گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو - احمد رضاپور؛  پایگاه خبری-تحلیلی «المانیتور» مستقر در واشنگتن در گزارشی با عنوان «رقابت ایران و ترکیه بر سرموصل داغ شد» و به قلم «فهیم تاشتکین» نوشت: تقلّای ترکیه برای ایجاد یک کارزار نظامی جهت بیرون راندن شبه نظامیان کرد از شمال عراق و منطقه سنجار بار دیگر آتش رقابت ایران و ترکیه را برای نفوذ به منطقه نفت‌خیز موصل شعله‌ور کرده است. بسیاری از ترک‌ها موصل را میراث از دست رفته امپراطوری عثمانی می‌دادند.

از محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نقل شده که وی بیان کرده است «تهران حضور نظامی ترکیه در سوریه و عراق را رد می‌کند و به نظر می‌رسد که سیاست آنکارا در قبال دمشق و بغداد اشتباه است.» البته یکی از مقامات وزارت خارجه ایران در گفتگو با یکی از خبرگزاری‌های ترکیه‌ای اظهارات منتسب به ظریف را تکذیب کرد، با این حال اختلاف بین دو کشور نمایان است. 

اوایل ماه فوریه/ اواخر بهمن، وقتی ترکیه پایگاه‌های غیرقانونی حزب کارگران کردستان (پ ک ک) در ارتفاعات قارا واقع در شمال عراق را هدف قرار می‌داد، نیروهای بسیج مردمی که توسط ایران پشتیبانی و تحت عنوان حشدالشعبی شناخته ‌می‌شوند، سه تیپ در منطقه سنجار مستقر کردند. این منطقه در امتداد مرز عراق-سوریه واقع در غرب موصل است. فرماندهان حشدالشعبی رسماً اعلام کردند که استقرار نیروهای حشد جهت مقابله با تهدید ترکیه در شمال عراق است. 

ترکیه دلیل نگرانی خود را حضور نیروهای پ ک ک در سنجار اعلام کرده ولی هدف اصلی این کشور موصل است. ایران ضرورت جلوگیری از احیاء داعش در این منطقه را برجسته می‌کند ولی در واقع حساب و کتاب  خود را [برای این منطقه] دارد. 

موصل برای بسیاری در ترکیه به ویژه طیف راستگرای این کشور، همچنان به‌مثابه سرزمین گمشده‌ای است که با فروپاشی امپراطوری عثمانی از دست رفت. حکومت‌های مختلف طی سالیان طولانی از این مسئله برای توجیه سیاست منطقه‌ای خود استفاده کردند. آنکارا تحت رهبری حزب عدالت و توسعه (حزب رجب طیب اردوغان) با زیر سوال بردن معاهداتی که منجر به تجزیه امپراتوری عثمانی و ثبت مرزهای فعلی ترکیه شد، سوءظن اعراب را برانگیخته است. 

حزب عدالت و توسعه تمایل دارد که موصل را در چارچوپ اداری قلمرو عثمانی ـــ یعنی ولایت موصل مرکب از نواحی موصول، کرکوک و سلیمانیه ـــ ببیند. به بیان دیگر، سه شهر سلیمانیه، اربیل و دهوک که کردستان عراق امروز را تشکیل می‌هند بخشی از استان موصل در امپراطوری عثمانی بودند.

المانیتور در ادامه می‌نویسد چون ترکیه در ممانعت از تشکیل اقلیم خودمختار کردستان شکست خورده، پس بر این اندیشه و اعتقاد استوار است که کل جغرافیای تاریخی ولایت موصل (در واقع شمال عراق) باید خودمختار شود و آنکارا نیز باید در انتظار فرصتی جهت الحاق این منطقه به قلمرو ترکیه باشد.

نقشه شمال عراق

در سال ۱۹۱۸، امپراطوری عثمانی ولایت موصل را به دلیل شکست سنگین در جریان جنگ جهانی اوّل از دست داد و این منطقه به چنگ انگلستان افتاد. درنهایت، ترکیه به عنوان وارث امپراطوری عثمانی طبق معاهده ۱۹۲۶ از ادعای خود در مورد موصل دست کشید. از سال ۱۹۳۴ مقرر شد که ۱۰ درصد درآمد ذخایر نفتی موصل به خزانه ترکیه واریز شود. این باب در سال ۱۹۸۶ بسته شد.  وقتی آمریکا در سال ۱۹۹۱ به عراق حمله کرد، ترگوت ازال نخست وزیر وقت ترکیه با رویای بازگرداندن ولایت موصل به قلمروی ترکیه، مایل به پشتیبانی از کارزار [نظامی واشنگتن علیه بغداد] بود.

