ماجراهای گولن و اردوغان/ از پدرخوانده تا کودتاگر!

گروه بین‌الملل خبرگزاری دانشجو، تنها چند دقیقه به پایان روز 15 ژوئیه باقی مانده بود که با پرواز جنگنده‌های ارتش ترکیه بر فراز استانبول و آنکارا، خبر کودتای نظامیان در سراسر این کشور منتشر شد. ارتش به سرعت پل‌های استراتژیک بسفر و سلطان محمد فاتح در استانبول را با تانک و سرباز مسدود کرد و خطوط ارتباطی تلفن قطع شد. اما در کمتر از دو ساعت و پس از انتشار بیانیه‌ای از سوی نیروی‌های مسلح ترکیه از تلویزیون دولتی ترکیه مبنی بر اینکه ارتش برای حفظ دموکراسی و حقوق بشر در ترکیه، اداره امور را در دست گرفته است، اردوغان از طریق پیامی تصویری در توییتر از مردم خواست برای مقابله با نظامیان به خیابان ها بیایند.

حضور مردم در خیابان‌ها برای اعلام مخالفت با کودتای ارتش باعث شد تا این طرح برخلاف چهار تجربه موفقیت‌آمیز قبلی خود با شکست مواجه شود. با این نکته قابل تامل در این جریان موضع گیری سریع رئیس جمهور ترکیه علیه فتح‌الله گولن، رقیب و مخالف سرسخت خود بود. او گولن و طرفدارانش را به راه‌اندازی کودتا متهم کرد و اظهار داشت آن‌ها نتیجه کار خود را خواهند دید.

پس از شکست کودتا و با گذشت چند ساعت از این واقعه تصفیه‌های سیاسی در ترکیه آغاز شد و در کمتر از یک هفته بیش از 50 هزار نفر با دستور اردوغان از مشاغل خود تعلیق و یا اخراج شدند. سرعت مقابله دولت با طرفداران گولن و یا اشخاصی که ظن آن می‌رود که در حامی این جنبش باشند این گمانه را به وجود آورد که حزب حاکم لیست افراد مظنون و یا طرفدار گولن را در دست داشته و تنها مترصد فرصتی بوده است که آن را عملیاتی سازد.

در همین حال گولن در پیامی ضمن رد نقش خود در این کودتا، این حادثه را یک طراحی از سوی اردوغان نامید که برای رسیدن به اهدافش دست به آن زده است. تشخیص واقعیت ماجرا با توجه به اتهاماتی که دو طرف علیه یکدیگر عنوان می‌کنند و عدم وجود مستندات و شواهد کافی بسیار دشوار است اما آنچه در این میان سوال برانگیز است این است که فتح الله گولن کیست و چرا به رغم عدم حضور در ترکیه برای حزب حاکم عدالت و توسعه تهدیدی به شمار می‌رود.

محمد فتح‌الله گولن واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلافی و الهیات اهل ترکیه است که در سال 1999 و دو سال بعد از کودتای نظامیان علیه دولت نجم الدین اربکان معمار اسلام‌گرایی در ترکیه، به بهانه درمان به آمریکا مهاجرت کرد. البته گفته می‌شود وی به دلیل ترس از محاکمه در ترکیه به علت اظهاراتی که در باب ضرورت برقراری حکومت اسلامی داشت، به آمریکا سفر کرد.

اما شرایط با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002 تغییر کرد. در آن زمان گولن و جماعتش از حزب عدالت و توسعه اردوغان به دلیل تعدیل‌هایی که در اسلام انقلابی اربکان انجام داده بودند، حمایت می‌کرد. این در حالی بود که اردوغان نیز مانند بسیاری از مقامات دولت اسلام‌گرای حزب آک پارتی جزو تربیت‌شدگان مدارس گولن محسوب می‌شدند. از این رو رجب طیب اردوغان فتح الله گولن را پدرخوانده حزب عدالت و توسعه دانست و از وی خواست که به کشور بازگردد.

با این حال دوران دوستی اردوغان و گولن دیری نپایید. آن‌ها از سال 2010 درگیر اختلافاتی شدند که شروع آن به ماجرای کشتی مرمره و ارسال کمک های غذای و دارویی به غزه برمی گردد. در آن ماجرا گولن حرکت کشتی را برخلاف قوانین بین المللی دانست و موضعی همسو با تل آویو اتخاذ کرد که خوشایند آنکارا نبود.

فتح الله گولن در مدارس تحت هدایت و رهبری خود با ترویج اسلام متساهل و روامدار نهی از خشونت را تاجایی پیش برده است که حتی مجاهدین فلسطینی را تخطئه می‌کند. طبق آماری که جیمز جفری، سفیر سابق آمریکا در آنکارا در سال 2009 اعلام کرد: «گولن با مدارس زیادی که دارد که فقط 140 مورد آنها در  ایالات متحده است و همچنین با سرمایه ۲۵ میلیارد دلاری موجود در حساب های بین المللی این شخص، توانسته است تاکنون بیش از 2 میلیون دانش آموز تربیت کند.»

در واقع جنبش گولن که با عنوان جنبش خدمت نیز شناخته می شود به دلیل رویکرد میانه رویی که در تبلیغ اسلام دارد مورد حمایت غرب و رژیم صهیونیستی است. در این همین رابطه موسسه آمریکایی «رند» گولن را مسلمانی میانه رو معرفی کرده که در کنار نگرش های انتقادی از انقلاب ایران و نظامی اسلامی کشورمان مورد توجه غرب است و از این رو به او عنوان رقیبی برای گفتمان انقلابی ایران نگاه می کنند.

