزه برای ترغیب و مجبور نمودن اروپا به انجام اقدام عملی در حفظ برجام و تحقق وعده‌های خود در خصوص اینستکس و برخورداری ایران از منافع تجاری؛ اروپا تنها در حوزه حمایت سیاسی و دیپلماتیک گام بر می‌دارد و علیرغم تمایل به حفظ برجام به دلیل ملاحظات امنیتی خود، حاضر به تقبل هزینه‌های ماندن ایران در برجام نیست و این همان نکته‌ای است که از آن به عدم اراده لازم اروپا برای حفظ برجام تعبیر می‌گردد.
در یک نگاه دیگر، مقابله‌ی اتحادیه اروپا با آمریکا و اقدام این نهاد بر خلاف میل آمریکا، در صورت اجرای درست می‌تواند موجب شکل‌گیری رویه‌ای در عرصه‌ی روابط بین الملل برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه و سلطه آمریکا گردد هر چند وقوع چنین امری در جهان واقع بسیار بعید است. اینستکس بر اساس توان محدود اروپایی‌ها طراحی شده و در واقع راهی است تا از طریق آن اروپایی‌ها بتوانند در عین اینکه استقلال عمل مالی خود را در برابر امریکا محقق میکنند، اجرای تعهداتشان را هم ممکن و تسهیل کنند از طرفی مبادلات تجاری در صورتی که بتواند در خارج از حوزه‌ی دلار انجام بگیرد می‌تواند با پیوستن سایر کشور‌ها به سیستم‌های مشابه سبب شکست سلطه دلار گردد.
بر مبنای منطق هزینه – فایده الزامات راهبردی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با اینستکس چیست؟
تصمیم‌گیری راهبردی در عرصه سیاست خارجی نیازمند شناخت دقیق واقعیت‌های بیرونی، توانمندی‌های خود و بررسی گزینه‌های عمل احتمالی، برآورد دقیق هزینه‌ها و دستاورد‌های هر اقدام است.
جمهوری اسلامی ایران، از زمان آغاز برجام، تعهدات خود را اجرایی نمود و حتی با خروج آمریکا از برجام، همچنان این روند را ادامه داد. با بدعهدی در اجرای تعهدات و وقت کشی‌های دنباله دار طرف‌های اروپایی باقی مانده در برجام و افزایش شعاع دایره‌ی تحریم‌های آمریکا و در نتیجه رونمایی از سازوکار اینستکس توسط اروپایی‌ها، در جهت تلاش برای تقلیل تعهدات برجام به تعهدات اینستکس، ضروری است جمهوری اسلامی ایران هوشمندانه به تحلیل شرایط و توانمندی‌های خود بپردازد. ایران تعهدات خود را مطابق برجام اجرایی نمود و راضی شدن به تعهدات اینستکس که فاصله‌ی بسیاری با برجام دارد تامین کننده‌ی منافع کشور نبوده و می‌بایست با تاکید بر لزوم ایجاد توازن در اجرای برجام بین ایران و طرف‌های اروپایی، و با علم به این مسئله که دانش هسته‌ای بومی سازی شده است و دانشمندان کشور می‌توانند سطح فعالیت‌های هسته‌ای را به دوران پیش از برجام و حتی بالاتر برسانند طرف‌های حاضر در برجام را تهدید به کاهش تعهدات برجامی خود نماید از طرف دیگر بر اساس مقررات حقوق بین الملل مقابله به مثل و اقدامات مقابلهای در توافقات دو و چند جانبه جزو حقوق طرفین می‌باشد. بنابراین جمهوری اسلامی ایران در اقدام به چنین اَعمالی کاملا محق است. حفاظت از منافع ملی در چارچوب امنیت ملی نیز ایجاب می‌نماید که طرفین برجام همچنانی که از موقعیت برابری برخوردارند، در عمل نیز مانع از ورود خسارات محض حاکمیتی، مالی و امنیتی برای خود گردند و ایران نیز در این خصوص به حق است همچنین باید با بر چشم داشتن عینک بی‌اعتمادی نسبت به اروپایی‌ها، برای تحقق منافع ملی در راستای ارتقای دستاورد‌های هسته‌ای کشور مبادرت به عمل آورده و براساس مفاد برجام، در صورت ادامه‌ی وقت‌کشی اروپایی‌ها و عدم وجود اراده‌ی آن‌ها در رویارویی با تحریم‌ها و تامین منافع اقتصادی ایران، به تدریج تعهدات خود را کاهش داده و بر افزایش توانمندی‌های هسته‌ای اقدام نماید، تهدید و عمل در جهت کاهش نظارت بازرسان آژانس و همینطور توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در صورت تعلل اروپایی‌ها و تداوم تحریم‌ها، از گزینه‌های در دسترس جمهوری اسلامی می‌باشد. این تهدید‌ها موجب می‌شود از حداکثر توان موجود در اروپا برای مقابله با آمریکا و رویارویی با دلار و همچنین ایجاد رویه برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه استفاده نمود و در آن واحد با کاهش تعهدات برجامی دستاورد‌های علمی و هسته‌ای کشور را افزایش داد. از طرف دیگر جمهوری اسلامی ایران در عرصه‌ی روابط اقتصادی و فروش نفت و انرژی نباید خود را محدود به اتحادیه اروپا و سازوکار مالی آن نماید بلکه باید ضمن توجه به مولفه‌های اقتصاد مقاومتی، در عرصه‌ی بین‌الملل نیز سیاست نگاه به شرق و همچنین روابط ویژه با کشور‌های همسایه را بیش از پیش اولویت بخشد و با افزایش تعاملات اقتصادی و تجاری با کشور‌های شرق، جلوه‌ای از عدم وابستگی و گره‌خوردن اقتصاد کشور به برجام و تعهدات اتحادیه اروپا را به نمایش بگذارد.
نتیجه گیری
تعهدات اتحادیه اروپا در چارچوب اینستکس، دربرگیرنده‌ی حداقل تعهدات این نهاد بین المللی بر اساس برجام نخواهد بود و اینستکس با کالا‌های غیرتحریمی‌ای که تاکنون در برگرفته است، عملا هیچ توفیقی در مقابله با تحریم‌های ظالمانه‌ی آمریکا نداشته و نمی‌تواند منفعتی را عاید اقتصاد جمهوری اسلامی نماید. در این شرایط جمهوری اسلامی ایران ضمن بی‌اعتمادی به اتحادیه اروپا می‌تواند از تسهیلات اینستکس برای تبادل کالا‌های غیرتحریمی استفاده کند و بطور همزمان با کاهش تعهدات برجامی خود در راستای فعال نمودن مجدد صنعت هسته‌ای به مانند دوران قبل از برجام، اقدام نماید. در این شرایط می‌بایست با معطوف نمودن روابط اقتصادی و دیپلماتیک به طرف جهان شرق و کشور‌های همسایه و غیر اروپایی، از گره خوردن چرخ‌های اقتصاد و صادرات نفت کشور به اروپا جلوگیری نمود.
منبع: اندیشکده راهبردی تبیین
ارسال نظرات