همین اندیشه، هنگامی که عراق به دنبال اتحاد با اردن بود، عدنان مندرس را نیز در سال ۱۹۵۸ تحریک کرد ـــ در آن زمان خاندان هاشمی بر دو کشور عراق و اردن حکومت می‌کرد و ملک فیصل دوّم (پادشاه وقت عراق) و ملک حسین (پادشاه وقت اردن) بدنبال یکی کردن دو کشور بودند. این اتحاد پس از مدت کوتاه چندماهه به دلیل قتل فیصل بدست مخالفان از هم گسست. مندرس عوامل اطلاعاتی را به موصل و کرکوک فرستاد تا اوضاع را بسنجند که احتمالا با چراغ سبز واشنگتن بوده است. 

پس از حمله نظامی آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، حزب عدالت و توسعه ترکیه با تقویت روابط تجاری با کردستان عراق، برقراری پیوند با ترکمن‌ها از طریق جنبش «جبهه ترکمن‌های عراق» و ایجاد کانال ارتباطی با اعراب سنّی از طریق شخصیت‌هایی نظیر «اثیل النجیفی» استاندار سابق موصل بدنبال نفوذ در عراق و مهار نفوذ ایران بود. دوستان ترکیه در عراق هشدار می‌دهند که آنکارا شرکای درستی را برای همکاری انتخاب نکرده است ولی گوش مقامات ترک‌ به این حرف‌ها بدهکار نیست. 

پشتیبانی آنکارا از سنّی‌های عراق پس از افزایش حملات گروه‌های [تکفیری/سلفی] به شیعیان ترکمن، مسیحی‌ها، ایزدی‌ها و سایر اقوام / اقلیّت‌ها در سال ۲۰۰۶، اعتبار ترکیه را در میان طیف‌ها و دیگر اقوام عراقی به شدّت خدشه‌دار کرد. در سال ۲۰۱۴ هنگامی که اهالی موصل در حال فرار از نیروهای داعش بودند، رهبران حزب عدالت و توسعه ترکیه نیرو‌های داعش را جوانان خشمگینی توصیف کردند که علیه سیاست شیعه‌گرایی بغداد برخاسته‌اند(!) ولی خیلی زود کنسولگری آنکارا بدلیل بی‌توجهی به هشدارها نسبت به پیشروی تروریست‌ها بدست داعش افتاد. [علی‌رغم مناسبات حاکم بر روابط نیروهای تحت امر البغدادی و آنکارا] نیروی‌های داعش ۴۹ عضو کنسولگری ترکیه از جمله سرکنسول را بیش از سه ماه گروگان گرفتند.

در پی وقوع همین موضوع، ساختار ترکمن‌ها که از دید آنکارا متحد طبیعی ترکیه به دلیل نزدیکی قومیتی بودند، از هم پاشید. شیعیان ترکمن برای محافظت از خود رابطه با شیعیان عرب را تقویت کردند و به محور ایران ملحق شدند. 

ارتش ترکیه جهت بازگشت به عرصه میدانی موصل، در کمپ نظامی بعشیقه در نزدیکی موصل مستقر شدند و شبه نظامیان حشد الوطنی تحت فرماندهی النجیفی را به امید شرکت در فرآیند آزادسازی موصل آموزش دادند ـــ شخص النجیفی مورد اتهام است که در جریان سقوط شهر بدست داعش نقش اساسی داشته است.

آنکارا شدیداً مخالف شرکت حشدالشعبی در جریان آزادسازی موصل بود. رسانه دولتی ترکیه نیروهای حشدالشعبی را گروه تروریستی شیعه معرفی می‌کرد و اردوغان استدلال می‌آورد که پس از آزادساری موصول فقط سنّی‌ها، ترکمن‌ها و کردهای سنّی باید در شهر بمانند. در آخر امّا مخالفت‌ها/اعتراضات آنکارا و راهبرد کسب نفوذ از طریق حشد الوطنی در موصل بی نتیجه ماند.