موضوع دیگری که باعث شد روابط میان گولن و اردوغان با چالش روبرو شود، بحث مذاکرات صلح با پ.ک.ک بود. گولن بر خلاف اردوغان خواهان حذف "پ.ک.ک" و فرماندهی نظامی آن در کوه های قندیل عراق از روند مذاکرات صلح و تمرکز بر جنبه‌های داخلی صلح و تدوین حقوق شهروندی، سرمایه‌گذاری اقتصادی، احترام بر هویت قومی آنها بود. اما در مقابل رئیس جمهور کنونی ترکیه در آن زمان در مقام نخست وزیری بود تنها راه پایان دادن به چهل سال نبرد با این گروه را در گفتگوهای آشتی جویانه می دانست.

عامل تنش زای دیگر در روابط عدالت و توسعه با گولن مخالفت او با انتخاب هاکان فیدان به ریاست سازمان اطلاعات ملی ترکیه بود. اما اختلافات زمانی علنی و آشکار شد که اردوغان با ارائه طرحی در اواخر 2013 به دنبال پایان دادن به فعالیت‌های درس خانه‌های گولن در ترکیه شد، مراکزی که درآمد فراوانی را نصیب جماعت گولن می‌کرد.

جنبش گولن که از دهه 70 میلادی کار خود را با سرمایه شخصی رهبرش آغاز کرد، در حال حاضر مدارس، دانشگاه ها، موسسه های حرفه ای و کاری و حتی ایستگاه های رادیویی و تلویزیونی زیادی را در دست دارد. تعداد مدارس گولن در ترکیه 300 مدرسه و در کل دنیا بیش از 1000 مدرسه تخمین زده می‌شود که در کشورهای مختلف در پنج قاره گسترده شده‌اند.

مهمترین رسانه داخلی این گروه روزنامه زمان است که در گسترش تفکرات گولن کمک زیادی به جنش کرده است. با این حال هرچند گولن قائل به جدایی دین از سیاست است اما این باعث نشد که کاملا دور فعالیت سیاسی را خط بکشد. براین اساس تربیت شدگان مدارس و دانشگاه های او فعالیت زیادی در ارتش، ژاندارمری، ارگان های امنیتی و قضایی ترکیه دارند و همین مساله زمینه ساز اختلاف وی با ریاست هاکان فیدان بر یک نهادی دولتی مهم در ترکیه شد.

اختلافات اردوغان و گولن تا جایی پیش رفت که پس از پیش کشیده شدن مساله فساد مالی و ارتشا و به دستگیری شماری از منتسبان به دولت اردوغان در سال 2013، آنکارا این موضوع را توطئه ای از سوی دولت موازی به رهبری گولن دانست و پس از آن بود که تصفیه نیروهای پلیس و دستگاه های قضایی از طرفداران این جنبش در دستور کار قرار گرفت.

این روند در نهایت منجر به آن شد که کودتای بخشی از ارتش در نیمه شب 15 ژوئیه نیز به حامیان گولن منتسب شود. اما این در حالی است که رهبر جنبش خدمت تصرح کرد که این گروه نقشی در کودتا نداشته است زیرا پیش از این نیز با ما با قیمومیت نظامیان مخالفت کردیم.

واقعیت آن است که ارتش در ساختار سیاسی ترکیه و نظام جمهوری برآمده از اندیشه های آتاتورک تا پیش از این نقشی موثر داشته است. نظامیان این کشور با استناد به این بند از قانون «خدمت به کشور» پاسداری و نگه داشت سرزمین و جمهوری ترکیه به آنها سپرده شده است، در چهار برهه تاریخی دست به کودتا علیه دولت های قانونی زدند.

نظامیان ترکیه سکولار هستند و هرگونه ورود عناصر اسلامی به شاکله سیاسی کشور را تهدید علیه آرمان های آتاتورک و مسیر جمهوریت می دانند. آنها در آخرین کودتای خود در سال 1997 علیه نجم الدین اربکان و دولت اسلامی وی، نشان دادند اجازه نمی دهند نقشه راه ترکیه اسلامی تعیین شود. در این شرایط ارتش نگران از برنامه های اسلامی اردوغان و یکه تازی وی در عرصه سیاسی بر آن شد یکبار دیگر مانع گسترش دیدگاه های اسلامی در ترکیه شود، اقدامی که به سرعت با مقاومت طرفداران حزب عدالت و توسعه روبرو شد.

در این میان نمی توان به دلیل گرایشات دینی فتح الله گولن و جنبش خدمت، آنها را نقطه مقابل رویکردهای ارتش ترکیه قرار داد. زیرا اگرچه دیدگاه های گولن بر مبنای دین اسلام است اما قرائت وی از دین بیشتر با تفسیر مورد علاقه آمریکا و غرب همخوانی دارد. رهبر جنبش خدمت با نگاه اربکان به اسلام و شیفتگی وی به انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی مخالف بود و از این رو رضایت داشت که حزب رفاه اربکان نیز همزمان با سرنگونی دولتش منحل شود.

براین اساس هرچند نمی توان به زودی در مورد عوامل پشت پرده و حامیان اصلی کودتای ارتش سخن گفت اما می توان نتیجه گرفت گولن چندان هم مخالف موفقیت کودتا نبود. چرا که کنار زدن اردوغان و حزب عدالت و توسعه می توانست راهی جدید در برابر حرکت جنبش خدمت بگشاید. مسیری که در آن جایی برای تقریب درون دینی مورد ادعای گولن وجود نداشت و قدرت گولن را به عنوان یک رهبر ضد شیعی که «حتی حاضر نیست برای ورود بهشت از ایران عبور کند» در مرزهای غربی کشورمان به نفع آمریکا و اسرائیل افزایش می داد.