در حال حاضر ترکیه در تلاش است در پوشش نهاد‌های عمومی خیریه به موصل بازگردد، ولی هنوز ساختمان کنسولگری خود را باز نکرده است. بغداد گام‌هایی در این راستا برداشته ولی به دلیل مخالفت احزاب مخالف ترکیه این روند تضعیف شده است. جنگنده‌های ائتلاف در سال ۲۰۱۶ ساختمان قدیمی کنسولگری ترکیه را هدف قرار دادند. در حال حاضر فقط یک مرکز درخواست ویزای ترکیه در موصل باز است که به سفارش آنکارا اداره می‌شود.

در مقابل، ایران نفوذ چشمگیری در موصل از طریق متحد خود حشد الشعبی بدست آورده است. نیروهای حشد الشعبی شامل گروه‌های مسیحی و سنّی با «واحدهای مقاومت شنگال» (YBŞ) در همکاری است. «واحدهای مقاومت شنگال» شبه‌نظامیان ایزدی هستند که توسط نیروی پ ک ک ایجاد شدند. شیعیان ترکمن، ایزدی‌ها و دیگر اقلیّت‌های حاضر در منطقه برای حشدالشعبی ارزش قائل‌اند. همین نگرش به ایران فرصت می‌دهد که نفوذ خود را گسترش دهد و پروژه‌های اقتصادی خود را دنبال کند. 

پایگاه خبری - تحلیلی «المانیتور» در ادامه اینگونه نوشت: «ترکیه رابطه میان حشدالشعبی و YBŞ را ارتباط ایران و پ ک ک تفسیر می‌کند.» المانتیور مدعی است: «این نگرانی در اربیل وجود دارد که بغداد و تهران درحال پذیرش حضور پ ک ک در سنجار به منظور جلوگیری از بازگشت نیروهای پیشمرگه به مناطق مورد مناقشه شمال عراق است.»

از دیدگاه ایران پشتیبانی از نیروهای محلی، ارزش مسیر موصل-سنجار به مرزهای سوریه را افزایش می‌دهد. گذرگاه مرزی «ربیعه» از شمال سنجار عبور می‌کند. همچنین این گذرگاه در نزدیکی منطقه‌ای است که داعش برای رفت و آمد به سوریه از آن استفاده می‌کرد و الان در کنترل نیروهای حشدالشعبی و ارتش عراق قرار دارد. سمت سوریه‌ای این گذرگاه در کنترل ارتش آمریکا و شبه‌نظامیان کُرد موسوم به «نیروهای دموکراتیک سوریه» است؛ این بدین معناست که درحال حاضر دست ایران در این گذرگاه مرزی (برخلاف گذرگاه القائم - البوکمال که در اختیار محور مقاومت است) چندان باز نیست ولی به هرحال برای آینده درحال سرمایه‌گذاری است. در حال حاضر گذرگاه القائم در استان الانبار عراق دروازه ورود ایران به خاک سوریه است.

گذرگاه مرزی عراق و سوریه| کربدور زمینی تهران - مدیترانه

المانیتور در پایان نوشت: موازنه قدرت در موصل به نفع ایران است. با این حال ایران هنوز در ابتدای راه است. این پایگاه آمریکایی بر این مدعاست که با وجود دست برتر ایران در شمال عراق، تهران در ابتدای مسیری است ترکیه به دلیل فرقه گرایی از آن منحرف شد. اینکه ترکیه از اشتباهات خود عبرت گرفته است را باید منتظر ماند و دید. خشم شیعیان ترکمن از ترکیه هنوز برطرف نشده است. با وجود دسترسی سهل الوصول آنکارا به رهبران اهل سنت منطقه، آنان دست همکاری به ایران یا محور امارات-سعودی دراز کرده‌اند. مداخلات آمریکا برخی اوقات می‌تواند ایران را مهار کند ولی موانع برسر راه ترکیه همچنان پابرجاست. مضاف بر آن؛ امتیازت کشتی ایران و آمریکا در عراق همیشه به نفع واشنگتن نیست. براساس توافق سنجار میان اربیل و بغداد در اکتبر ۲۰۲۰ که مورد حمایت آمریکا است، مقرر بود که نیرو‌های پلیس فدرال عراق (توسط آمریکا و ایتالیا آموزش دیده‌اند) جایگزین حشد الشعبی و YBŞ شود. با این وجود، حشد الشعبی از آن هنگام حضور خود را در این منطقه تقویت کرده است.